Našoj naučnoj i ulemanskoj javnosti je poznato da je Husein-ef. Đozo[1] (1912.-1982.) objavio nekoliko zapaženih tekstova na arapskom jeziku. Godišnjak “Takvim“, kalendar Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini (godište 1997.), donio je bosanske prijevode tri eseja Huseina Đoze sa arapskog jezika, i to:

مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ 

نَعَم، الْعَقْلُ وَالديِنُ إثْنَانِ! 

مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الْاسْلَامِيَّةِ 

Zapravo, “Takvim“ (iz 1997. godine) ovim je blokom na svojim stranicama obilježio petnaest godina od smrti Huseina Đoze (umro 1982.), uredništvo je odlučilo da za ovu priliku, nakon teksta od Aziza Kadribegovića,[2] donese prijevode tri Đozina eseja sa arapskom. Na bosanskom naslovi objavljenih eseja glase: “Prepreke na putu islamske daʻwe”,[3] “Razum i vjera nisu u sukobu”[4] i “Suprotstavljanje umjesto dijaloga.”[5]

Dobrotom i nesebičnošću magistra Muharem-ef. Omerdića, ova tri Đozina eseja dobili smo na arapskom jeziku. K tome, smatramo da će se Đozina rasprava “Qāla wa qīla“ (“Rekla-kazala“), koja u nas do sada nije prevedena niti komentirana, bolje razumjeti ukoliko pružimo kraće i, rekli bismo, preliminarne napomene o ove tri njegove rasprave na arapskom, objavljene u spomenutim prijevodima na bosanskom, u “Takvimu“ za 1997. godinu.

Sretna je okolnost da je Husein Đozo pisao na arapskom jeziku i objavio nekoliko radova još za svoga života. Ukoliko želimo valjano razumjeti njegovo mišljenje, potrebno je poći od njegove koncepcije iğtihāda (إجْتِهَادٌ) ili uvijek svježeg tumačenja islama i njegovih propisa.

To je, zapravo, i glavna tema njegove rasprave “Rekla-kazala“ (Qāla wa qīla), u kojoj Đozo, glasom vapijućeg u pustinji, traži da muslimani pristupe svježem tumačenju izvora svoje vjere. Prema glavnim idejama koje Đozo iznosi u ova svoja četiri teksta na arapskom jeziku, vidi se da on bezrezervno smatra da svaka generacija muslimana mora dati nova i svježa tumačenja izvora islama i tako se sačuvati od taqlīda.

Đozo je u skoro svakom svome tekstu, raspravi ili eseju isticao da je “svježe tumačenje izvora islama”, ili iğtihād, najbolja brana taqlīdu, a taqlīd (slijepo slijeđenje) imao je uvijek negativnu ulogu jer je gušio “poletne ideje” i “kreativne snage” unutar muslimanskih naroda. Kao što ćemo vidjeti domalo kasnije, Đozo je smatrao da muslimani, skoro već hiljadu godina, nisu dali ništa novo na planu teologije (kalāma), šerijatskog prava (fiqha) i “razrade vjerskih principa“ a da to bude u “skladu sa vremenom“, kako je volio reći. Đozo je bio veoma veliki zagovornik reforme unutar teološkog mišljenja u islamu, a posebno je tu reformu zagovarao na planu praktičnih rješenja po kojima muslimani žive svoju vjeru u savremenosti.

Doista, sretna je okolnost da je Husein Đozo pisao i objavljivao svoje radove i na arapskom jeziku, neke je objavio u kuvajtskom časopisu al-Arabī. Njegovi radovi na arapskom su neka vrsta rezimea stotina i stotina njegovih radova, rasprava, crtica i eseja na bosanskom. Stoga ćemo se ovdje pozvati samo na neke njegove tvrdnje na arapskom jeziku, jer tako ćemo lakše shvatiti vezu između Đoze i arapskih (reformatorskih i obnoviteljskih) izvora koje je crpio.

 

Bezrezervni sljedbenik reformizma i obnove

Đozini eseji na arapskom nose jednu zajedničku karakteristiku. On je bezrezervni promotor islamskog reformizma i obnoviteljskih trendova iz XIX i XX stoljeća. Ovdje ćemo, sve u prilog objašnjenja njegovih reformističkih i obnoviteljskih pogleda, dati nekoliko ilustracija.

U jednom eseju iz 1977. godine pod naslovom “Suprotstavljanje, a ne dijalog” (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ),[6] Đozo rezolutno traži da se treba suprotstavljati “konzervativnim snagama“, jer dijalog (ḥiwār) s njima zapravo je beznadežan. Husein Đozo ovaj svoj stav obrazlaže tako što spominje svoje učitelje, poznate savremene teološke reformatore između muslimanskih reformista, pred kojima je naučio da i sam bude reformista. Đozo kaže:

...فَمُنْذُ تَتَلَمَّذْتُ وَالْتَقَيْتُ بِالْأئِمَّةِ الثَّلاَثَةِ الْكِبَارِ فَضيِلَةِ الشَّيْخِ مُصْطَفَى الْمَرَاغيِ وَالشَّيْخ

مَحْموُد شَلْتوُت وَالشَّيْخ رَشيِد رِضَا، وَمُنْذُ اتَّصَلْتُ بِكُتُبِ الْأسْتَاذِ الامَامِ الشَّيْخِ

مُحَمَّد عَبْدُهُ وَكُتُبِ الأسْتَاذِ جَمَالِ الدّيِنِ الْأفْغَانيِ، أخَذْتُ أُفَكِّرُ فيِ ضَرُورَةِ الْبَعْثِ الإسْلاَمِيِّ

وَإحْيَاءِ الْفِكْرِ الْإسْلاَمِيِّ مِنْ جَديِدٍ.

 

“Sve otkad sam studirao i susreo tri velika imama, cijenjenog šayẖa Muṣṭafu

al-Marāgīja, šayẖa Maḥmūda Šaltūta i šayẖa Rašīda Riḍāa, te otkad sam se susreo

sa knjigama profesora, imama i šayẖa Muḥammada ʻAbduhūa, te s knjigama profesora

Ğamāluddīna al-Afgānīja, počeo sam razmišljati o nužnosti islamskog buđenja i ponovnog

oživljavanja islamskog mišljenja.“[7] 

 

Husein Đozo je u velikom broju svojih tekstova isticao da je islam bio “razrađen i protumačen samo jednom“, to jest od prvih generacija muslimana koje se u literaturi obično naziva skupnim imenom as-salafu aṣ-ṣāliḥu (السَّلَفُ الصَّالِحُ). Ti teološko-pravni sistemi koji potiču od as-salafu aṣ-ṣāliḥa nastali su davno, a potonje muslimanske generacije nisu se usudile dati nešto novo, tvrdi Husein Đozo. Štaviše, Đozo tvrdi da su muslimani u stanju taqlīda već hiljadu godina. Tako Đozo, na jednom mjestu, kaže:

 

وَقَدْ كَرَّرْتُ مِرَارً وَمَا زِلْتُ أكَرِّرُ الْقَوْلَ بِأنَّ الْفِكْرَ الْاسْلاَمِيَّ لَمْ يُطَبَّقْ عَمَلِيًّا

إلاَّ مَرَّةً وَاحِدَةً وَذَلِكَ قَبْلَ أكْثَر مِنْ ألْفِ سَنَةٍ ، إذْ قَامَ الْمُجْتَهِدوُنَ الْأوَّلُونَ

وَاسْتَخْرَجُوا مِنْهُ أحْكَامًا وَاسْتَنْبَطُوا مِنَ النُّصُوصِ حُلُولاً لِمَشَاكِلَ وَاجَهَهَا

الْمُجْتَمَعُ الْاسْلاَمِيُّ الْأوَّلُ فيِ ظُرُوفِهِ وَمُلاَبَسَاتِهِ الْمُعَيَّنَةِ....

 

“Više puta sam ponovio, i stalno ponavljam, stav da je islamsko mišljenje samo

jednom praktično primijenjeno, i to prije više od hiljadu godina, kada su prvi mudžtehidi

prionuli i iz islama derivirali propise, te iz tekstova izveli rješenja za probleme sa

kojima se suočilo prvo islamsko društvo u svojim okolnostima i posebnim

svojim prilikama...“[8]

Husein Đozo potom spominje da to što su uradili Abū Ḥanīfa, aš-Šāfiʻī, Mālik, Ibn Ḥanbal i drugi mudžtehidi svojim iğtihādom u izvođenju propisa koji se tiču ličnog statusa, krivičnog prava, ekonomije, društva i politike nije bilo ništa drugo doli “traženje islamskih rješenja za pitanja i probleme koji su postojali u životu njihova vremena“.[9]

 

وَالَّذيِ قَامَ بِهِ أبُو حَنيِفَةَ وَالشَّافِعِيُّ وَمَالِكٌ وَابْنُ حَنْبَلٍ وَغَيْرُهُمْ مِنَ الْمُجْتَهِديِنَ

مِن اِجْتِهَادِهِمْ فيِ اسْتِخْرَاجِ الْأحْكَامِ فيِ الْاحْوَالِ الشَّخْصِيَّةِ وَالْجِنَائِيَّةِ وَالْاقْتِصَادِيَّةِ

وَالْاجْتِمَاعِيَّةِ وَالسِّيَاسِيَّةِ لَمْ يَكُنْ سِوَى الْبَحْثِ عَنِ الْحُلُولِ الاسْلاَمِيَّةِ لِقَضَايَا

وَمَشَاكِلَ وُجِدَتْ فيِ حَيَاةِ عَصْرِهِمْ...  

 

Husein Đozo je smatrao da su prve generacije muslimana (as-salafu aṣ-ṣāliḥu) tu svoju dužnost izvanredno obavile i svoj su polog ispunile.[10] 

... إنَّهُمْ أدْرَكُوا وَاجِبَهُمْ وَقَامُوا بِهِ وَأدّوُهُ بِكُلِّ أمَانَةٍ...

Ali to što želi Đozo, u skladu sa svojom teologijom iğtihāda, jeste da je dužnost svake generacije (al-wāğibu ʻalā kulli ğīl) muslimana da pruži svježa i vremenu primjerena tumačenja islamskih izvora, Kurʼāna i sunneta, te da nastave tamo gdje je stala prethodna generacija.[11]

وَكَانَ مِنَ الْوَاجِبِ عَلَى كُلِّ جيِلٍ أنْ يُؤَدِّيَ مُهِمَّتَهُ وَيُوَاصِلَ حَيْثُ انْتَهَى الَيْهِ الْجيِلُ السَّابِقُ...

Đozo se nada da će pristalice statičnosti (ahlu l-ğumūd), okoštalosti (ar-rukūd) i oponašanja (at-taqlīd) sići sa scene, jer one su “uzaptile islamsko mišljenje i zaustavile njegov razvoj sve do danas“ (...اسْتَطَاعُوا أنْ يَحْبِسُوا الْفِكْرَ الْإسْلاَمِيَّ وَيُوقِفُوا تَطَوُّرَهُ حَتَّى يَوْمِنَا...).[12]

                   

Povjerenje u razum, jer i razum je od Boga

Doista, dugo vrijeme Husein Đozo je, u svojim različitim tekstovima na bosanskom jeziku, i u različitim povodima, pravio analitičke varijacije o temi taqlīda i potrebe njegova odbacivanja. S jedne strane, takva teološka i kalāmska pozicija odvela je Đozu do toga da smatra da Kurʼān i sunnet imaju svoje pravo ispunjenje preko ili posredstvom djelatnosti ljudskoga razuma. Naime, razum je taj kojim se Kurʼān i sunnet tumače. A to, dalje, znači da između Objave i Razuma ne postoji suprotnost.

U svojoj drugoj raspravi na arapskom pod naslovom: نَعَم، الْعَقْلُ وَالديِنُ إثْنَانِ! - Husein Đozo, baveći se ulogom nauke i razuma u današnjem islamskom mišljenju, komentira jedan al-Maʻarrījev stih:[13]

إثْنَانِ أهْلُ الْأرْضِ: ذُو عَقْلٍ بِلاَ ديِنٍ

وَآخَرُ دَيِّنٌ لاَ عَقْلَ لَهُ!

 

“Dvije su vrste ljudi: Oni s razumom, a bez vjere!

I drugi, s vjerom [pobožni], ali bez razuma!“

 

Cijeli ovaj esej Đozo je napisao da bi podsjetio na jednu raspravu koju je ranije objavio Zaky Nağīb Maḥmūd o odnosu razuma i vjere, te o tome da li se to dvoje u islamu može pomiriti. Đozo tvrdi da islam znači pomirenje “vjere i razuma“, ali upravo je period taqlīda uništio tu ravnotežu. Kao i u svojim drugim raspravama, Đozo i u ovom eseju tvrdi da je sa dolaskom islama došao kraj “čudima“, nastupila je “epoha razuma“.

وَالْمَعْلُومُ أنَّ بِالْإسْلاَمِ انْتَهَى دَوْرُ الْمُعْجِزَاتِ وَالْخَوَارِقِ، وَبَدَأ دَوْرُ الْعَقْلِ وَالْعِلْمِ ...

“Poznato je da se sa islamom završio period čuda i nadnaravnih stvari,

i da je započeo period razuma i nauke...“[14]

U svome moderno koncipiranom kalāmu, Husein Đozo smatra da islam afirmira pomirenje vjere i nauke. On kategorički kaže sljedeće:

 

وَقَدْ انْقَضَتْ فَتْرَةُ الدّيِنِ بِلاَ عِلْمٍ وَنَحْنُ الْآنَ نَعيِشُ فَتْرَةَ الْعِلْمِ بِلاَ ديِنٍ،

فَهَلْ يَا تُرَى تَتَّجِهُ الْبَشَرِيَّةُ إلَى فَتْرَةِ التَّوْفيقِ بَيْنَ الْعِلْمِ وَالدّيِنِ؟ 

وَهُوَ مَا يَرْميِ إلَيْهِ وَيَسْتَهْدِفُهُ الْإسْلاَمُ! 

 

“Završio se period vjere bez nauke, a sada živimo period nauke bez vjere.

Hoće li se čovječanstvo, da mi je znati, usmjeriti dobu pomirenja nauke i vjere?

A upravo to je ono čemu smjera i cilja islam!“[15]

 

Husein Đozo ne vidi nikakvu opreku između razuma i vjere, naprotiv, on smatra da su nam teorije, stavovi i mnijenja o tome da je to dvoje, razum i vjera, oprečno - došli iz doba taqlīda (ʻaṣru t-taqlīd – عَصْرُ التَّقْليِدِ ).

 

Kritika konzervativnih učenjaka i njihova redukcionizma

U svome trećem tekstu na arapskom (مَاذَا يَقِفُ فِي وَجْهِ الدَّعْوَةِ الْاسْلاَمِيَّةِ) koji posjedujemo, Husein Đozo smatra da “ukočenost/beživotnost vjerskih učenjaka“ (ğumūdu l-ʻulamāʼ), koja potječe iz vremena stagnacije, jeste velika prepreka autentičnom predstavljanju islama danas.[16]

إنَّ مِنْ أبْرَزِ مَظَاهِرِ عُصُورِ الانْحِطَاطِ وَالتَّخَلُّفِ وَضَعْفِ الدَّعْوَةِ الْاسْلاَمِيّةِ جُمُودُ الْعُلَمَاءِ...

Đozo ovim posebno misli na dekadentnost znalaca vjerskog prava u islamu ili fuqahāʼ (فُقَهَاء). Smatra da je ukočenost islamskog mišljenja davno počela, okamenila se misao klase/staleža iz reda fuqahāʼ, zavladao je taqlīd, a tradicionalna ʻulamāʼ je odlučila da zatvori vrata svježeg i kreativnog mišljenja (iğtihād).[17]

بَدَأ الْجُمُودُ مِنْ عَهْدٍ بَعيِدٍ فَتَحَجَّرَتْ عَقْلِيَّةُ الْفُقَهَاءِ وَسَادَ التَّقْليِدُ

وَقَرَّرَ الْعُلَمَاءُ سَدَّ بَابِ الْاجْتِهَادِ...

U svojim teološkim tumačenjima povijesti islama i muslimana, Husein Đozo smatra da se stagnacija začela onda kad su muslimani počeli slijepo slijediti mezhebe (al-maḏāhib) – (qallada l-muslimūna l-maḏāhiba - وَقَلَّدَ الْمُسْلِمُونَ الْمَذَاهِبَ), te kad su spram njih ispoljili ekstremizam (وَتَعَصَّبُوا لَهَا).[18]

On, također, smatra da su znalci vjerskog prava “sveli/reducirali islam samo na propise o obredoslovlju“ (حَصَرُوا الْإسْلاَمَ فيِ أحْكَامِ الْعِبَادَاتِ).[19]

Imamo li u vidu mnoštvo tekstova koje je Đozo napisao, jasno se vidi da on smatra da se tradicionalni kalām treba nadići, ili – u najmanju ruku – kalām se treba proširiti obradom i elaboracijama savremenih perspektiva, dilema i pitanja muslimanskih društava.

Đozo je uvijek bio pristalica iğtihāda, on je neka vrsta savremenog bosanskog teologa iğtihāda, smatrao je da se svaka generacija muslimana treba nadviriti nad stranice Kurʼāna i sunneta, te iz njih derivirati odgovore za svoje vrijeme. Đozo je uvijek, neumorno i istrajno, potcrtavao činjenicu koju Muḥammad ʻAbduhū navodi u Tafsīru al-Manār, to jest da je “sa islamom došlo do punoljetstva čovječanstva“ (بِمَجيِئِ الْإسْلاَمِ جَاءَ سِنُّ رُشْدِ الْبَشَرِيَّةِ), odnosno “sa islamom je čovjek zašao u punoljetstvo“ (وَدَخَلَ الْإنْسَانُ بِديِنِ الإسْلاَمِ فيِ سِنِّ الرُّشْدِ),[20] jer, naime, prema autorima al-Manāra, u islamu nema svećenstva, nema posvećenih koji posreduju sveta zna(me)nja. Islam je uvijek otvoren u vremenu, to znači da i islamska teologija ili kalām treba da se stalno iznova formuliraju u vremenu. To je glavna poruka Đozine knjige “Islam u vremenu“, koja samim svojim naslovom sugerira značaj i iznimnu važnost faktora vremena u tumačenju izvora islama.

Iz naših napomena o konceptu kalāma kod Huseina Đoze dā se zaključiti da je on bio rezolutno protiv teoloških rasprava pisanih na način “komentara“ (šarḥ) i natkomentara (al-ḥawāšī).

Sintagma ʻulamāʼu l-ẖalaf (عُلَمَاءُ الْخَلَفِ - ili dekadentna ulema islama, ulema taqlīda/oponašanja i ukočenosti) prve mezhebe islama je samo opisivala i komentirala, bez ikakvog kreativnog mišljenja sa svoje strane, te bez propitivanja temeljnih tokova vremena u kojima se živi i koji se moraju poznavati.

Husein Đozo smatra da se kalām i fiqh nisu mogli (kako on kaže: skoro hiljadu godina!) razvijati jer dekadentna ʻulamāʼu l-ẖalaf prvotno osnovane mezhebe nije kreativno dopunjavala, već ih je samo prepisivala i objašnjavala...[21]

وَلَمْ يَزِدْ عُلَمَاءُ الْخَلَفِ، أعْني عُلَمَاءُ الْجُموُدِ وَالتَّقْليِدِ، عَلَى الْمَذَاهِبِ إلاَّ تَدْويِنُهَا وَشَرْحُهَا...

Zadaća dekadentne uleme (ʻulamāʼu l-ẖalaf) svela se samo na pisanje komentara, natkomentara i dopuna, pisanih bez teorijskog uvida u temelje mezheba...[22]

وَانْحَصَرَتْ مُهِمَّةُ عُلَمَاءِ الْخَلَفِ عَلَى كِتَابَةِ الشُّرُوحِ وَالْحَوَاشيِ وَالْهَوَامِشِ، الَّتيِ حَالَتْ

دُونَ النَّظَرِ إلىَ أُصُولِ الْمَذَاهِبِ...

Djelo Huseina Đoze primjer je jedne bosanske teološke kritike povijesne tradicije islama, kao i kritike interpretativnog naslijeđa islama koje je izraslo na tradiciji mezheba ili pravnih škola klasičnoga islama. Dakako, primjećuje se da je veliki dio Đozinih rasprava, eseja i članaka izrečen na razini načelnosti. Skoro svaka njegova rasprava sadrži tvrdnju o tome da su islamska vrela (Kurʼān i sunnet) imala samo jednu povijesnu “razradu“ i primjenu, onu iz doba “uzornih generacija“ (as-salafu aṣ-ṣāliḥ).

Ta se razrada kasnije okoštala, tako okoštana tradicija stala je na mjesto izvora islama i umnogome te izvore potisnula i zamijenila, došlo je do taqlīda, nastupila je epoha koju su obilježile neinventivne generacije zvane ʻulamāʼu l-ẖalaf itd.

Husein Đozo je ove svoje zaključke izvodio na području kalāma, ali vrlo često i fiqha. On nije bio sklon sufizmu, pa da uoči izvanredne komentare Kurʼāna u okviru takvog tipa duhovnosti. Također, Đozo nije bio sklon izučavanju ʻirfānske tradicije unutar Irana i razvoja te tradicije od 1500. godine naovamo. Đozo je poglavito bio okrenut kritici arapskog sunnizma, koji se izučavao na al-Azharu, tražio je da se on reformira. Poglavito unutar “arapskog sunnizma“ on je vidio stagnaciju, ali i priliku da se pokrenu reforme. Prema onome što je vidio, Đozo je formirao i svoje kritičko teološko mišljenje.

 

Oštra kritika “rekla-kazala“ metodologije

Prije 36 godina, u septembarskom izdanju (br. 238.) poznatog kuvajtskog časopisa al-ʻArabī (godište iz 1978.), u rubrici “Qaḍāyā hayawiyya“ (قَضَايَا حَيَوِيَّةٌ) ili “Živi problemi“, objavljen je esej Huseina Đoze pod naslovom: “Qāla wa qīla la taṣluhu giḏāʼan li l-ğīli l-muslim“ (قَالَ وَقيِلَ لاَ تَصْلُحُ غِذَاءً لِلْجيِلِ الْمُسْلِمِ), “Rekla-kazala, hrana koja nije adekvatna ovom muslimanskom pokoljenju“.[23] Ovaj esej Huseina Đoze objavljen je na dvije stranice časopisa al-ʻArabī (kako rekosmo, broj 238., str. 54-55) a potpisan je riječima: “Perom jugoslavenskog učenjaka Huseina Đoze“ (bi qalemi l-ʻallāmati l-yuğūslāfīyyi Ḥusayn Ğūzū).

بِقَلَمِ الْعَلاَّمَةِ الْيُوجُوسْلاَفِيِّ حُسَيْن جوزو

Pređemo li na predstavljanje i analizu ovog Đozina eseja, potrebno je reći da je ova kratka rasprava, zapravo, jedan rezime Đozinih glavnih ideja o reformi i obnovi islamskih institucija, mišljenja i djelovanja, napose o “razvoju Šerijata“. Podsjećamo čitateljstvo da je, odmah nakon njegove smrti 1982. godine, u Đozinoj pisanoj zaostavštini nađen jedan neobjavljeni rukopis pod naslovom “Vraćanje Šerijatu“.[24]

Mnoge ideje iz Đozine rasprave “Vraćanje Šerijatu“ nalaze se u njegovom eseju “Qāla wa qīla“ (“Rekla-kazala“), te ćemo ovdje, kad bude potrebno, ukazati na slična mjesta.

Na samom početku svoga eseja “Qāla wa qīla“ (“Rekla-kazala“) Đozo kaže:

هَذِهِ الْكَلِمَاتُ الْمَشْؤُومَةُ تُعَبِّرُ عَنْ فَتْرَةٍ مِنْ أَسْوَإ فَتَرَاتٍ فيِ تَاريِخِ الْإسْلاَمِ

وَهِيَ فَتْرَةُ الْانْحِطَاطِ وَالْجُمُودِ وَالْاسْتِكَانَةِ وَالْرُّكُودِ، تَحَجَّرَتْ فيِهَا

عَقْلِيَّةُ الْعُلَمَاءِ وَتَجَمَّدَ تَفْكيِرُهُمْ وَسَادَ التَقْليِدُ الْأَعْمَى وَانْعَدَمَ الْإبْدَاعُ

وَ الْابْتِكَارُ.

Ove pesimistične riječi odražavaju jednu od najgorih epoha u povijesti islama,

epohu dekadence, pasivnosti, pokornosti i stagnacije, u njoj se okamenila

racionalnost učenjaka i pasiviziralo njihovo mišljenje. Zavladalo je slijepo

oponašanje, nestalo je stvaralaštva i kreativnosti.[25]

Naravno, pesimistične riječi (al-kalimātu l-mašʼūmah) koje Đozo spominje su riječi iz naslova njegova eseja. Dakle, metodologija “rekla-kazala“ (qāla wa qīla) više nije to što odgovara današnjim muslimanskim naraštajima. Pod “rekla-kazala“ metodologijom Đozo misli na stara predanja u starim islamskim knjigama, u kojima se lancima prenosilaca prenosi i gomila ono što su prijašnje generacije rekle o Kurʼānu, o sunnetu itd. Također, pod “rekla-kazala“ metodologijom Đozo smatra i nekritička pozivanja na klasična djela koja ni u čemu ne oslovljavaju našu savremenost.

Đozo nastavlja riječima:

وَلاَ غَرَابَةَ فيِ ذَالِكَ، فَلِكُلِّ أُمَّةٍ فيِ تَاريِخٍ تَطَوُّرٌ، حَيَاتُهَا لَحْظَاتُ الْمَدِّ وَالْجَزِّ

وَلَحْظَاتُ التَّقَدُّمِ وَالتَّأَخُرِ، وَإِنَّمَا الْغَرَابَةُ أَنْ تَمْتَدَّ حَالَةُ الرُّكوُدِ وَالْجُموُدِ قُرُونًا عَدِيدَةً،

كَمَا هُوَ الشّأْنُ فيِ حَيَاةِ الْمُسْلِميِنَ الدّيِنِيَّةِ وَفيِ تَطَوُّرِالشَّريِعَةِ.

„U ovom [prethodno rečenom] nema ništa čudno, jer svaka zajednica u povijesti ima

razvoj, njen život su trenuci plime i oseke, trenuci napretka i nazatka, nego je, naime,

čudno da stanje stagnacije i mrtvila traje [toliko] mnogo stoljeća, kako je to slučaj u vjerskom

životu muslimana i u razvoju Šerijata.“[26]

 

Husein Đozo je ovim iznio svoje mišljenje o tome da se povijest islama dijeli na dvoje, iğtihād i taqlīd, prvo je – kako on misli – period kreativnog mišljenja koji je potrajao za vrijeme prva četiri stoljeća islama, a drugo je period slijepog slijeđenja (on i u ovom eseju na arapskom slijepo slijeđenje prevodi sintagmom at-taqlīdu l-aʻmā). Zanimljivo je da Đozo ovdje spominje da je do zastoja došlo u “vjerskom životu muslimana“, kao i u “razvoju Šerijata“ (fī taṭawwuri š-šarīʻah). Naravno, tradicionalisti ne bi nikada prihvatili ni samu pomisao da se Šerijat (kao sveto pravo) može “razvijati“, Đozo je, međutim, kao islamski modernist u nekoliko svojih rasprava i eseja smatrao da je nužno poraditi na “razvoju Šerijata“. I u svome posthumno objavljenom eseju “Vraćanje Šerijatu“ Đozo prihvata mogućnost razvoja Šerijata, on ga nekada poistovjećuje sa “razvojem islama“, sa “širenjem islama“. Tako on kaže:

„U svom širenju on [islam] je konkretno došao u područje utjecaja i tragova drevne helenističke, perzijske, indijske i kineske kulture. Sve što je [islam] zatekao i otkrio u tim kulturama i religijama pozitivnog i nepreživjelog i neprevladanog islam je usvajao i oživljavao i uključivao u proces daljeg kretanja. Najobičnija je podvala da je [islam] rušio sve što nije islamsko.“[27]

I u odlomku koji upravo slijedi Đozo insistira na “razvoju Šerijata“.

وَلاَ يَزَالُ هُنَاكَ عُلَمَاءُ مَعَ الْأسَفِ الشَّديِدِ يَسْمَعُونَ الْحَديِثَ عَنْ تَطْويِرِ الشَّريِعَةِ

وَيَقوُلُونَ: الشَّريِعَةُ الْإسْلاَمِيَّةُ كَامِلَةٌ فَهِيَ لَيْستْ فيِ حَاجَةٍ إِلَى التَّطْويِرِ،

وَإنَّمَا يَتَطَوَّرُ النَّاقِصُ، وَهَذَا - كَمَا يَقُولُ الْإِمَامُ الْعَلاَّمَةُ أبُو الْمَعَالىِ مَحْمُود

شُكْرى الْآلُوسيِ (غَايَةُ الْأمَانيِ فىِ الرَّدِّ عَلَى النَّبْهَانيِ) – قَوْلٌ يَعْكِسُ الْحَقَّ تَمَامًا،

فَإِنَّ كَمَالَ الشَّريِعَةِ إنَّمَا هُوَ فىِ كَوْنِهَا جِسْمًا حَيًّا نَامِيًا مُتَطَوِّرًا يُوَاكِبُ تَطَوُّرُهُ

الْحَيَاةَ الْحَيَّةَ النَّامِيَةَ الْمُتَطَوِّرَةَ.

„Na veliku žalost, još uvijek ima vjerskih učenjaka koji slušaju govor o razvoju

Šerijata i govore: Islamski Šerijat je savršen, on nema potrebe za razvojem, jer razvija

se samo ono što je nepotpuno. Ovakav stav – kako kaže imam i učenjak Abū l-Maʻālī

Maḥmūd Šukrī al-Ālūsī (u djelu: “Svrha želja u pobijanju an-Nabhānīja“)[28] – sasvim

proturječi istini. Zapravo, savršenstvo Šerijata i sastoji se u tome što je to živo, rastuće i razvijajuće tijelo, razvoj Šerijata prati život koji je živ, koji raste i koji se razvija.“[29]

Đozo je ovu svoju tvrdnju objasnio u nekoliko svojih eseja, posebno u eseju “Vraćanje Šerijatu“. On tamo tvrdi:

„Ne mogu se sva pitanja jedanput zauvijek riješiti. Nova pitanja se uvijek javljaju a stara dobivaju nova rješenja. Zato je Kurʼān skoro sve saopćio u vidu koncepcije te principa i poruka. Razradu svega toga ostavio je društvu, da u svakom datom povijesnom trenutku ocjenjuje svoje interese, potrebe i mogućnosti i na osnovu toga razrađuje kurʼānsku misao.“[30]

Ovaj ton vidimo i u njegovom eseju “Qāla wa qīla“:

وَفىِ كَوْنِهَا تَحْمِلُ فِي طَيَّاتِهَا كُلَّ مَا يَحْتَاجُ إلَيْهِ الْإنْسَانُ فىِ زَمَانِهِ وَمَكَانِهِ

وَظُرُوفِ حَيَاتِهِ، وَلَيْسَ عَلَى الْإنْسَانِ إلاَّ بَذْلُ الْجُهْدِ لِلْحُصُولِ عَلَيْهِ

وَتَقْييِمِ حَاجَاتِهِ وَمَشَاكِلِهِ وَقَضَايَاهُ الَّتيِ يَجِبُ أنْ يَبْحَثَ عَنْ حُلُولِهَا

فِي الْقُرْآنِ.

„U biti Šerijat u svojim zasadama nosi sve što čovjek treba u svome vremenu,

mjestu i okolnostima svoga života. Čovjek samo treba uložiti napor da to postigne,

da procijeni svoje potrebe, probleme i pitanja za koja treba iznaći rješenja

u Kurʼānu.“[31]

 

Šta doista znači “razvoj Šerijata“?

U riječima koje potom ispisuje, Đozo pokušava objasniti nesporazum oko samog razumijevanja riječi “razvoj“, taj nesporazum postoji između onih koji smatraju da je Šerijat nužno razvijati, i onih koji su žestoki protivnici takva projekta. Đozo kaže:

وَالظَّاهِرُ أنَّ الْخِلاَفَ بَيْنَ الْقَائِليِنَ بِضَرُورَةِ تَطْويِرِ الشَّريِعَةِ وَبَيْنَ الْمُخَالِفينَ بِهِ

هُوَ فيِ فَهْمِ مَعْنَى التَّطْويِرِ. يَبْدُو أنَّ الْمُخَالِفيِنَ يَزْعُمُونَ أنَّ التَّطْويِرَ يَعْنيِ

تَغْييِرَ الْإسْلاَمِ وَتَحْريِفَ مَبَادِئِهِ وَقَوَاعِدِهِ الْكُلِّيَّةِ وَهَذَا غَيْرُ جَائِزٍ بِالْاتِّفَاقِ.

„Jasno je da razilaženje između zagovornika nužnosti razvoja Šerijata i protivnika

tog razvoja počiva zapravo u shvatanju značenja razvoja. Čini se da protivnici

[razvoja Šerijata] smatraju da razvoj znači promjenu islama, izopačenje njegovih

načela i općih principa, a takvo što, opći je konsenzus, nije dopušteno.“[32]

Đozo objašnjava šta on misli pod razvojem Šerijata i, na jedan općenit način, objašnjava pozicije zagovornika, odnosno protivnika, toga razvoja. Tako, iznoseći argumente protivnika razvoja Šerijata, Đozo donosi svoju vlastitu deskripciju njihova stava:

فَإنَّ الْأحْكَامَ الشَّرْعِيَّةَ الَّتىِ اشْتَمَلَ عَلَيْهَا الْقُرْآنُ هِىَ صَالِحَةٌ لِكُلِّ إنْسَانٍ

وَقَدْ اسْتَوَتْ فيِهَا الْعُصُورُ وَ الْأزْمَانُ، وَلَيْسَ لِلْقُرْآنِ مَعَانٍ خَاصَّةً بِأهْلِ الْعُصُورِ السَّابِقَةِ

وَمَعَانٍ أُخْرَى بِأَهْلِ الْعُصُورِ اللَّاحِقَةِ. وَأمَّا الْأذْوَاقُ وَالْمَشَارِبُ فَهِىَ إنْ كَانَتْ

مُوَافَقَةً لِلشَّرْعِ فَمَطْلُوبُهَا يُوجَدُ فىِ الْقُرْآنِ، وَإنْ كَانَتْ مُخَالِفَةً فكَيْفَ يُمْكِنُ

أنْ يُفَسَّرَ الْقُرْآنُ بِمَعَانٍ تُوَافِقُ هَذِهِ الْأذْوَاقَ الْفَاسِدَةَ وَالْمَشَارِبَ الْكَاسِدَةَ.

Šerijatski propisi koje obuhvata Kurʼān vrijede za svakog čovjeka, važili su jednako

kroz stoljeća i epohe. Kurʼān nema naročita značenja samo za ljude minulih vjekova,

a druga značenja za ljude kasnijih vremena. A kad su posrijedi pravci i postupci

[u tumačenju Kurʼāna], ukoliko su u skladu sa Šerijatom, potreba za njima nalazi

se u Kurʼānu. A ukoliko su oprečni [Šerijatu], kako da se, onda, Kurʼān uopće mogne

tumačiti smislovima koji su u skladu sa pogrešnim postupcima i bezvrijednim pravcima?![33]

Potom, na jedan načelan način, prelazi na deskripciju stava onih koji su za razvoj Šerijata, pa kaže:

وَ التَّطْويِرُ فىِ نَظَرِ الْقَائِليِنَ بِهِ لَيْسَ مَعْنَاهُ تَحْريِفُ كَلِمَةِ اللهِ وَلاَ تَغْييِرُ تَعَاليِمِ الْقُرْآنِ،

وَإنَّمَا مَعْنَاهُ تَصْحيِحُ مَفَاهيِمِ النَّاسِ وَآرَائِهِمْ وَأفْكَارِهِمْ: أعْنىِ مَا فَهِمُوهُ وَاسْتَخْرَجُوهُ

مِنَ الْقُرْآنِ مَعَالِمُ يُعَدُّ صَالِحًا وَأصْبَحَ غَيْرَ مُسَايِرٍ وَمُنَاسِبٍ وَمُوَافِقٍ لِزَمَانِنَا.

„Razvoj [Šerijata], po mišljenju zagovornika tog razvoja, ne znači iskrivljavanje

Božije Riječi, niti promjenu učenja Kurʼāna, nego znači ispravljanje ljudskih

shvaćanja, njihovih nazora i mišljenja: naime, to što su oni razumijeli i izveli

iz Kurʼāna jesu putokazi koji su [nekada] smatrani ispravnim, ali su postali anahroni,

nepodesni i u neskladu sa našim vremenom.“[34]

Nadalje, Husein Đozo ovaj svoj stav nastoji odlučno konkretizirati, te odmah pobliže objašnjava na šta se, metodološki, misli kad se kaže da naše današnje vrijeme treba imati projekte razvoja Šerijata.

إنَّ التَّطْويِرَ عَلىَ هَذَا الْمَفْهوُمِ يُقْصَدُ مِنْهُ تَغْييِرُ صوُرَةٍ لِلْإسْلاَمِ تَعيِشُ فىِ أذْهَانِ الْمُسْلِميِنَ

وَقَدْ تَكَوَّنَتْ قَبْلَ ألْفِ سَنَةٍ حَسْبَ مَقْدَرَةِ النَّاسِ وَظُرُوفِ وَمَشَاكِل ذَلِكَ الْعَصْرِ،

ثُمَّ تَسَلَّلَتْ فيِهَا مَا تَسَلَّلَتْ خِلاَلَ الْعُصوُرِ مِنْ خِرَافَاتٍ وَبِدَعٍ وَضَلاَلاَتٍ وَمَفَاهيِمَ

نَشَأتْ مَضَاميِنُهَا فىِ عَهْدِ الْانْحِطَاطِ وَتَمَيَّزَتْ بِعَنَاصِرِ الْجُموُدِ وَالتَّأخُرِ.

„Razvojem [Šerijata] se prema ovom shvatanju namjerava izmijeniti slika/predstava

islama koja živi u umovima muslimana, a formirala se prije hiljadu godina u skladu

sa mogućnostima ljudi, okolnostima i pitanjima toga vremena. U tu predstavu se

potom, protokom vjekova, uvuklo svega i svačega: mitovi, novotarije, zablude

i shvatanja čiji su sadržaji nastali u vrijeme dekadence i odlikovali se elementima

zastoja i nazatka.“[35]

Ovim pasusom Đozo izravno oslovljava islamsko mišljenje koje je nastalo prije hiljadu godina i ne krije da ga smatra anahronim. I u svome tekstu “Vraćanje Šerijatu“ Đozo posve jasno kaže:

„Povratak Šerijatu u smislu povratka postojećem fikhu kao zakonu kojeg treba primijeniti u cjelini u svim oblastima života je, mora se reći, gotovo apsurdan. Ne može se reći da u propisima postojećih pravnih škola nema mnogo toga što je još uvijek nenadmašivo, živo i savremeno. Ali ne može, isto tako, niko tvrditi da se na osnovu tih propisa [datih prije hiljadu godina] mogu organizirati savremeno društvo i država sa svim ljudskim djelatnostima. Ti su propisi nastali u sasvim drugim uslovima, potrebama i mogućnostima. (...) Nova pitanja se uvijek javljaju, a stara dobivaju nova rješenja.“[36]

 

Nova generacija muslimana i nova predodžba o islamu

Iz tih razloga Husein Đozo u svome eseju (objavljenom u al-ʻArabīju na arapskom) spominje “savremenu generaciju muslimana“, te posve jasno kaže da nju ne može zadovoljiti predstava o islamu koja je stvorena prije hiljadu godina:

وَمِنَ الْمُؤَكَّدِ أنَّ هَذِهِ الصّوُرَةَ لاَ يَقْبِلُهَا الْجيِلُ الْمُسْلِمُ الْمُعَاصِرُ وَلاَ يَتَحَمَّسُ لَهَا،

لِأَنَّ هَذَا الْجيِلَ لاَ يَرَى فىِ هَذِهِ الصُّورَةِ مَا يُمَكِّنُهُ مِنْ مُوَاجَهَةِ ما يُسوُدُ فىِ عَصْرِنَا

مِنْ نُظُمٍ وَفَلْسَفَاتٍ وَأفْكَارٍ.

„Sigurno je da ovu predstavu [o islamu datu prije hiljadu godina] ne prihvata savremeni

muslimanski naraštaj, niti se njome oduševljava, jer ovaj naraštaj ne vidi u toj predstavi

ono što će mu omogućiti da se suoči sa sistemima, filozofijama i idejama koje vladaju

u našem dobu.“[37]

Upravo iz tih razloga Đozo smatra da je nužno pristupiti stvaranju “nove predstave o islamu“, te kaže:

وَمِنْ هُنَا تَتَعَيَّنُ وَتَتَّضِحُ ضَروُرَةٌ مُلِحَّةٌ لِلْقِيَامِ بِمُهِمَّةِ تَكْويِنِ صُورَةٍ جَديِدَةٍ وَتَطَوُّرٍ حَديِثٍ

لِلْفِكْرِ الْإسْلاَمِيِّ، ذَلِكَ التَّطَوُّرُ الَّذىِ يَتَّفِقُ مَعَ الْحَاجَاتِ الْحَقيِقِيَّةِ لِلْإنْسَانِ وَيُلاَئِمُ تَطّوُّرَ حَيَاتِهِ.

„Stoga je očita i jasna nasušna nužda da se pristupi zadaći stvaranja nove

predodžbe i savremenog razvoja islamske misli, i takvog razvoja koji će se slagati

sa stvarnim potrebama čovjeka i odgovarati razvoju njegova života.“[38]

U istom tonu Đozo nastavlja:

وَبِعِبَارَةٍ أُخْرَى يَتَعَيَّنُ عَلَيْنَا أنْ نَقوُمَ بإعْدَادِ الْجيِلِ الْجَديِدِ الْمُسْلِمِ.

وَلِتَكُنْ قَضِيَّةُ اعْدَادِ الْجيِلِ الْمُسْلِمِ – كَمَا قَالَ الْاسْتَاذُ فَهْمى هُوَيْدى –

شَاغِلُنَا إذَا كُنَّا جَادّيِنَ فىِ الدَّعْوَةِ إلَى إقَامَةِ الْمُجْتَمَعِ الْاسْلاَمِىِّ،

وَهِىَ رِحْلَةٌ طَويِلَةٌ وَشَاقَّةٌ، وَلكِنَّهَا السَّبيِلُ الْامْثَلُ لِبُلوُغِ هَذَا الْهَدَفِ.

„Drugim riječima, naša je dužnost da pristupimo pripremanju novog muslimanskog

pokoljenja. Neka nas pitanje pripremanja ovog muslimanskog naraštaja – kako kaže

profesor Fahmī Huwaydī – zaokupi, ako smo ozbiljni u pozivu za uspostavljanje islamskog društva, a to je jedan dug i težak put, ali to je i najbolji način da se postigne taj cilj.“[39]

Kako vidimo, Đozo ovdje spominje Fahmīja Huwaydīja, tada mladog muslimanskog kolumnistu iz Kaira, koji se, također, zalagao za modernistička tumačenja islama i Kurʼāna. Fahmī Huwaydī je napisao mnoga djela, u njima, manje ili više, prenosi i širi modernistička shvatanja Muḥammada ʻAbduhūa (umro 1905.), Rašīda Riḍāa (umro 1935.) i drugih. Iz spominjanja najpoznatijih kairskih kolumnista s kraja sedamdesetih godina XX stoljeća vidimo da je Đozo pomno pratio intelektualnu scenu u Egiptu i u arapskom svijetu.

Međutim Đozo domalo kasnije, svjestan svih poteškoća “odgajanja novih generacija“, postavlja ovo pitanje:

وَلَكِنْ كَيْفَ نَبْلُغُ وَنَصِلُ إلىَ هَذَا الْهَدَفِ، وَمِنْ أيْنَ نَبْدَأُ فىِ عَمَلِيَّةِ إعْدَادِ

الْجيِلِ الْمُسْلِمِ؟

„Ali, kako postići i doći do tog cilja, i odakle početi u radu pripremanja tog muslimanskog naraštaja?“[40]

Nakon ovako široko postavljenog uvodnog pitanja o problemu s kojim se želi baviti, Husein Đozo tek sada, na samoj sredini svoga eseja Qāla wa qīla, spominje “rekla-kazala“ metodologiju spram koje on, svakako, nema nikakve simpatije. On jasno kaže:

يَجِبُ أنْ نَتَأَكَّدَ وَنَتَيَقَّنَ قَبْلَ كُلِّ شَىْءٍ بِأَنَّهُ لاَ يَجُوزُ بِحَالٍ مِنَ الْاَحْوَالِ إعْدَادُ الْجيِلِ الْجَديِدِ

عَلىَ أسَاسِ قيِلَ وَقَالَ، أىْ عَلىَ أَسَاسِ الصُّورَةِ الْمُحَرَّفَةِ وَالتَّصْويِرِ الْمُخْطِئِ لِلْاسْلاَمِ

وَهَذَا الْعَمَلُ لَيْسَ بِيَسيِرٍ. هُوَ فىِ الْوَاقِعِ رِحْلَةٌ طَويِلَةٌ وَشَاقَّةٌ.

„Prije bilo čega drugog, trebamo biti sigurni i pouzdano znati da nije, ni u kojem slučaju, dopušteno pripremati taj novi naraštaj [muslimana] na temelju 'rekla-kazala' [knjiga i metodologije], to jest na temelju iskrivljene slike i pogrešne predstave o islamu, a to nije lahko uraditi. To je, zapravo, dug i težak put.“[41]

Na ovom mjestu Đozo spominje islamske zavode i univerzitete koji rade po staroj programskoj metodologiji koju je on smatrao preživjelom i u ovom svome eseju on je kratko i jasno naziva - “rekla-kazala“.

هُنَاكَ صُعوُبَاتٌ وَمَشَقَّاتٌ، مِنْهَا بَلْ أَعْظَمُهَا كَوْنُ الْمَعاهِدِ وَالْجَامِعَاتِ الْاسْلاَمِيَّةِ

لاَ تَزَالُ تُلَقِّنُ طُلاَّبَهَا بِإسْلاَمِ كُتُبِ الْفِقْهِ وَكُتُبِ التَّفْسيِرِ.

 

„Postoje zapreke i poteškoće, među njima su najveće postojanje [obrazovnih ] zavoda i islamskih univerziteta koji još uvijek podučavaju svoje studente islamu [iz] knjiga šerijatskog prava i knjiga tumačenja Kurʼāna.“[42]

 

Đozina kritika tradicionalno koncipiranih islamskih univerziteta

Posve se jasno vidi da za Huseina Đozu “islam knjiga“ i “islam života“ (ili “islam stvarnosti“) nije jedno te isto. Metodologija “rekla-kazala“ za njega znači suhoparno prenošenje davno rečenih mišljenja i drevnih stavova, koji su daleko od današnjeg života i od savremenog naraštaja muslimana.

Đozo se na ovom mjestu prisjeća svoga studiranja na Univerzitetu al-Azhar, evo kako on opisuje jednu svoju davnu uspomenu iz studentskih dana:

وَأذْكُرُ بِهَذِهِ الْمُنَاسَبَةِ بِأنّىِ دَرَسْتُ فىِ الْازْهَرِ فىِ مَادَّةِ الْفِقْهِ بَابًا خَاصًّا بِاحْكَامِ الرِّقِّ،

وَمِنْ خِلاَلِ هَذِهِ الْدِّرَاسَةِ وَكَيْفِيَّةِ تَنَاوُلِ كُتُبِ الْفِقْهِ لِلرِّقِّ كُنْتُ أتَصَوَّرُ أنَّ الرِّقَّ لاَ يَزَالُ

مَوْجوُدًا وَأنَّ الْاسْلاَمَ يَقِرُّ بِهِ.

„Ovom prilikom se prisjećam da sam na al-Azharu učio, u predmetu Islamsko

pravo, jedno posebno poglavlje o pripisima o ropstvu, i kroz taj studij i kroz način

kako knjige islamskog prava obrađuju ropstvo smatrao sam da ropstvo još uvijek

postoji i da ga islam priznaje.“[43]

 

Đozo potom u svome eseju Qāla wa qīla sa kritike tradicionalno koncipiranih univerziteta prelazi na kritiku klasičnih muslimanskih knjiga i djela iz tumačenja Kurʼāna. Smatra da ta djela ne raskrivaju intenciju (murādullāh – مُرَادُ اللهِ) Božije Knjige, u tome se poziva na već spominjanog Maḥmūda Šukrīja al-Ālūsīja.

وَأمَّا كُتُبُ التَّفْسيِرِ الْمُتَدَاوَلَةُ بَيْنَ الْايْدىِ الْيَوْمَ فَلاَ تُعْطىِ لَنَا صوُرَةً صَحيِحَةً عَنِ الاسْلاَمِ

،،مَنْ طَالَعَهَا وَجَدَهَا أعْظَمَ مَانِعٍ مِنَ الْوُقوُفِ عَلىَ مُرَادِ اللهِ بِكِتَابِهِ الْكَريِمِ،، (الْعَلاَّمَةُ

مَحْموُد شُكْرىِ الآلوُسى).

„Kad su posrijedi djela iz tumačenja Kurʼāna koja su u opticaju na raspolaganju

danas, ona ne daju valjanu sliku o islamu, te 'ih njihovi čitatelji smatraju

najvećom smetnjom da se dođe do pravog značenja Plemenite Božije Knjige'

(učenjak Maḥmūd Šukrī al-Ālūsī).“[44]

 

Na ovoj dionici u svome eseju Đozo se s osobitom radošću i posebnom nadom osvrće na tzv. “valjane savremene komentare Kurʼāna“ (tafsīr ʻaṣrī ṣaḥīḥ), te kaže:

رُبَّمَا يُقَالُ بِأنَّ هُنَاكَ مُحَاوَلاَتٍ تُتَّخَذُ وَجُهوُدًا تُبْذَلُ فىِ سَبيِلِ تَفْسيِرِ الْقُرْآنِ

تَفْسيِرًا عَصْرِيًّا صَحيِحًا يُعْطىِ لَنَا صوُرَةً جَديِدَةً لِلْفِكْرِ الْاسْلاَمِيِّ بِمَا فيِهِ مِنْ

مُمَيَّزَاتِهِ وَخَصَائِصِهِ مِمَّا يَسْتَطيِعُ أنْ يَمْلَأَ الْفَرَاغَ الْمَوْجوُدَ فىِ الْحَيَاةِ الْمُعَاصِرَةِ.

„Možda se može kazati da se tu čine pokušaji i ulažu napori na polju tumačenja Kurʼāna savremenim valjanim tumačenjem, koje nam daje novu sliku o islamskoj misli, sa svim odlikama i osobitostima te misli, a što može popuniti prazninu koja postoji u savremenom životu.“[45]

Đozo se, dakako, slaže s tim da ima savremenih tumačenja Kurʼāna, on ih pozdravlja, posebno spominje tu “novu predstavu o islamu koju ta djela šire“, te nastavlja spominjući izričito neke od novih komentatora i komentara Kurʼāna:

نَعَمْ، هُنَاكَ مُفَسِّروُنَ جُدُدٌ مِثْلَ الشَّيْخِ مُحَمَّد عَبْدُهُ وَالشَّيْخ رِضَا (تَفْسيِرُ الْمَنَارِ) وَالاسْتَاذ

سَيِّد قُطْب (فىِ ظِلاَلِ الْقُرْآنِ) وَغَيْرِهِمْ.

„Da, ima novih komentatora kao što je šejh Muḥammad ʻAbduhū, šejh Rašīd Riḍā

(Tafsīru l-Manār – “Komentar Svjetionik“), profesor Sayyid Quṭb (Fī ẓilāli

l-qurʼān – “U okrilju Kurʼāna“) te drugi.“[46]

 

Međutim Đozo već u narednoj rečenici tvrdi da postoje veoma grubi otpori savremenom tumačenju Kurʼāna koji dolaze sa tradicionalističke strane. “Štap/batina šayẖa ʻUlayša“ (ʻaṣā šayẖ ʻulayš -) je metafora toga otpora. Ovdje se prisjećam časova Husein-ef. Đoze na Islamskom teološkom fakultetu (od 1978. do 1992.), naime, Đozo nam je govorio da je u vrijeme svoga studiranja na al-Azharu bio jedan tradicionalno orijentirani šayẖ ʻUlayš, koji je iz univerzitetskih predavaonica svojim štapom izgonio pristalice Muḥammada ʻAbduhūa i Muḥammada Rašīda Riḍāa. Đozo u ovom eseju Qāla wa qīla ovako spominje toga ljutitoga šayẖa ʻUlayša:

وَ لَكِنْ يَجِبُ أنْ لاَ نَنْسَى بِأنَّ هُنَاكَ عَصَا الشَّيْخِ عُلَيْش تَحوُلُ دوُنَ دِرَاسَةِ

وَتَدْريِسِ مِثْلِ هَذِهِ الْمُأَلَّفَاتِ فىِ الْجَامِعَاتِ الاسْلاَمِيَّةِ.

„Ali ne smijemo zaboraviti da ima štap/batina šayẖa ʻUlayša koja ne dā da se

na islamskim univerzitetima studiraju i izučavaju djela/spisi kao što su ovi

[od Muḥammada ʻAbduhūa i Muḥammada Rašīda Riḍāa].“[47]

Potom Husein Đozo ispisuje nekoliko rečenica iz svoje autobiografije, evocirajući uspomene na svoje mlade godine provedene u Kairu. Vidi se da on ove svoje riječi posvećuje, s posebnim žalom, jednom svome potresnom sjećanju iz doba kad je bio student na Univerzitetu al-Azhar. On se, naime, prisjeća nekog svoga kašnjenja u studentski dom.

أتَذَكَّرُ عِنْدَمَا كُنْتُ طَالِبًا فىِ الْازْهَرِ حَضَرْتُ مُحَاضَرَةً لِلشَّيْخِ رَشيِد رِضَا فىِ التَّصَوُّفِ

وَكُنْتُ سَاكِنًا فىِ رِوَاقِ الْاتْرَاكِ – تَكِيَةِ مُحَمَّد بَكْ أبوُ الذَّهَبِ – وَتَأخَّرْتُ فىِ الْعَوْدَةِ

إلىَ التَّكِيَّةِ، فَاسْتَدْعانىِ شَيْخُ الرِّوَاقِ لِلتَّحْقيِقِ مَعىِ فىِ التَّأخُّرِ، فَلَمَّا أخْبَرْتُهُ عَنْ حُضوُرىِ

مُحَاضَرَةَ الشَّيْخِ رَشيِد رِضَا، قَالَ لىِ الْعُذْرُ أَقْبَحُ مِنْ نَفْسِ التَّأخُّرِ، وَأضَافَ أنَّ الشَّيْخَ

رِضَا يَنْشُرُ الْافْكَارَ الْبَاطِلَةَ وَهُوَ تِلْميِذٌ لِلشَّيْخِ مُحَمَّد عَبْدُهُ، فَمِنَ الْوَاجِبِ مُقَاوَمَةُ آرَائِهِ وَأفْكَارِهِ.

„Sjećam se, kad sam bio student na al-Azharu, prisustvovao sam jednome predavanju

šayẖa Rašīda Riḍāa o taṣawwufu, a stanovao sam u domu za Turke – Tekiji

Muḥammad Bega Abū ḏ-Ḏahaba. Zakasnio sam pri povratku u Tekiju, pa me starješina

doma pozvao da ustanovi razlog moga kašnjenja. Kad sam ga obavijestio da sam

prisustvovao predavanju šayẖa Rašīda Riḍāa, rekao mi je: 'Isprika je ružnija

od samog kašnjenja!' Dodao je da šayẖ Rašīd Riḍā širi pogrešne ideje i da je

on učenik šayẖa Muḥammada ʻAbduhūa, te se treba suprotstaviti njegovim

mišljenjima i idejama.“[48]

Đozo potom iznosi svoje poglede na dvije vrste smetnji i poteškoća koje stoje na putu oslobađanja od staromodne “rekla-kazala“ (qāla wa qīla) metodologije. On izravno ukazuje na “unutarnje“ i “vanjske“ zapreke. Evo njegovih razmišljanja:

تِلْكَ صُعوُبَاتٌ نَسْتَطيِعُ أنْ نُطْلِقَ عَلَيْهَا اسْمَ الصُّعوُبَاتِ الدَّاخِلِيَّةِ الَّتىِ تَنْبَثِقُ مِنْ دَاخِلِ

الْمُجْتَمَعِ الاسْلاَمِىِّ. وَعَلىَ جَانِبِ هَذَا النَّوْعِ مِنَ الصُّعوُبَاتِ توُجَدُ صُعوُبَاتٌ

أُخْرىَ لَيْسَتْ أَقَلَّ شَأْنًا مِنَ الاوُلىَ يُمْكِنُ أنْ نُسَمّيِهَا الصُّعوُبَاتِ الْخَارِجِيَّةَ.

وَذَلِكَ أَنَّ الْمُجْتَمَعَ الْاسْلاَمِىَّ لَيْسَ بِمَعْزَلٍ عَنِ الْمُجْتَمَعِ الْعَالَمِيِّ الَّذىِ تَسوُدُ

فيِهِ فَلْسَفَاتٌ وَنُظُمٌ وَأفْكَارٌ، وَتُؤَثِّرُ عَلىَ الْمُجْتَمَعِ الاسْلاَمِىِّ وَلاَ سِيَمَا

عَلىَ النَّشْئِ الْجَديِدِ .

„Ove teškoće možemo nazvati unutarnjim teškoćama, one se pomaljaju iznutra

islamskoga društva. Naporedo sa ovom vrstom teškoća postoje i druge teškoće,

koje nisu manje važne od ovih prvih, a možemo ih nazvati vanjskim teškoćama.

Naime, islamsko društvo nije odvojeno od svjetskoga društva u kojemu vladaju

filozofije, sistemi i ideje, i utječu na islamsko društvo, napose na novu generaciju.“[49]

U pasažu koji će upravo dopisati nakon ovog navedenog, Đozo iznosi na vidjelo svoje mišljenje da se nova generacija muslimana suočava sa jednom nasušnom potrebom: naime, ona traga za odgovorima, a ne dobija te odgovore iz staromodne i davne interpretacije islama, ili iz “rekla-kazala“ metodologije.

وَمِنْ حَيْثُ أنَّ الْجيِلَ الْمُسْلِمَ الْجَديِدَ يُوَاجِهُ مَشَاكِلَ فِكْرِيَّةً وَعَقَائِدِيَّةً وَاجْتِمَاعِيَّةً

وَأخْلاَقِيَّةً وَلاَ يَجِدُ فىِ صوُرَةِ الْإسْلاَمِ الْحَالِيَةِ حُلوُلاً لَهَا، فَإنَّ أفْرَادَ هَذَا الْجيِلِ يَتَّجِهُونَ

اتِّجَاهاتٍ مُخْتَلِفَةً بَحْثًا عَنْ تِلْكَ الْحُلوُلِ وَلاَ ذَنْبَ لَهُمْ فىِ ذَلِكَ، لِأنَّهُمْ مُضْطَرُّونَ

إلىَ مُسَايَرَةِ الْعَصْرِ وَإلىَ لِحَاقِ الرَّكْبِ الْعَامِ، وَإنَّمَا الذَّنْبُ لِغَيْرِهِمْ مِنَ الْمَسْؤُليِنَ

فىِ الْمُجْتَمَعِ الْاسْلاَمِىِّ.

„S obzirom na to da se savremena muslimanska generacija suočava sa ideološkim,

vjerskim, društvenim i moralnim problemima, a u sadašnjoj predstavi

islama ne nalazi rješenja za ove probleme, pojedini iz ove generacije okreću se različitim

pravcima, sve u potrazi za tim rješenjima, i za takvo što [zapravo] njih ne treba ni koriti.

Jer oni su primorani ići sa vremenom i priključiti se općem toku stvari. Nego, koriti

treba one druge među odgovornima u islamskom društvu.“[50]

U pretposljednjem pasažu ovoga svoga eseja na arapskom iz septembra 1978., Husein-ef. Đozo se stavlja u položaj osobe koja govori u ime ove nove generacije muslimana. Tu vidimo Đozu kao gorljivog zagovornika svježe interpretacije islama, kao profesora koji je dugo godina radio na “novoj predstavi o islamu“. On otvoreno ustaje protiv naukovne metodologije na islamskim univerzitetima gdje se stara interpretativna građa, nagomila(va)na prije hiljadu i više godina, prenosi unutar “rekla-kazala“ metodologije i učenja. Đozo kaže:

إنَّ الْجيِلَ الْمُسْلِمَ الْجَديِدَ لاَ يَرْضَى أنْ يَعيِشَ عَالَةً عَلَى ،،قيِلَ وَقَالَ،، وَإنَّمَا يُريِدُ

أنْ يَقوُلَ كَلِمَتَهُ فيِ كُلِّ أمْرٍ يَتَعَلَّقُ بِحَيَاتِهِ، وَلَهُ فىِ ذَلِكَ كُلُّ الْحَقِّ.

،،تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْئَلوُنَ عَمَّا كَانُوا

يَعْمَلوُنَ،، وَلِكُلِّ جيِلٍ دَوْرٌ كَانَ يَجِبُ عَلَيْهِ أَنْ يقوُمَ بِهِ وَيُؤَدّيَه. وَقَدْ تَوَالَتْ

أَجْيَالٌ عَديِدَةٌ لَمْ تَقُمْ بِدَوْرِهَا وَعَاشَتْ عَالَةً عَلىَ جيِلِ السَّلَفِ الصَّالِحِ.

„Nova muslimanska generacija nije rada da živi u ovisnosti od 'rekla-kazala' [metodologije], već želi da kaže svoju riječ o svemu što se tiče njezina života, i ta generacija u tome ima potpuno pravo. 'To je narod bio i nestao! Njemu njegova stečevina, a vama vaša stečevina! Vi nećete biti pitani za ono što su oni radili!' [Kurʼān, II:134]. Svaka generacija ima ulogu koju je bila dužna ispuniti i izvršiti. A prošle su brojne generacije [muslimana] koje nisu izvršile svoju ulogu, živjele su ovisne o generaciji uzornih predaka [prvih muslimana].“[51]

Đozo potom zaključuje svoj esej jednim apelom, on skoro da vidi pojavu jedne takve generacije muslimana, pa kaže:

وَقَدْ حَانَ الْوَقْتُ أَنْ نُنْهيَ هَذِهِ الْفَتْرَةَ وَأَنْ نَخْلُقَ جيِلاً بَنَّاءً خَلاَّقًا

يَعْتَمِدُ عَلَى نَفْسِهِ وَعَلَى طَاقَتِهِ وَلاَ يُقَلِّدُ غَيْرهُ وَلا يَكوُنُ مُصَابًا

بِعُقْدَةِ النَّقْصِ.

„Došlo je vrijeme da se okonča taj period [ovisnosti o prvim generacijama muslimana],

te da se stvori kreativna, stvaralačka generacija koja se oslanja na sebe i na svoju

snagu, a ne da oponaša druge i da ne bude pogođena kompleksom manje vrijednosti.“[52]

Na kraju teksta stoje još tri riječi: Sarajevo – Husein Đozo (Sirāyafū - Ḥusayn Ğūzū – سيراييفو – حسين جوزو ).[53]

Recimo na kraju da su svi tekstovi (eseji) Huseina Đoze na arapskom važni i po tome što je on u njih utkao svojevrsni rezime svih svojih tekstova koje je dugo godina objavljivao na bosanskom jeziku. Također, njegovi eseji na arapskom važni su i po samoj svojoj terminologiji. Naime, Đozina terminologija ili nazivlje u teorijama koje je on razvijao, jeste, po svojoj naravi, reformatorsko i obnoviteljsko. To posebno vrijedi za njegov esej Qāla wa qīla (“Rekla-kazala“), kojeg smo ovdje u cijelosti preveli i donijeli.

Autor: Enes Karić 

Glasnik br. 7-8, 2014

[1] Husein-ef. Đozo (1912.-1982.), alim, profesor, teolog, esejist, vjerskoprosvjetni referent Vrhovnog islamskog starješinstva u socijalističkoj Jugoslaviji, nakon školovanja u sarajevskim medresama i u Šerijatskoj sudačkoj školi, završio je pravni fakultet na Univerzitetu al-Azhar (1934.-1939.). Krajem pedesetih godina XX stoljeća stupa u službu u VIS (Vrhovno islamsko starješinstvo). Vršio je visoke dužnosti i u Udruženju ilmije, također bio je profesor akaida u Gazi Husrev-begovoj medresi i tefsira na Islamskom teološkom fakultetu (1977.-1982.). Jedan je od glavnih pokretača osnivanja Islamskog teološkog fakulteta u Sarajevu (1977.). Bio je urednik kalendara “Takvim“, kao i lista “Preporod“, radio je na mnogim izdanjima djela u Islamskoj zajednici.

[2] Usp. tekst Aziza Kadribegovića, Polivalentno djelo Huseina Đoze (uz petnaestogodišnjicu smrti), “Takvim“, izd. Rijaset Islamske zajednice u BiH, Sarajevo, 1997., str. 201-207.

[3] “Takvim“ za 1997., str. 209-217. (Preveo Mustafa Prljača).

[4] “Takvim“ za 1997., str. 219-224. (Preveo Nedžad Grabus).

[5] “Takvim“ za 1997., str. 225-229. (Preveo Munir Ahmetspahić).

[6] Usp. Husein Đozo, Muwāğahah wa laysa ḥiwār (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ), al-ʻArabī, br. 228., novembar, Kuwait, 1977., str. 49-51.

[7] Husein Đozo, al-ʻArabī, br. 228., str. 49.

[8] Husein Đozo, Muwāğahah wa laysa ḥiwār (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ), al-ʻArabī, br. 228., str. 50.

[9] Husein Đozo, Muwāğahah wa laysa ḥiwār (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ), al-ʻArabī, br. 228., str. 50.

[10] Husein Đozo, Muwāğahah wa laysa ḥiwār (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ), al-ʻArabī, br. 228., str. 50.

[11] Husein Đozo, Muwāğahah wa laysa ḥiwār (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ), al-ʻArabī, br. 228., str. 50.

[12] Husein Đozo, Muwāğahah wa laysa ḥiwār (مُوَاجَهَةٌ وَلَيْسَ حِوَارٌ), al-ʻArabī, br. 228, str. 51.

[13] Ovaj esej Husein Đozo je objavio u al-ʻArabīju, juli, br. 270., Kuwait, 1980., str. 56-58.

[14] Husein Đozo, al-ʻArabī, br. 270., isto, str. 57.

[15] Husein Đozo, al-ʻArabī, br. 270., isto, str. 58.

[16] Ovo je govor (مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الاسْلاَمِيَّةِ) koji je Husein Đozo održao na Prvoj konferenciji za islamsku daʻwu u Tripoliju, Libijska Arapska Republika, decembar, 1970.

[17] Husein Đozo, مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الاسْلاَمِيَّةِ, isto, str. 59.

[18] Husein Đozo, مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الاسْلاَمِيَّةِ, isto, str. 59.

[19] Husein Đozo, مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الاسْلاَمِيَّةِ, isto, str. 59.

[20] Muḥammad ʻAbduhū i Muḥammad Rašīd Riḍā, Tafsīru l-Manār, I, Kairo, 1925., str. 315.

[21] Husein Đozo, مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الاسْلاَمِيَّةِ, isto, str. 59.

[22] Husein Đozo, مَاذَا يَقِفُ فيِ وَجْهِ الدَّعْوَةِ الاسْلاَمِيَّةِ, isto, str. 59.

[23] Zahvaljujem se mr. Muharem-ef. Omerdiću, koji mi je nesebično pomogao da otkrijem ovaj esej Husein-ef. Đoze i da ga lociram u časopisu al-ʻArabī. Također, zahvaljujem se svome prijatelju Senahidu Bristriću, ambasadoru Bosne i Hercegovine u Kuwaitu, pomogao mi je da ovaj esej nedavno dobijem iz Redakcije al-ʻArabīja.

[24] Neobjavljeni tekst “Vraćanje Šerijatu“ pronašao je Aziz Kadribegović na Đozinom radnom stolu. Ja sam taj teskt (koji je pisan olovkom) prekucao i objavljen je u “Glasniku Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ“, godište XLV, broj. III, maj-juni, Sarajevo, 1982.

[25] Husein Đozo, Qāla wa qīla la taṣluhu giḏāʼan li l-ğīli l-muslim - (قَالَ وَقيِلَ لاَ تَصْلُحُ غِذَاءً لِلْجيِلِ الْمُسْلِمِ), al-ʻArabī br. 238., septembar, Kuwait/Kuvajt, 1978., ṣ. 54.

[26] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[27] Đozo, Vraćanje šerijatu, “Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ“, godište XLV, broj III, maj-juni, Sarajevo, 1982., str. 250.

[28] Ovo djelo pronašli smo u Gazi Husrev-begovoj biblioteci (GHB, 0 – 3017), publikacija ne daje podatke o mjestu i godini izdanja. Zahvaljujemo se mr. Osmanu Laviću na ljubaznosti i trudu da nam ovu knjigu stavi na raspolaganje.

[29] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[30] Đozo, Vraćanje šerijatu, str. 253.

[31] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[32] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[33] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[34] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[35] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

 

[36] Đozo, Vraćanje Šerijatu, str. 253.

[37] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 54.

[38] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[39] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[40] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[41] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

 

[42] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[43] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

 

[44] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[45] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[46] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

 

[47] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[48] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

 

[49] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[50] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[51] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[52] Đozo, Qāla wa qīla, ṣ. 55.

[53] Na stranici 55.