Prijestonica Halifata1 (naziv za Islamsku državu) se, dok je vladala dinastija Benu Umejje, nalazila u Damasku. Drugi halifa (naziv za vladara u Arapskoj državi; sama riječ „halifa“ doslovno znači namjesnik, u ovome slučaju misli se Božiji namjesnik na zemlji; riječ halifa u arapskom jeziku spada u grupu imenica koje su gramatičkog ženskog roda) nove dinastije El-Mensur prenosi je u Bagdad. Sredinom 2. (8) stoljeća halifama su bili potčinjeni Pirinejski poluotok, osim uskog pojasa Asturije, sve sredozemne države Afrike, Bliski istok, veliki rejoni Male Azije, Kavkaza, Srednje Azije i dio doline Inda sa obje strane. Ambasadori halifa su se pojavili na dvorovima Karla Velikog i kineskih imperatora.

Komentarišući ovu ekspanziju sir J. Jeans (Džins) kaže: „Velikom brzinom i bez predaha oni su gradili jednu od najvećih carevina koju je svijet ikada vidio...“2

 

U ličnosti Božijeg poslanika (s.a.v.s.3), načinu i brzini širenja „nove“ vjere, duhovnom preporodu koji je ona izazvala kod svih naroda koji su je primili, mnogi naučnici današnjice vide nešto neobjašnjivo u historiji ljudske civilizacije. Tako, npr., ruski akademik P.S. Kudrjavcev u svojoj Historiji egzaktnih nauka (prvo izdanje 1948. u Moskvi) kaže „Interesantna i do izvjesnog stepena zagonetna istorijska pojava javila se na Arabijskom poluostrvu početkom VII vijeka“.

 

Nakon što je dovršena izgradnja države sa svim njenim formalnim institucijama društvo se okreće svom unutrašnjem razvoju. Jedan od njegovih najvećih pokretača u prvim stoljećima postaje obrazovanje i nauka. To nije bilo slučajno. Prvi zahtjev „nove“ vjere bilo je naučavanje. To ostaje i njen znak prepoznavanja. Na to upućuje kontekst mnogih kur'anskih iskaza koji govore o tome, kao i brojne izreke Poslanika, s.a.v.s. Prve učionice su bili mesdžidi4 i od tada su obrazovne institucije u najvećem broju postale neodvojive od njih.

 

Drugi halifa Omer, r.a.5, u novoosvojene krajeve slao je „pripovjedače“ (arapski kass), ljude koji su u mesdžidima učili Kur'an i prenosili hadise (Poslanikovu tradiciju, s.a.v.s., koja se sastojala od onoga što je Vjerovjesnik radio, preporučivao ili šutnjom odobravao). Pošto je stanovništvo u tim krajevima bilo nearapsko, u te prve pouke kiraeta (čitanje Kur'ana) i hadisa postepeno se ugrađuje arapska gramatika i književnost kako bi kur'anski tekst postao razumljiviji. Ove jednostavne pouke postaju zametak obrazovnog sistema. Iz njih se razvijaju osnovne škole - mektebi, a kasnije i centri visokog obrazovanja –  fakulteti. Ovi centri, dakle, postaju prvi srednjovjekovni univerziteti6. Prvi evropski univerziteti nastaju nešto kasnije po uzoru na islamske.

 

1 Prvobitno je zamišljeno da se ovaj rad objavi u nekom od naučnih časopisa na Zapadu. Zbog toga su u tekstu data objašnjenja nekih termina koji su našim čitaocima već poznati.

2 Sir J. Jeans, The Growth of Physical Science, University Press, London, 1947, p. 102.

3 Kratica s.a.v.s. predstavlja prva slova riječi koje ulaze u odgovarajuću sintagmu na arapskom jeziku a koja se stavlja iza imena svih poslanika ; značanje sintagme „Bog ga blagoslovio i spasio“.

4 Riječ mesdžid se na engleski jezik prevodi „temple“, tj. hram ; u arapskom jeziku riječ mesdžid spada u grupu imenica ismu-l-mekani, tj. imenica koje označavaju mjesto na kome se nešto radi; etimološki mesdžid ima za korijen glagol sedžede, što znači „padati ničice“; dakle mesdžid bi bilo mjesto na kome se pada ničice. Mesdžidi su bile islamske bogomolje bez munare.

5 Kratica r.a. stavlja se nakon imena prve četverice halifa kao i ashaba, a znači neka je Bog zadovoljan njim.

6 Na arapskom jeziku univerzitet se kaže džamiatun. Već smo rekli da su prve učionioce bile u mesdžidima. Munare su se počele kasnije praviti i takve bogomolje su nazivane džamijama. Vjerovatno će savremenog čitaoca iznenaditi saznanje da džamija znači univerzitet, ali će, možda, još više biti iznenađen kada kažemo da je riječ medresa nekada označavala sasvim nešto drugo. Naime, danas medresa označava srednju vjersku školu. A nekada je taj termin označavao centar visokih škola, dakle univerzitet. Sama riječ medresa se može prevesti kao „učilište“.

 

Mekteb kao obrazovna ustanova se još održao u velikom dijelu islamskog svijeta. Sva djeca su bila obavezna da ga pohađaju kako dječaci tako i djevojčice. Tu se učilo čitanju i pisanju arapskog, ali i poučavalo osnovnim načelima vjere. Pouka se izvodila u pravilu pri džamijama, ali nekad i u privatnim kućama. Srednjih škola nije bilo. Već su u mektebu bila zapažena nadarena djeca i na njih se obraćala posebna pažnja. Tu su se pripremala za odlazak na ustanove za visoko obrazovanje. Na ovom nivou obrazovanja dječaci i djevojčice su stjecali poštovanje prema učitelju i znanju koje je on prenosio, što im je ostalo trajno u svijesti.

Institucije visokog obrazovanja i naučne ustanove

 

Krajem 2. stoljeća oko 200. (815) god. halifa El-Me'mun gradi u Bagdadu prvu akademiju nauka Bejtu-l-hikme (Dom mudrosti). U njoj je okupio veliki broj naučnika i ljudi koji su se bavili akademom. Akademija je postala slavna po bavljenju filozofijom, prirodnim naukama i matematikom. Za njene potrebe sagrađena je biblioteka i opservatorija. Finansirala ju je država. Najčešće su institucije visokog obrazovanja kao i naučne ustanove bile izdržavane posebnim zakladama ili fondacijama (vakufima) koje su osnovali vladari i bogati pojedinci. Bejtu-l-hikme je poznata po prevodima na arapski gotovo cijelog grčkog (helenskog) naučnog i filozofskog naslijeđa. Prevodilo se sa grčkog, sirskog (staroaramejskog), pahlavi i sanskrta. Ovi prevodi su tako dobri da se i danas koriste rađe nego prevodi na savremene evropske jezike.

 

Početkom 3. (9) stoljeća iznenada se javlja pojačan interes za nauke koje su prethodile pojavi islama. One su nazvane ulumu-l-evail – nauke naroda koji su prethodili islamu. Posebno se javlja interes za grčku filozofiju i nauku. Objašnjenje za ovaj interes se može tražiti u novom izazovu s kojim se suočilo islamsko društvo. Naime, upuštajući se u diskusije sa filozofima manjinskih vjerskih zajednica, a posebno sa kršćanima i Jevrejima, muslimani nisu bili u stanju da logički brane načela svoje vjere kao što su to činili drugi. S druge, pak, strane i same halife su, vjerovatno, shvatile da ovaj izazov može utjecati na značaj prava u islamu (Šerijata) na kome počiva autoritet Halifata. Svaka država počiva na nekoj ideologiji. Ukoliko uvjerenje u ispravnost te ideologije bude poljuljano stabilnost komplentnog državnog sistema biće dovedena u pitanje. Možemo zaključiti da su prve abasijske halife s ciljem očuvanja stabilnosti države i društva, podsticali ljude od nauke na bavljenje grčkim naslijeđem, posebno Aristotelovom logikom.

Glavna obrazovna ustanova do 4. (10.) stoljeća bila je medžlis7, nakon čega ona iščezava. Nju je vodio predavač koji je nazivan šejh, hakim ili ustaz. U tom krugu vođene su diskusije o različitim naukama i filozofiji. Na kraju tog perioda 393. (1005) god. fatimidski halifa El-Hakim II (ne treba ga mješati sa španskim halifom iz Kordobe istog imena) sagradio je u Kairu, Daru-ilm (Kuću znanja). U ovoj svojevrsnoj akademiji nauka posebno su se bavili matematikom i fizikom. Prema nekim izvještajima njena biblioteka je sadržavala više od milion knjiga. El–Hakim II poziva u Kuću znanja već proslavljenog Ibnu-l-Hejsema (latinizirano Alhazem). Tokom sljedećeg stoljeća otvorene su nove akademije koje su onu u Kairu uzimale kao uzor. Od njih spomenimo Kasku akademiju (po glavnom gradu Horezma – Kasu).

 

7 Kao i mesdžid rijeć medžlis spada u grupu imenica koje označavaju mjesto na kome se nešto čini (ismu-l-mekani). Sama riječ medžlis bi doslovno značila mjesto na kome se sjedi. Naravno da svaka riječ ima više značenja. U ovom slučaju medžlis bi značio prostor gdje se raspravlja. Medžlis isto tako znači i dom ili parlament.

 

 

U drugoj polovini 5. (11) stoljeća seldžučki vezir Nizamul-Mulk otvara cio niz visokih škola u Bagdadu, Nišapuru i drugim gradovima. To je bio period kada razvoj ustanova za visoko obrazovanje – univerziteta, doseže svoj vrhunac. Najpoznatija je ona u Bagdadu otvorena 459. (1067) god. napravljena je za proslavljenog predavača teorije pravnih nauka Ebu Ishaka eš-Širazija. Najvažniju katedru je kasnije držao El-Gazali. Nerijetko su se u islamskom svijetu fakulteti, bolnice i opservatorije gradili za jednog čovjeka. U nešto izmijenjenom obliku institucija medrese se otuda širi u ostale dijelove islamskog svijeta. Salahuddin Ejubi otvara 585. (1189.) god. medresu u Jerusalemu. Dinastija Almohadi otprilike u isto vrijeme grade fakultete u sjevernoj Africi. U Granadi se otvara Veliko učilište 750. (1349.) god. Na ovom univerzitetu je među ostalim studirao biskup Gerbert, koji će kasnije postati papa Silvester II (Sylvester II). Ubrzo nakon toga sagrađena je prekrasna El-Attarin džamija u Fesu.

Na Istoku se nastavljaju graditi visoke škole, naprimjer El-Mustensarija u Bagdadu, kao i medrese u srednjoj Aziji. Posebno se ističe ona u Samarkandu, koju su napravili Timur i njegovi nasljednici. Obrazovne ustanove osnivaju Safavidi u šiijskom dijelu islamskog carstva u gradovima kao što su Isfahan, Mešhed i Širaz. Čar bag (Veliki vrt) medresa u Isfahanu je remek-djelo islamske umjetnosti. Na Han učilištu u Širazu, jedan od predavača je bio Mulla Sadra, savremenik Dekarta (Descartes).

 

Ustanove za visoko obrazovanje održale su tradiciju i do danas. Karevijjin (al-Qarawiyyin) u Fesu (Maroko) star je 11 stoljeća. To je, najvjerovatnije, prvi univerzitet u svijetu. Univerzitet El-Ezher je u XX stoljeću obilježio hiljadu godina postojanja.

Kad je u pitanju osoblje medrese, model je uglavnom isti. Klasu vodi muderis, što je danas redovni profesor na univerzitetu. On ima zamjenika (naib) - vandredni profesor, a pomaže mu i muid koji ponavlja profesorovo predavanje i odgovora zvanju repetitora na nekim zapadnim univerzitetima.

 

Uprkos razlikama u nastavnom programu, opća atmosfera u medresama bila je ista u cijelom islamskom svijetu. Student je obično išao određenom profesoru za kojeg je ranije bio čuo. Ukoliko je položio prijemni ispit, on se nalazio u klasi toga profesora. Odnos profesor-student uz sve poštovanje na kome insistira cjelokupna islamska tradicija, bio je neformalan. Student je slijedio upute profesora čak i u ličnim stvarima i na neki način se odnosio prema njemu kao prema ocu. Školovanje je bilo uglavnom besplatno, jer je studentu bila osigurana soba i ishrana u internatu. Kada bi student ovladao ukupnom materijom, prema procjeni profesora, dobivao bi diplomu (idžaza) za tu granu nauke. Najdarovitiji student bi bio pripreman da naslijedi profesora. Pri tom izdavanju diploma izuzetno je uvažavan prenosni lanac (isnad) koji je garantovao očuvanje najvećih vrlina islamske tradicije. Bliski kontakt između profesora i studenta je omogućavao ne samo prenošenje znanja nego i duha islamskog učenja kao i morala i ponašanja u društvu. Kao što je rečeno, nastavni programi su se razlikovali na visokoškolskim ustanovama. Ipak su oni, u većini visokih škola, utemeljeni na principima klasifikacije nauka prema Ibn Haldunu.

Ova klasifikacija sa definicijama nauka je jedna od najboljih koje su učinjene u islamskom svijetu. Izložena je u dijelu Uvod u istoriju, arapski Mukaddima – u latinskom prevodu Prolegomena (Mukaddima), koja je njenog autora proslavila na Zapadu. Student koji bi želio slušati predavanja iz nauke koja se nije izlagala na nekom fakultetu, uvijek je mogao naći drugu visoku školu gdje je to bilo moguće.

 

Opservatorije

 

Astronomska opažanja su vršili i narodi drevnih civilizacija, ali ono što islamski svijet uvodi kao novinu jeste da se opservatorije grade kao izdvojene naučne ustanove pri kojima se, uz to, još i drže predavanja iz astronomije i njoj srodnih nauka. Ove ustanove u islamskom svijetu postaju učilišta, imaju, dakle, i obrazovnu funkciju. Prva opservatorija u islamskom svijetu je glasovita Šemmasija (Shamasiya) u Bagdadu. Sagradio ju je El-Me'mun 213. (828.) god. u svojoj prijestonici. Opservatoriju su vodila dva velika astronoma: Naubaht (jedno vrijeme glavni bibliotekar Haruna er-Rešida) i El-Horezmi (Algoritmi). Ubrzo nakon toga nastaje čitav niz opservatorija. Svaka od ovih opservatorija ostaje prepoznatljiva po jednom čovjeku. Tako se ime El-Bettanija (latinizirano Albategnius) veže za onu u Raki (ar-Raqqah in Syria).

U Hamadanu se gradi 414. (1023.) god. opservatorija za Ibn Sinu. Seldžučki vladar Melikšah gradi u Isfahanu opservatoriju na kojoj će slavni Omer Hajjam (Umar Khayyam) sa još nekoliko astronoma načiniti Dželali kalendar, koji se i danas koristi u Perziji, a tačniji je od gregorijanskog, koji se koristi u Evropi. Naziv je dobio prema imenu vladara kako je tada bio običaj.

U zapadnom dijelu carstva poznata je opservatorija u Toledu. Njena se slava veže za Ez-Zerkalija (Arzachel), 5. (11) stoljeće, prethodnika Keplera. N. Kopernik u svom glavnom djelu „O kretanju nebeskih krugova“ (De Revolutionibus Orbium Coelestium) iskazuje nekoliko puta svoj dug prema ovoj izuzetnoj ličnosti.

Prekrasna kula Sevilje, Hiralda, služila je kao opservatorija a vezuje se za poznato ime Džabira ibn Efla8. Sada je taj toranj dio katedrale. Postojale su i privatne opservatorije. Takvu je imao i ibn Badždže (latinski Avempace) na Zapadu poznat između ostalog i po svojoj teoriji kretanja. Ovom teorijom kretanja mladi Galileo, u svom radu „Pizzanski dijalog“, suprotstavlja se Aristotelovom učenju o kretanju. Novo poglavlje u razvoju opservatorije, kao naučne i kao obrazovne institucije, počinje izgradnjom opservatorije u Maragi (Maragheh). Maraga je prijestolnica Hulagu-hana9, unuka Džingis-hana. Na nagovor znamenitog naučnika Et-Tusija sagradio je opservatoriju 657. (1259.) god. na obali jezera Urmia na granici današnjeg Irana i Turske. Mjesto je strateški povoljno, a klima je veoma prijatna. Opservatoriju je izdržavala, kao što je to bio običaj u islamskom svijetu, posebna vjerska zaklada – vakuf. Imala je predavaonice i biblioteku od 400.000 knjiga. Tu su dolazili naučnici i ljudi koji su se bavili akademijom iz najudaljenijih krajeva. Bilo ih je iz Sjeverne Afrike (npr. čuveni El-Magribi) pa do kineskih naučnika poznati astronom Fao-Mun-Dži (engleski Fao Munji). Ugledni filozof i enciklopedista, biskup Sirske10 kršćanske crkve, Gregorije Bar Hebraeus predavao je predmete „Elementi“ Euklida i „Almagest“ Ptolomeja (napomenimo da sirska kršćanska crkva spada u skupinu crkava takozvanog istočnog obreda; to su sve one crkve koje su se javile na prostorima koje je zahvatio Helenski kulturni krug). Opservatoriju je vodio Et-Tusi. Pomagala su mu i dvojica sinova.

 

8 Latizirana forma njegovog imena u kasnijim prevodima na latinski je Geber filius Afflae.

9 Hulagu spada u grupu mongolskih osvajača koji nikada nisu primili islam. Ipak je za svog savjetnika uzeo glasovitog naučnika Et-Tusija, što nije bio rijedak slučaj, kao što nije bio ni rijedak slučaj da islamski vladari uzimaju za svoje savjetnike ili dvorske sekretare naučnike drugih vjeroispovjesti. Napomenimo da je Et-Tusi zahvaljujući velikom povjerenju koje je uživao kod Hulagu-hana uspio da spasi mnoge obrazovne i naučne institucije od razaranja.

10 Treba razlikovati izraz „Sirski“ od riječi „Sirijski“. Pridjev sirski se odnosi na kršćansku civilizaciju koja je postojala prije pojave islama, a koja se javila na području koje je obuhvatalao i današnju Siriju. Riječ „sirijski“ se odnosi na današnju Siriju. Da ne bi bilo zabune napomenimo da naš izraz „sirski“ odgovara engleskoj riječi syriac.

 

To je vrijeme kada u Evropi počinje buđenje i tada Evropa, naravno, nije mogla imati utjecaja na islamski istok. Sam Bar Hebraeus nije dao nikakav doprinos razvoju nauke, ali se njegovo ime spominje u literaturi kako bi se ukazalo na činjenicu da su kršćani i Jevreji kao i drugi manjinski narodi uživali ista prava i imali punu slobodu.

Posljednjih pedesetak godina vršena su temeljita istraživanja rada na opservatoriji Maraga i njenom odnosu prema kasnijem razvoju astronomije u Evropi.

 

Ipak, vrhunac razvoja opservatorija kao naučna ustanova doživljava u Samarkadu 9. (15.) stoljeća, a veže se za ime koje je ovjekovječeno u nauci Ulugh-Beg11. Unuk je velikog osvajača Timura-hana. Rođen je u Sultaniji u Srednjoj Aziji, nakon čega je doveden na dvor svoga djeda, gdje je odgajan.

Od djeda je naslijedio znatiželju i ljubav prema zvjezdanom nebu. Da je veliki osvajač Timur-han bio zaista zaljubljenik u astronomiju, pokazuje i natpis na obelisku pored čuvene Plave džamije, koju je dao sagraditi u svojoj prijestolnici Samarkandu. Naime na obelisku je ispisan ajet Kur'ana: Ako neko od vas sumnja u našu moć, neka pogleda nebo iznad sebe.

Nakon djedove smrti postaje vladar Maveramnahra, čiji je glavni grad Samarkand. Politika ga nije mnogo zanimala jer je bio zaljubljenik u nauku. On otvara univerzitete u Samarkandu i drugim gradovima. Glavni predmet na univerzitetu u Samarkandu bila je astronomija. Astronomiju predaje sam Ulugh-Beg. To je jedistven slučaj u historiji da je vladar jedne države ujedno i profesor na univerzitetu. Pored univerziteta na tri etaže on gradi i opservatoriju koja će postati poznata u cijelom svijetu. Ona je posjedovala i džinovski sekstant Fakhri (na arapskom znači ponosni) radijusa 43 m koji predstavlja najveći instrument toga tipa u svijetu. Na poziv Ulugh-Bega u Samarkand dolazi Perzijanac Kaši (Jamshīd al-Kāshī) i biva postavljen za prvog direktora opservatorije. Pored toga Kaši na univerzitetu predaje matematiku. Živio je neko vrijeme u bijedi jer nije želio da se bavi ljekarskom praksom kao mnogi naučnici u to vrijeme. Čekao je životnu šansu koja mu se sada ukazala. Odmah je kod njega primijećeno pomanjkanje dvorske etikecije, ali mu je to Ulegh-Beg gledao „kroz prste“ visoko ga uvažavajući kao naučnika. Za rektora univerziteta u Samarkandu Ulegh-Beg imenuje Rumija (Qādī Zāda al-Rūmī), turskog naučnika.

Nakon smrti Kašija, direktor opservatorije postaje Rumi12. Na univerzitetu u Samarkandu predavanja iz matematike i astronomije sluša Turčin Ali Kušči13 (Ali Qushji). On postaje četvrti u ovoj slavnoj ekipi. Nakon smrti Rumija biva imenovan za direktora opservatorije. Ulugh-Beg je napisao djelo po kojem će postati besmrtan u svijetu nauke „Tablice koordinata zvijezda stajaćica“ (Tabula de locis Stellarum fixarum) i koristit će se dvjesto godina nakon njegove smrti. Naslov orginala na arapskom je Džedvelu mevadii kevakibi sevabit. Njih koristi u 17. stoljeću i prvi engleski kraljevski astronom Flamsted na opservatoriji u Greennichu. Veoma zanimljiv opis života i rada na opservatoriji u Samarkandu otkriva nam jedno intimno pismo koje Kaši upućuje ocu.

Preko opservatorije u Samarkandu kao i one u Istanbulu ova naučna institucija se prenosi u Evropu. Opservatoriju u Istanbulu gradi Murat III u 10. (16.) stoljeću, a savremenik je Tychoa (Tiho) Brahea, danskog astronoma. Ova opservatorija je mogla imati izvanrednog utjecaja na rad ovog danskog astronoma, što možemo zaključiti po sličnosti velikog broja instrumenata.

 

11 Ulugh-Beg je vladarska titula. Pravo ime Timurovog unuka je Muhammed Taragaj. Inače ulugh znači – veliki. Ulugh-Beg je sa engleskog prevedeno kao Great Prince, što na našem jeziku znači Veliki Knez.

12 Rumina arapski znači Bizantijac. Narod ga je prozvao tako jer je došao iz onog dijela islamskog svijeta koji graniči sa Bizantijom.

13 „Kušći“ na turskom znači „ptičar“. Ovaj naučnik je dobio taj nadimak jer je njegov otac uzgajao sokolove kod Ulugh-Bega.

 

Bolnice

 

Ove ustanove su igrale, također, veliku ulogu u širenju znanja. Naime, u bolnicama su se držala predavanja iz kliničke medicine. Teorija medicinske nauke se izlagala u džamijama i na fakultetima kao što je bio običaj sa svim prirodnim naukama i matematikom. Pri gradnji bolnice predviđao se i aspekt njihove namjene. One su obično imale biblioteke i specijalno uređene predavaonice.

Prva bolnica u historiji islama otvara se u Damasku veoma rano 88. (707.) god. i nosi ime Nurudin. Sagradio ju je emevijski halifa Velid Abdul-Melik. Halife iz abasijske dinastije unose interesantnu novinu u sistem obrazovanja na medicinskim fakultetima. Nakon što se odslušaju sva predavanja i prođe svu praktičnu nastavu, student mora da napiše traktat (risala). Tek nakon što je traktat prihvaćen, apsolvent prima diplomu koju potpisuje njegov profesor. Diploma služi kao odobrenje da može početi vršiti liječničku praksu. Pri tome je obavezan polagati i Hipokratovu zakletvu.

Bolnice su građene često za jednog naučnika. Inače su u pravilu direktori bolnica bili istaknuti naučnici. Tako je Er-Razi (latinski Rhazes) bio direktor bolnice u svom rodnom gradu Reju. Kada je pozvan u Bagdad, postavljen je za generalnog direktora glavne bolnice. Tu je liječio pacijente i držao predavanja studentima.

Zanimljivo je da riječ „hakim“, koja je i kod nas, u nešto izmjenjenoj formi, bila uobičajena za ljekare, znači – mudrac. Naime, u prenosu naučnih znanja najistaknutije mjesto zauzimaju takozvane univerzalne ličnosti kako ih danas nazivamo. Nekada su ih nazivali mudracima. Mudrac je bio pisac, pjesnik, matematičar, astronom, ljekar...

Interesantno je napomenuti da su bolnice u Evropi nastale pod utjecajem Bliskog istoka. Prvu bolnicu u Parizu gradi Luj IX u 7. (13.) stoljeću, nakon što je tokom jedne krtaške vojne vidio prvi put tako nešto na islamskom Istoku.

 

Sufijski centri

 

Obrazovnim ustanovama moramo pribrojati i sufijske centre zawija ili hanikat. U početnim stoljećima tu su se njegovale ezoteričke nauke. Provalom Mongola u istočnim krajevima Halifata dolazi do razgradnje formalnih državnih institucija. U tom stanju haosa, bezzakonja i grubog nasilja, kada islamsko društvo nije smoglo snage da ponovo izgradi društvene institucije i osigura funkcionisanje države, hanikati postaju mjesto gdje se pored ezoteričkih njeguju i predaju i egzoteričke nauke. Učilišta pri džamijama kao regularne državne institucije u kojima su se ranije izlagale ove nauke prestaju da funkcionišu u tom periodu.

 

Napomena o univerzalnim ličnostima

 

Univerzalne ličnosti su kao što je već rečeno bili naučnici koji su dali doprinos na polju više nauka, neki od njih doslovno svim naukama. Ovdje naglašavamo da treba praviti razliku između stručnjaka koji poznaje neku nauku i naučnika istraživača koji daje doprinos toj nauci. Tako, naprimjer, ljekar je stručnjak koji liječi ljude budući da poznaje struku, dok naučnik otkriva nove stvari u medicinskoj nauci. Ovu digresiju smo napravili da bismo pokazali veličinu nauke u svijetu islama. Naime G. Sarton, bez sumnje najveći autoritet na polju historije nauka ističe da se na Zapadu nikada nisu pojavile univerzalne ličnosti. U vezi sa univerzalnim ličnostima treba reći da nisu svi naučnici u svijetu islama bili univerzalne ličnosti, ali oni koji to jesu predavali su studentima sve predmete. Dakle jedan čovjek je predavao ilmu-l-kelam, ahlak, tefsir... fiziku, matematiku, hemiju... S obzirom na kazano valja naglasiti da u prvim stoljećima islama nije bilo podjele nauka na vjerske i svjetovne, što odgovara izvornom islamskom učenju. Ova podjela je izvedena kasnije u kršćanskom svijetu kada islamsko društvo zapada u dekadencu i letargiju. U tom vremenu Zapad stječe premoć u odnosu na islamski svijet. Islamski svijet tada preuzima ovu podjelu kao uostalom i mnoge druge stvari sa Zapada. To što je jedan čovjek predavao sve predmete između ostalog imalo je i tu funkciju da u svijest studenta usadi jedno od osnovnih načela izvornog islamskog učenja prema kome sve znanje potječe od Svevišnjeg, Koji je sve stvorio, pa prema tome svaka podjela gubi smisao. Samo pak postojanje univerzalnih ličnosti i to jedino u islamskom svijetu objašnjava se upravo time što su te ličnosti bile nadahnute tim izvornim islamskim načelom. Isto tako ako se posmatra sva priroda kao djelo Božije, onda su sve pojave međusobno povezane, fizikalne sa hemijskim, hemijske sa biološkim itd., tako da ne bi trebalo da bude ništa neobično da isti čovjek predaje različite prirodne nauke ako se priroda u cijelini smatra Božijim dijelom kao što je to već rečeno. Sve pojave u prirodi su povezane i u konačnici ne mogu se razdvajiti na fizičke, hemijske, biološke i itd. Interesantno je napomenuti u vezi s tim da je na Zapadu već u sistemu srednjih škola umjesto predmeta Fizika, Hemija, Biologija... uveden predmet Nauka (Science), koji objedinjuje sve prirodne nauke. Upravo na ovakav način se posmatralo u prvim stoljećima islama. Najveći srednjovjekovni kršćanski teolog Tomo Akvinski pod utjecajem Ibn Sine kao i drugih islamskih naučnika u svome djelu Summa Theologica (Teološka rasprava) izlaže donekle slična uvjerenja u nekim aspektima odnosa čovjeka i znanja.

 

Sažetak

 

Drugi halifa Omer, r.a., u novoosvojene krajeve šalje ljude koji kazuju u mesdžidima osnovna načela vjere. Te prve pouke postaju zametak obrazovnog sistema. U njih se postepeno ugrađuju i drugi sadržaji pa tako nastaju osnovne škole – mektebi, obaveza za sve dječake i djevojčice. Srednjih škola nije bilo. Kasnije nastaju centri visokog obrazovanja. Vrhunac razvoja univerziteta pada u drugu polovinu XI stoljeća. Otvaraju se i akademije nauka od kojih su najpoznatije Dom mudrosti u Bagdadu i Kuća znanja u Kairu. Otvaraju se opservatorije u kojima se pored naučnoistraživačkog rada drže i predavanja. Bolnice se grade tako da se u njima nalaze predavaonice gdje se predaje klinička medicina. Općenito se predavanja drže u džamijama i na fakultetima, a vježbe na fakultetima, opservatorijama i bolnicama, zavisno od predmeta koji se sluša. Sufijski centri također imaju obrazovnu funkciju gdje se u početnim stoljećima izlažu samo ezoterička znanja, a nakon provale Mongola u istočni dio halifata i egzoteričke nauke.

Autor: Prof. dr M. BUSLUDŽIĆ 

Glasnik br. 3-4, 2015.