Razvoj i perspektive monetarnog sistema Bosne i Hercegovine

Uvodno razmatranje

U ekonomskoj sferi najosjetljivija su pitanja funkcionisanja institucije monetarne vlasti, tj. Centralne banke i fiskalnog sistema, neuspjeh u uspostavljanju fiskalnog vijeća BiH. Koliko su ova dva pitanja važna, najbolje se to može ocijeniti kroz efikasnost cijelog ekonomskog sistema BiH. Politički ciljevi struktura vlasti u BiH koji manji entitet žele pretvoriti u nešto sa svim obilježjima države: grb, zastava, himna, valuta, javni prihodi, infrastrukturalni sektori privrede: energetika i poljoprivreda, pokazuju da glavni nosilac vlasti u manjem entitetu BiH želi “ići korak dalje” jer je na tragu ukidanja KM i prelaska na EURO. Kako se ovdje radi o Republici Srpskoj Bosne i Hercegovine čije nakane njenog utemeljivača Radovana Karadžića i nastavljača Milorada Dodika sežu daleko, a kao pouka Bošnjacima da ih ne smije “zmija ujesti iz istog gnijezda”, bavimo se genezom ove pojave u smislu da moramo znati šta znači država i sistem. U svakom slučaju to je nešto više od milionskih konta, računa novonastalih tajkuna, kojima je do države stalo kao do “lanjskog snijega”, a da nisu svjesni da se može desiti, kao što se u skoroj prošlosti i dešavalo, da za svoje bogatstvo plate kartu u jednom smjeru.

Kako su Bošnjaci kratke pameti, a svaku ponudu odmah prihvataju, dobro bi bilo pitati sve te ine predlagače i medijatore gdje nam je: jedinstveni sistem supervizije finansijskog tržišta, jedinstveni zakonski okvir finansijskih institucija: banaka, osiguranja, fondova: penzionih i investicionih, berze, finansijskog posredovanja, jedinstvene razvojne banke.

Gdje nam je jedinstveni zakonski okvir direktnih poreza i doprinosa, jedinstvena fiskalna i budžetska politika, jedinstveni sistem javnog duga, jedinstveni sistem regulisanja unutrašnjih dugova.

Na kraju, procesi integracija neminovni su pa i pitanje monetarne i fiskalne suverenosti postaje izlišno kada se demokratizuje sistem i institucionalno uredi, tako da bude spreman za Evropsku uniju. Međutim, o tom potom, nakon toga kada se sve sredi i bude dovedeno na mjeru Ustava BiH, u kome će trajno biti utemeljena BiH sa stanovišta rješenja koja će davati šansu za ekonomski prosperitet.

Cilj nam je da se podsjetimo na genezu stvaranja novca države BiH, koji ujedno prati borbu za očuvanje višestoljetnog kontinuiteta države BiH.

Monetarni sistem Bosne i Hercegovine

Razvoj monetarnog sistema Bosne i Hercegovine možemo pratiti u fazama koje karakterišu burne promjene društvenog sistema ex SFR Jugoslavije. Stoga je i periodizacija na primjeru BiH takva da mora odražavati procese sukcesije bivših republika SFRJ i uspostavljanje suverenosti i u dijelu monetarnog sistema. “Hronologiju jugoslavenske inflacije” dao je Mladen Dinkić. Hronologija događaja koji obuhvataju period od 1989. do 1994. godine po mnogo čemu je karakteristična za cjelokupan prostor ex Jugoslavije, u kojoj se “destrukcija” u formi “ratnog požara” prenosila počev od Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. “Požar rata” nije se zaustavio, jer se prenosi nakon 1995. godine na Kosovo i Makedoniju.

“Hronologiju jugoslavenske inflacije” prema dr. Dinkiću “preuzimamo iz jednog razloga koji se ogleda u objektivnosti praćenja jedne pojave koja dovodi do ekonomske destrukcije i velike pljačke naroda.” Kako je historija učiteljica života, ponovila se priča iz 1923. godine u Njemačkoj kada je, 20. novembra, proglašeno da stara reichsmarka više nije novac. Uvedena je nova valuta, rentenmarka, zamjenjiva za hiljadu milijardi (bilion) starih reichsmaraka. Nova marka proglašena je konvertibilnom uz garanciju države svom svojom imovinom. Međutim, cijela priča s novom markom ima tužan tok, jer je sistem “porodio” fašizam i ekonomsku obnovu kroz naoružavanje, što je dovelo do rata koji se završio na sudu za ratne zločine u Nirnbergu.

Cijela priča kroz hronologiju događaja u ex Jugoslaviji ima dosta sličnosti jer je i prethodni proces imao svoje učesnike koji su završili na sudu za ratne zločince.

Hronologija događaja, prema dr. Dinkiću, ima slijed:

○ otkad znamo za sebe Jugoslavija je bila zemlja u kojoj je inflacija bila normalna pojava;

○ inflacija u Jugoslaviji predstavlja dugoročnu pojavu. Ona je zakonito morala proisteći iz socijalističkog privrednog sistema baziranom na neekonomskom konceptu društvene svojine, poduprta s još sijaset endemskih rješenja poput “udruženog rada i sredstava”, “samoupravnog sporazumijevanja i društvenog dogovaranja itd.;

○ krajem 80-ih inflacija u ex Jugolaviji premašivala je 10% mjesečno, u 1989. godini mjesečni iznos je preko 20%, a krajem 1989. prelazi u hiperinflaciju, i u decembru dostiže mjesečnu stopu od 59,1%;

○ februar 1990. godine, stabilizacioni program daje rezultate, obara se inflacija na 13,6%;

○ maj 1990. godine, inflacija je savladana, mjesečni rast cijena iznosio je 0,3%;

○ juni 1990. godine inflacija je u negativnoj zoni, minus 0,3%;

○ august 1990. godine, inflacija iznosi 1,9%;

○ septembar 1990. godine, nagovještaj krize, inflacija je 7,3%;

○ oktobar 1990. godine, dolazi do raspada jedinstvenog monetarnog sistema SFRJ. Slovenija, Hrvatska i Srbija vrše nezakonito emitovanje novca. Devizne rezerve naglo padaju;

○ decembar 1990. godine, Srbija vrši “upad” u u monetarni sistem SFRJ, neovlašteno emitujući ogromnu količinu novca;

○ 21. decembar 1990. godine, obustavljena je slobodna prodaja deviza građanima, inflacija na godišnjem nivou iznosila je 121,7%;

○ januar 1991. godine, dinar je devalvirao, fiksiran na paritet 9:1;

○ 25. jun 1991. godine, početak raspada SFRJ, istupom Slovenije i njeno proglašenje nezavisnosti i samostalnosti; a zatim i Hrvatske;

○ septembar 1991. godine, inflacija dostiže nivo od 15% mjesečno;

○ u Sloveniji 9. oktobra 1991. godine, a u Hrvatskoj 23. oktobra 1991. godine dolazi do zamjene novca;

○ decembar 1991. godine, inflacija iznosi preko 21%;

○ februar 1992. godine, rast cijena je 50,6%.

Ključni datum za Bosnu i Hercegovinu jeste 8. mart 1992. godine. Tog dana održan je referendum o samostalnoj Republici Bosni i Hercegovini, nakog čega je potvrđen i prijem BiH u članstvo u UN, 6. april 1992. godine.

Slijed daljih događaja, prema dr. Dinkiću, bio je:

○ 27. april 1992. godine, konstituisana je Savezna Republika Jugoslavija, zajednička država Srbije i Crne Gore. Inflacija iznosi 77,5%;

○ maj 1992. godine, ekonomske sankcije protiv SRJ. Inflacija prelazi 80%;

juni, inflacija nadmašuje 100% mjesečnu stopu. Izvršena je denominacija, obrisana je jedna nula;

○ decembar 1992. godine, u SRJ rast crnog kursa DM porastao je 100%, kamate na mjesečnu oročenu štednju dostižu 120%, a oročena devizna štednja od 15% do 17% mjesečno;

○ februar 1993. godine, inflacija iznosi 211,8%, crni devizni kurs viši je od zvaničnog 30 puta;

○ maj 1993. godine, inflacija iznosi 205,2%;

○ juni 1993. godine, inflacija je 366,7%. Jedna DM na crnom tržištu vrijedi više od milion dinara;

○ oktobar 1993. godine, inflacija iznosi 1.896%. Izvršena je denominacija dinara brisanjem šest nula;

○ novembar 1993. godine, inflacija iznosi 20.190% s prosječnim dnevnim rastom od 18,7%;

○ decembar 1993. godine, jedna njemačka marka vrijedi jedan bilion (hiljadu milijardi) dinara. Mjesečna inflacija je 178.882%, s prosječnim dnevnim rastom od preko 28%;

○ januar 1994. godine, izvršena je nova denominacija dinara, skinuto devet nula. Cijene rastu 62% dnevno, 2% na sat i 0,029% u minuti;

○ hiperinflacija u SRJ zaustavljena je 24. januara 1994. godine.

Monetarni sistem u uvjetima rata

Sudbina monetarnog sistema karakterisana je velikim obimom destrukcije i pljačke koja se posebno prenijela na tlo Bosne i Hercegovine:

○ najveća ratna destrukcija bila je upravo na prostoru Bosne i Hercegovine, s gubitkom ljudskih i materijalnih potencijala;

○ najveća pljačka novca desila se na prostoru Bosne i Hercegovine zbog nepostojanja ekonomske politike koja je trebala spriječiti da se masa bezvrijednog novca prenese na tlo BiH. 

Ratna mašinerija i bezvrijedan novac razorili su cjelokupan privredni i monetarni sistem BiH. Razvoj monetarnog sistema Bosne i Hercegovine možemo pratiti kroz slijedeće faze:

I FAZA, od 1990. godine do 1992. godine, period YU dinara;

II FAZA, od augusta 1992. do jula 1994. godine, zamjena novca i uvođenje valute R BiH, BiH dinara;

III FAZA, od jula 1994. godine do kraja 1995. godine;

IV FAZA, od početka 1996. godine do augusta 1997. godine;

V FAZA, od augusta 1997. godine do augusta 2003. godine;

VI FAZA, od augusta 2003. godine.

Ovako izvršena periodizacija omogućuje prezentaciju slijeda događaja koji su bili ključni za razvoj države Bosne i Hercegovine.

Prvo, period funkcionisanja monetarnog sistema SFRJ i valute dinara, sve do augusta 1992. godine pratilo je nekoliko ključnih događaja:

○ 25. jun 1991. godine, početak raspada SFRJ, istupom Slovenije i proglašenje nezavisnosti i samostalnosti; a zatim i Hrvatske;

○ 8. mart 1992. godine, referendum o samostalnoj Republici Bosni i Hercegovini i prijem R BiH u članstvo UN-a i početak rata, 6. april 1992. godine;

○ 27. april 1992. godine, konstituisana je Savezna Republika Jugoslavija, zajednička država Srbije i Crne Gore;

○ maj 1992. godine, ekonomske sankcije protiv SRJ. 

Maj, juni, juli i august 1992. godine karakteriše vojno i ekonomsko razaranje R BiH, uz koncentraciju ogromne količine ratne tehnike i bezvrijednih YU dinara s prostora SR Jugoslavije, R Slovenije i R Hrvatske.

Odsustvo vođenja monetarne politike u ovom periodu karakteriše podijeljenost prostora koji je bio u funkciji politika koje su se ispoljavale iz SR Jugoslavije i R Hrvatske, tako da su na prostoru R BiH funkcionisale valuta BiH, dinar, i strane valute, YU dinar i kuna, kao i sve ostale konvertibilne valute: DM (pretežno), US dolar i ostale (neznatno). Postojanje okrugā kao oblika organizacije vlasti na prostoru BiH donio je i određene specifičnosti koje su se odnosile na: Sarajevski, Tuzlanski, Zenički, Mostarski, Travnički i Bihaćki okrug.

Kao moneta javljaju se BiH dinar, bon, lokalne valute, strane valute: DM, s monetarnom politikom Narodne banke R BiH koja je bila primjerena općem stanju neuređenog ekonomskog prostora Bosne i Hercegovine i ratnom stanju.

PRVO, period od 1990. do 1992. godine karakteriše dosljedno sprovođenje monetarno-kreditne politike ex Jugoslavije, što je ostavilo trajne negativne posljedice na ukupan ekonomski sistem R BiH. Pokazatelji relativnog učešća u primarnoj emisiji, deviznom tržištu, mreži bankarskih institucija i finansijskoj disciplini sasvim su dovoljni da se izvede zaključak da je Republika Bosna i Hercegovina doslovno opljačana.

DRUGO, uvod u period od 1992. do kraja 1993. godine, odnosno početka 1994. godine, počinje već u 1990. i 1991. godini. Upad u monetarni sistem ex Jugoslavije koji se desio u 1990. godini, u iznosu od 16,2 milijarde dinara (što iznosi preko 2 milijarde dolara), u čemu Srbija učestvuje s 82,7%, Hrvatska 10,6% i Slovenija 6,3%. Prekoračenje R BiH iznosilo je svega 0,4%, jeste samo početak pljačke stanovništva R Bosne i Hercegovine. Kraj 1990. godine i početak 1991. godine, kada je uslijedila zamjena novca, karakteriše ubacivanje bezvrijednog novca i kupovina deviza. Ista operacija, u većem obimu, dešava se početkom 1992. godine, kada raspadom ex Jugoslavije, dolazi do raspada cijelog finansijskog sistema.

Prelijevanje novca s područja ex Jugoslavije na područje Republike Bosne i Hercegovine vrši se sve do augusta 1992. godine, kada je izvršena zamjena novca.

TREĆE, period od uvođenja novca R BiH, august 1992. – juli 1994. godine, kada se uspostavlja jedinstven novčani sistem, uz izvršenu denominaciju i namjenu novca, karakteriše gubljenje monetarne vlasti i opću anarhiju. Štete ovako vođene ekonomske politike su ogromne. Iako je to bio period najžešćeg rata, nema opravdanja za pojedine strateške poteze, npr. bon u Sarajevu i BH dinar na ostalim prostorima, prepravljanje novca R BiH u lokalnu valutu, finansijske transakcije na nerealnim kursevima, nerealno obračunati javni prihodi, neravnopravno tretiranje pojedinih područja novcem i održavanjem likvidnosti platnog sistema.

Opće stanje jeste stanje haosa, u kojem su doneseni i zakonski propisi, koji su se samo mogli primijeniti na grad Sarajevo (prodaja za strana sredstva plaćanja i izbacivanje dinara iz funkcije), bez uvažavanja uvjeta na cjelokupnom prostoru Republike Bosne i Hercegovine. Iako se, kad je riječ o ovom periodu, može naći niz opravdanja, ipak se određenim mjerama u oblasti novčanog sistema, bankarskog sistema kreditnih odnosa i platnog sistema moglo uvesti više reda i ublažiti negativne posljedice.

ČETVRTI period, koji počinje 1994. godine, a koji se preklapa s programom Vlade R/F Bosne i Hercegovine, ima obilježje uvođenja reda u svim podsistemima finansijskog sistema. Rezultatima ovako vođene ekonomske politike želimo se baviti u kontekstu stvaranja pretpostavki za izgradnju novčanog sistema, bankarskog i platnog, u uvjetima obnove i izgradnje države Bosne i Hercegovine na novim rješenjima. Sigurno će ovaj proces imati svoje razvojne faze, a trajat će najmanje kao i prethodni, koji je doveo Bosnu i Hercegovinu na novu startnu poziciju. Cilj je bio da se silazni trend, koji je trajao do početka 1994. godine, zaustavi.

Preduvjeti za izgradnju finansijskog sistema u R BiH

Najteži zadatak, u procesu izgradnje finansijskog sistema, ogledao se u uspostavljanju monetarne vlasti na cjelokupnom području države. To podrazumijeva uspostavljanje jedinstvenog novčanog sistema države i centralne institucije monetarne vlasti. Iako se ponekad zapostavlja ovo pitanje, sa stanovišta određivanja redoslijeda aktivnosti, isto će, objektivno, biti dominantno sa stanovišta izgradnje države. Metod prilaza ovom, za svaku državu, značajnom segmentu uređenja ukupnih državnoekonomskih odnosa može biti različit. Prvi prilaz jeste bježanje od rješavanja ovog pitanja, pod izgovorom da će ono doći na kraju. Drugi prilaz, koji je sasvim opravdan, jeste hitno sređivanje stanja u definisanju novčanog sistema i monetarne vlasti.

Uvođenje jedinstvene novčane jedinice, monete, države Bosne i Hercegovine

Moneta, novčana jedinica države, historijska je kategorija. Međutim, pošto su se na našim prostorima dešavali burni historijski procesi, najbolje je iznaći opće prihvatljiv naziv monete koja neće asocirati na bližu historiju, a koja će biti integrativni činilac na prostoru države Bosne i Hercegovine.

Sa stanovišta savremene teorije novca, naziv novca ima samo određeni značaj ako asocira na dobro vođenu monetarnu politiku. Primjer za to jeste marka ili dolar sa svojim pridjevima njemačka ili američki. Dolar može biti i druge zemlje, kao i marka, još češće dinar, ali da nema značenje koje je vezano za državu. Isti je slučaj s EUR-om.

Izgradnja novčanog, bankarskog i platnog sistema Bosne i Hercegovine do donošenja Ustava BiH

Oporavak sistema počeo je 1994. godine, kada su se počele “slagati kockice” državnopravnog ustrojstva BiH preko Republike/Federacije BiH do države Bosne i Hercegovine, koja je uspostavljena krajem 1995. godine U hiljadugodišnjoj historiji postojanja Bosne i Hercegovine period 1990-1995. godine predstavlja jednu od najtežih etapa na putu očuvanja kontinuiteta njene državnosti.

Stanje i promjene novčane mase u 1994. godini može se sagledati iz slijedećeg pregleda:

Tabela br. 1.

Novčana masa R BiH u 1994. godini u milionima dinara

Tabela br. 1. (Izvor podataka NB R BiH)

Ocjena dinamike, promjene novčane mase, može se pratiti upoređivanjem početnog perioda, 31. 12. 1993. godine, stanja s 30. 6. 1994. godine i ocjene stanja zaključno sa 31.12.1994. godine.

Da bismo pristupili analizi novčane mase, potrebno je ući u njenu strukturu, i to strukturom gotovog novca i depozitnog novca. Logično je da gotovinski novac predstavlja samo dio (i to manji) novčane mase, što je i praksa kod većine zemalja. Učešće depozitnog novca je indikativno sa stanovišta strukture novčane mase, ali i sa stanovišta odvijanja bezgotovinskog platnog prometa.

Promjene u strukturi novčane mase ilustrativne su i mogu se zapaziti u slijedećem pregledu:

Tabela br. 2.

Struktura novčane mase u %

(Izvor podataka: NB R BiH)

Iako se radi o relativno kratkom periodu, ipak su prisutne osnovne tendencije koje se ogledaju u sljedećem: 

• stalno prisutni trend rasta novčane mase i to: I polugodište 1994. godine, u odnosu na kraj 1993. godine, indeks 328 ili 228%;
• porast novčane mase u III kvartalu 1994. godine za 43,7% (indeks 143,7%);
• procjena rasta novčane mase u IV kvartalu 1994. godine za 198,7% (indeks 298,7).

Uzroke u promjeni novčane mase u periodu I-IX 1994. godine možemo identificirati kroz promjenu stanja dinarskih plasmana Narodne banke R BiH. Pregled promjena stanja možemo sagledati iz slijedećeg tabelarnog pregleda:

Tabela br. 3.

Promjena stanja dinarskih plasmana NB R BiH

Iz prethodne tabele mogu se uočiti promjene stanja dinarskih plasmana u prvom polugodištu 1994. godine, s tendencijom rasta zaduženja države, kod Narodne banke, za deficitarno finansiranje javne potrošnje. Porast novčane mase i strukture (odnos gotovine i depozitnog novca) rezultat je odnosa u finansiranju javne potrošnje. Pristup finansiranju javne potrošnje, iz realnih izvora, uz uspostavljanje jedinstvenog novčanog sistema, imao je za rezultat zadržavanje realnog kursa dinara u odnosu na strana sredstva plaćanja (kurs dinara) i zaduženje pariteta od 100 dinara za 1 njemačku marku (DEM). Takav trend stabilnosti valute BH dinara nastavljen je u 1995. godini, s tendencijom rasta monetarnih kategorija novčane mase i udjela bezgotovinskog platnog prometa u novčanim transakcijama, odnosno žiralnog novca u novcu u opticaju.

Na taj je način država Bosna i Hercegovina u 1994. i 1995. godini uspostavila jedinstveni monetarni sistem u okvirima monetarne vlasti: Narodne banke Bosne i Hercegovine i Republike Bosne i Hercegovine.

Ustavna rješenja iz Mirovnog sporazuma potpisanog u Dejtonu 1995. godine

Ustavna rješenja Bosne i Hercegovine potvrđuju kontinuitet Republike Bosne i Hercegovine, te kao takva, Bosna i Hercegovina “nastavlja svoje pravno postojanje po međunarodnom pravu kao država, s unutrašnjom strukturom modificiranom Ustavom i “s međunarodno priznatom granicom”.

Nadležnost Centralne banke određena je od Parlamentarne skupštine, s tim da su joj u prvih šest godina (1997-2003) propisana ovlaštenja.

Centralna banka Bosne i Hercegovine, prema Ustavu BiH, “jedina je ovlaštena institucija za štampanje novca i monetarnu politiku na cijelom području Bosne i Hercegovine”. Centralna banka Bosne i Hercegovine utemeljena je na principu valutnog odbora 11. augusta 1997. godine. U junu 1998. godine emitovana je i nova valuta, KM, koja je na početku vezana za DM (1:1), a kasnije za euro (ulaskom njemačke u euro zonu) 1 € = 1,95583 KM.

Monetarna politika Bosne i Hercegovine je na principu currency boarda, i to:

○ pokrivenost monetarne pasive Centralne banke neto deviznim rezervama u 100%-tnom iznosu;

○ neograničena konvertibilnost KM u DM; devizni tečaj na paritetu 1 KM = 1 DM= 0,51 EURO;

○ novčanu masu čini: neto srana aktiva, krediti, bruto devizne rezerve i kupovina i prodaja KM;

○ neuključivanje u operacije na otvorenom tržištu.

Monetarni sistem Bosne i Hercegovine funkcioniše po pravilima currency boarda, s tim da je angažman važio do 2003. godine, da bi nakon toga bio produžen s dugoročnom tendencijom kretanja ka evropskim integracijama. U perspektivi Centralna banka Bosne i Hercegovine imala bi cilj ulaska u ekonomsku i monetarnu uniju zemalja članica Evropske unije i uvođenje eura kao zakonskog sredstva plaćanja.

Prelazak sa sistema vezanosti konvertibilne marke za njemačku marku u sistem direktne vezanosti za euro, počev od 1.1.2002. godine, značit će i konverziju u euro po tečaju

1 euro = 1,95583 KM.

Euro se koristi kao zajednička valuta 12 zemalja članica Evropske unije, počev od 28.2.2002. godine.

Pravac promjena i mogućnosti uključivanja Bosne i Hercegovine u monetarnu uniju i Evropsku centralnu banku može se koncipirati i na uvezivanju u regionalne integracije, što je prelazna faza do punopravnog članstva u Evropskoj uniji.

Udruživanje u Evropsku uniju ima perspektivu, jer to znači uvezivanje u jedinstveni ekonomski prostor s ogromnim tržišnim potencijalom. To bi značilo i jačanje veza Bosne i Hercegovine sa svojim neposrednim okruženjem i prilagođavanje standardima zemalja Evropske unije.

Zaključna razmatranja

Bosni i Hercegovini, kao suverenoj državi, novac i institucije bankarskog sistema značili su potvrdu njene suverenosti i kontinuiteta države.

Period od 1992. godine do danas, 2008. godine, važna je faza u izgradnji institucija monetarne vlasti i države Bosne i Hercegovine.

Bankarski sektor uspio se restrukturirati.

S obzirom na smanjene valutne i inflacione rizike, ambijent valutnog odbora pogodovao je razvoju ovakve situacije.

Međutim, zdrav makroekonomski okvir sam po sebi nije cilj niti jedne nacionalne ekonomije, te prednosti koje pruža valutni odbor trebaju biti iskorištene u smjeru tehnološko-konkurentskog napretka, smanjenja nezaposlenosti i poboljšanja ličnih primanja stanovništva jedne zemlje.

Izuzetnu prednost currency board posjeduje u malim i otvorenim zemljama s visokom inflacijom, odnosno tamo gdje se monetizuju fiskalni deficiti uslijed izražene ovisnosti centralne banke od političkih odluka.

U sistemu valutnog odbora ne postoji mogućnost vođenja nekih budžetskih ograničenja, te se uspostavlja fiskalna disciplina i otklanja mogućnost kreditiranja državnog aparata.

Eliminacijom deviznog rizika, onemogućavanjem posljednjeg utočišta bankama i omogućavanjem konvertibilnosti domaće valute dolazi do restrukturiranja bankarskog sektora u smislu da banke s područja rezervne valute zauzimaju pozicije na tržištu, dok se slabije banke moraju likvidirati, spojiti ili prodati jačim bankama.

Valutni odbor ima izražene nedostatke u smislu nemogućnosti fleksibilnije monetarne politike (de facto je nema) kako bi se utjecalo na određene pozitivne pomake, zatim pokazuje izraženu ovisnost od monetarne politike Centralne banke za čiju je valutu vezan (odnosno pokazuje sve nedostatke fiksnog deviznog tečaja), te je posebno izražen problem realnosti tečaja, pa je teško upravljati asimetričnom makroekonomijom.

Bitne razlike valutnog odbora i centralne banke ogledaju se u sljedećem:

○ u valutnom odboru nema prostora za političke pritiske, devalvaciju valute, štampanje novca za budžetski deficit, subjektivni ljudski činilac;

○ valutni odbor je transparentan i razumljiv svakome, osigurava kredibilitet i stabilnost cijena i valute;

○ osigurava devizne rezerve na nivou od minimalno 100 %;

○ uslijed konvertibilnosti valute i stabilnog tečaja osigurava direktne i portfolio investicije;

○ ne regulira komercijalne banke, nije posljednje utočište;

○ zarađuje profit samo od kamata, nema emisione dobiti (segniorage).

Valutnim odborom uvodi se monetarna politika rezervne valute, te se i smatra prijelaznim rješenjem do potpune dolarizacije (eurizacije).

U prošlosti je bio prisutan kod kolonijaliziranih zemalja, dok u modernom dobu valutni odbor uvode Hong Kong, 1983. godine, i Argentina, u periodu od 1991. do 2002.

Od zemalja u tranziciji valutni odbor uvode Bugarska 1997, Estonija 1993, Litvanija 1994, Bosna i Hercegovina 1997.

Zemlje u tranziciji koje su prihvatile valutni odbor jesu: Bosna i Hercegovina, Estonija, Bugarska (ušla u EU) i Litvanija. Za zemlje u tranziciji valutni odbor predstavlja prelazno rješenje do ulaska u valutnu uniju – euro zonu. Sve zemlje (s izuzetkom Litvanije, dolar) vezale su svoju valutu prvo za DM, a kasnije za euro.

Na putu ka evropskim integracijama postavlja se suštinsko pitanje uređenja ekonomskog prostora BiH, tako da pitanje EUR-a nije tehničko, nego i suštinsko monetarno, ali i ekonomsko, pitanje.

Svaka zemlja Evropske unije da bi postala članica Evropske monetarne unije, mora ispunjavati kriterije konvergencije (iz domena monetarnih i fiskalnih kriterija) s aspekta njene makroekonomske politike, pri čemu ne bi smjelo biti većih odstupanja, premda je bilo određene fleksibilnosti u ispunjavanju postavljenih kriterija. Osnovni principi konvergencije (engl. “convergence criteria”) jesu slijedeći:

Monetarni kriteriji su:

• stopa inflacije u zemlji, u toku posmatrane godine, ne smije biti viša od 1,5% od prosječne stope inflacije u tri zemlje Evropske monetarne unije s najnižom stopom inflacije;
• dugoročna kamatna stopa ne smije biti viša od 2% u apsolutnom izrazu, od prosjeka kamata u tri zemlje Evropske monetarne unije s najnižom stopom inflacije;
• zemlja članica mehanizma deviznog tečaja (ERM II) mora biti bez ozbiljnih devalvacija u prethodne dvije godine prije razmatranja ulaska u monetarnu uniju (dozvoljene fluktuacije su ±15% oko centralnog deviznog kursa);
• nacionalne centralne banke moraju imati punu političku nezavisnost. To je jedan od razloga zbog kojih Danska i Velika Britanija nisu članice ekonomske i monetarne unije i imaju “opt-out” klauzulu. Naime, Velika Britanija morala bi osigurati punu nezavisnost Bank of England, a Danska, pored toga, mora imati i referendum. Švedska je odlučila da se ne pridruži monetarnoj uniji zbog toga što je odbila da se pridruži mehanizmu deviznog kursa ERM II Evropskog monetarnog sistema prije početka treće faze, pa na taj način nije ispunila jedan od uvjeta priključenja monetarnoj uniji.

Fiskalni kriteriji su:

• deficit državnog budžeta, kao i budžeta regiona, te lokalni budžetski deficiti ne smiju preći 3% vrijednosti bruto domaćeg proizvoda, osim privremeno i izuzetno;
• odnos javnog duga i bruto domaćeg proizvoda ne smije biti veći od 60%.

Iako je teško odrediti apsolutni iznos granice zaduživanja jedne zemlje, u principu, ova granica je do nivoa zaduženosti države kada postaju ugroženi osnovni makroekonomski ciljevi. U praksi srećemo formalna ograničenja javnog zaduživanja. Naprimjer, uzmimo slučaj Evropske monetarne unije, koja je Kopenhagenškim kriterijima definirala maksimalan nivo javnog duga za sve zemlje članice. Zemlje članice EMU moraju poštovati formalnu granicu javnog zaduživanja, i ona iznosi 60% visine BDP-a. Premda još uvijek vlada mišljenje da ekonomisti nisu odgovorili koja je to razina optimalnog nivoa zaduživanja, moguće je sresti definicije koje pokušavaju dati odgovor na ovu dilemu. Tako, naprimjer, jedna od njih jeste da: “Optimum zaduživanja nije dosegnut sve dok dodatni javni rashodi (ukupni ili u nekoj posebnoj formi, npr. javne investicije), koji se finansiraju zaduživanjem (1) omogućuju bolje iskorištenje proizvodnog potencijala, (2) povećavaju ili poboljšavaju proizvodni kapacitet u ekonomiji i (3) dopuštaju da se očekuje dalje približavanje željenoj raspodjeli. Pri donošenju odluka o tome treba li nužne rashode finansirati dodatnim porezima ili javnim zaduživanjem odlučujući su nedostaci pojedinog oblika finansiranja. Sve dok se ne dosegne optimalna razina zaduživanja, država još uvijek ima prostor za zaduživanje koji se može iskoristiti. On ipak, svakako, može biti različito velik, što ovisi o izabranom cilju.

Programi stabilnosti i konvergencije usmjereni su na:

• procjene očekivanih privrednih kretanja (rast, zaposlenost, inflacija);
• srednjoročne ciljane budžetskih pozicije;
• udio javnog duga u BDP-u;
• utvrđivanje mjera fiskalne politike, kao i drugih ekonomskih politika koje se poduzimaju ili su predložene radi ostvarivanja ciljeva programa, 
• analizu utjecaja promjena glavnih pretpostavki na budžetske poziciju i stanje javnoga duga.

Autor: Izudin Kešetović[1]

[1] Redovni profesor Univerziteta u Tuzli, Ekonomski fakultet.