Autorica se bavi pitanjem nastanka visoke uleme u Bosni i Hercegovini i njenom integracijom u učenu elitu Osmanske Države. Osnovna teza autorice je da je da se u historiji uleme u našoj zemlji mogu uočiti dvije faze: prva, u kojoj su u našu zemlju, odmah po osmanskom osvajanju, došle kadije, muftije i muderisi iz drugih dijelova Carstva i druga, u kojoj se pojavila klasa uleme sačinjena od lokalnih stanovnika koji su se školovali u medresama u Bosni i drugim krajevima Carevine. Ta dva procesa su se odigravala u 16. i 17. vijeku.

Kao kriterij ko se ubraja u visoku ulemu, autorica je koristila biografski rječnik uleme Osmanske Carevine Eš-šekaik en-nu’manijje fi ‘ulema-i ed-devle el-usmanijje, koji je napisao Taškupruzade 1558. godine. Ovo djelo sadrži biografije 521 alima i šejhova. U analizu su uključena i tri Dodatka (zejl) ovog djela koja su napisali Ašik Čelebi 1568. godine, Manik Ali 1583. godine i Nevizade Atai 1634. godine. Metodološka premisa autorice je da oni koji su ušli u ove biografske rječnike jesu elita, odnosno visoka ulema. (To bi danas nazvali referentnim biografskim bazama podataka.)

Što se tiče alima iz drugih dijelova Carstva koji su služili u Bosni i Hercegovini, njih je bilo 25. Oni su postavljani u ovu osmansku pokrajinu kao dio napredovanja prema više rangiranim postavljenjima. Služba u Bosni nije bila uvijek privlačna, pa autorica nalazi 4 alima koji su se zahvalili na postavljenju

Što se tiče uleme bosanskog porijekla koja je ušla u biografske rječnike uleme Carstva, njih je bilo 11. Tu spadaju: molla Bedreddin Mahmud (u.1568-9), molla Ahmed Bosnevi (u.1575), molla Bali Bosnevi (u.1582), molla Sudi (u.1594-5), molla Salih (u.1602), molla Hasan el-Kafi (u.1606), molla Ahmed (u.1602-1), molla Mahmud (u.1627), molla Salih (u.1633-4), molla Mahmud (u.1569-70), molla Šemsuddin Ahmed (u.1575-6). Redoslijed je prema djelima u kojima se pojedini alimi spominju. Dodajemo da se uočava da je prvi veliki bosanski alim umro 95 godina nakon fetha Bosne.

Ovi alimi našeg porijekla su se školovali u medresama u Bosni i u Istanbulu. Oni su ulazili u red ilmijje na uobičajen osmanski način.

Autorica uočava još jedan proces: vezu bosanske uleme sa osmanskim državnicima i vojnim komandantima bosanskog porijekla. Naime, prije nego što je došlo do nastanka bosanske visoke uleme i njene integracije u učenu elitu Carstva, već se desila jedan druga integracija – bosanske vojne klase u vojnu i državnu klasu Carstva. Ovaj fenomen ima logično objašnjenje: vojnoj klasi jedne zemlje bilo se lakše integrisati u vojnu klasu druge zemlje dok za pojavu učene elite u drugoj kulturi treba više vremena.

Kao dokaz za saradnju bosanske državno-vojne i učene elite autorica navodi okolnosti da su brojni bosanski alimi bili mentori osmanskim državncima bosanskog porijekla. Tako je molla Šemsuddin bio mentor Mahmud-paše, molla Bedreddin Mahmud je bio mentor Sokolović Mehmed-paše, molla Ahmed Bosnevi je bio mentor Rustem-paše, molla Salih je bio dio pratnje velikog vezira Husrev-paše, itd. Ovi podaci pokazuju da su zavičajne veze imale značaj u napredovanju na osmanskoj društvenoj ljestvici.

Autorica je ovim člankom bacila više svjetla na proces nastanka muslimanske učene elite u Bosni i Hercegovini te njene integracije u sistem uleme tada najmoćnije muslimanske države. Dvije kategorije uleme koje su izučavane – ulema iz drugih dijelova Carstva koja je služila u Bosni i bosanska ulema koja će služiti u drugim dijelovima Carstva – pokazuju da je u to doba područje Osmanske države smatrano, kao bi danas rekli, jedinstvenim akademskim prostorom. To je postizano korištenjem istih jezika u obrazovanju, standardnim udžbenicima, te mobilnošću studenata i nastavnika.

Osim toga, metodologija koju je autorica koristila – da za pripadanje učenoj eliti koristi uključenost u standardne biografske rječnike toga vremena – je odličan izbor objektivnog kriterija. Na taj način, ovim radom smo dobili jedan istinski doprinos razumijevanu fenomena nastanka muslimanske učene elite u Bosni i Hercegovni. 

 

Autor: Fikret Karčić