Osmansko carstvo je u balkanskim zemljama, pa i na ovom podneblju, dalo doprinos u podizanju opismenjavanja općenito. Institucije u ovom pravcu, s posebnim naglaskom, su: džamije, medrese, biblioteke i hamami.

Institucija vakufa na jedan ili drugi način je skrnavljena u Prizrenu kao i u ostalim mjestima Balkana od strane prethodne vlasti, uglavnom neprijateljske prema svim islamskim institucijama, a posebno prema instituciji o kojoj govorimo.

Međutim, možemo vidjeti da smo i mi pojedinačno krivi zbog stanja u kojem se nalaze vakufi, dok je odgovornost institucija koje bi se trebale brinuti o ovim vakufima mnogo veća. Sadašnja generacija bi se trebala pobrinuti da povrati imidž vakufa i vrati one eksproprirane i uzurpirane vakufe od strane prethodne vlasti i pojedinaca. Nažalost, u tom pravcu se još uvijek ne poduzimaju nikakvi koraci, ili se institucija o kojoj govorimo zloupotrebljava od strane nadležnih organa. Kada su ljudi iz redakcije Dituria Islame, časopisa Islamske zajednice Kosova, profesoru Nedžatu Ibrahimiju, postavili pitanje šta on misli o nezbrinjavanju, zanemarivanju pa i rušenju vjerskih objekata i vakufa (džamija, medresa, tekija itd.) koji imaju historijske monumente, on je dao sljedeći odgovor:

„Pitanje obuhvata nekoliko odgovora, zato mi je teško odgovoriti i dati potpuni odgovor. Nezbrinjavanje i nebriga je spoljašnje i unutrašnje naravi. Pod onim unutrašnjim se misli na nas, kadar Islamske zajednice, a pod spoljašnjim bih nabrojio indiferentne vjernike prema vakufskoj imovini te organe aktuelne vlasti. Svaki znak, ostatak koji je formiran na islamskim motivima na najbolji mogući način treba se (njegovati, održavati, cijeniti) voditi brigu o njemu. Islamska zajednica Kosova prvenstveno treba napraviti evidenciju, analizu i popis cjelokupne vakufske imovine. One koje su nacionalno uzurpirane i eksproprirane, treba vratiti pod svoje okrilje, pod okrilje Islamske zajednice, a one koje su u posjedu Islamske zajednice treba rehabilitirati pomoću nadležnih institucija, bilo državnih (kosovskih) ili izvanjskih. Ovo je zahtjevan posao i traži angažiranje cjelokupnog stanovništva Kosova. Međutim, oni koji rizikuju islamske kulturno-historijske vrijednosti među Albancima, jesu ljudi skloni manipulaciji, s narušenim standardima...“[1]  

Medrese i ostale obrazovne institucije

Kraj jednog društva koji ne pokazuje osjećaj, veliku brigu i posebno poštovanje za vakuf, i gazi ovaj božanstveni emanet jeste bolan (Osman Nuri Topbaš)(???)

Medrese zajedno sa džamijama (mesdžidima) su najvažnije institucije i pružaju najšire vjersko obrazovanje u islamskoj kulturi. Iako se u periodu od drugog do petog hidžretskog stoljeća pojavljuju i druge obrazovne institucije, kao što su: biblioteke, zavije, tekije itd., medrese nikada nisu izgubile vodeću ulogu u obrazovanju muslimana i drugih zainteresiranih strana. S druge strane, bez obzira na zajednički cilj, džamije i medrese su zadržale svoju specifičnu ulogu: džamije su prvenstveno održavale ulogu ibadeta, a medrese odgojno-obrazovnu ulogu, odnosno ulogu pružanja poduke (ta'lim). Na ovaj način, džamija uz pomoć medrese prenosi vrijednosti islama, dok medresa uz pomoć džamije pruža najviši cilj njene misije.[2]

Muslimani Balkana u srednjem vijeku, osim povremene upotrebe otvorenog prostora (musalle, namaz-džahovi) a rijetko i mesdžida i džamija, nisu imali institucija niti stabilnu muslimansku vlast. To će se promijeniti tek tokom XV stoljeća i kasnije, s formiranjem vojne, izvršne, upravne i sudske vlasti. U ovom periodu dolazi do planske izgradnje islamskih vjerskih objekata (džamija, mesdžida, mamaz-džaha), privrednih objekata (bezistana, dućana), komunikacijskih postaja (karavan-saraja), općinskih zgrada (sahat-kula, hamama, česmi, šadrvana), humanitarnih objekata (musafirhane, imareta) i školskih ustanova (muallimhana, medresa, mekteba).

 Izvanredan zamah je dao sam sultan Mehmed Fatih II (1432-1481). Intenzivna izgradnja koja je uslijedila nakon osmanlijskog osvajanja teritorija omogućila je lokalnom stanovništvu da stječe znanje i vještine za realizaciju monumentalnih objekata, vjerskih i profanih, javnih i privatnih, kao što su džamije, medrese, hamami, česme itd. Sve ovo, naročito u ranom periodu, bilo je podudarno s islamskim obrazovnim sistemom koji se prakticirao u arapsko-islamskom svijetu u tom vremena.

U tom pogledu, javljaju se prve obrazovne institucija kao što su: mektebi (mejtefi) - početne škole, medrese - srednje škole i specijalizirane ustanove kao daru-l-hadis (naučni institut za proučavanje poslaničke tradicije) ili daru-l-Kur'an (naučni institut za proučavanje Kur'ana) itd.

Imamo i druge podjele, kao što su bile one u skladu s osnivačima škola (emiri, veziri, paše i visoki državni dužnosnici), prema sposobnostima (stručnosti) profesora, a zatim na osnovu glavnih djela koja su izučavana (Haašije-i tedžrid, Miftah, Telvih, Mevakif, Hidaje, Keššaf, odnosno haridž medrese, dahil, musile, itd.), u skladu s platom nastavnog osoblja te pomoćnog personaliteta i sl.[3]

Medrese u Prizrenu

U nastavku, spomenuti ćemo neke od medresa koje su dale značajan doprinos u obrazovanju u Prizrenu i okolini.

1. Gazi Mehmed-pašina medresa

Među starijim medresama na Kosovu, ako ne i prva, je bila ona Gazi Mehmed-pašina u Prizrenu, koja je inače poznata, kao „Bajrakli“ medresa. Poznato je da je bila vjerska visoko obrazovna institucija. Veliki vakif, Gazi Mehmed-paša, u Prizrenu je prethodno izgradio Hamam u centru grada (1563/64) i njegov monumentalni kompleks, koji se sastojao od džamije izgrađene 1573/74. (981. god. po H.), biblioteke, medrese, sirotišta, karavan-saraja, turbeta i dershane (objekat odvojen od internata). Ovaj kompleks je jedan od najvrednijih spomenika u ovom ruhu na albanskom teritoriju. Osnovan unutar gradskih zidina, jedan je od rijetkih primjera takvih konstrukcija podignutih u prošlosti. Vanjski dio kompleksa karakterizira izdužen krov pokriven crijepom, osim kupole džamije i turbeta Mehmet-paše (danas biblioteke džamije) koje su pokrivene olovom, vrata i prozori su vrste odraza narodne arhitekture Prizrena. Spoljni kompleks je jako lijep. Bile su obojene krečom. Monumentalni kompleks, sa svojom specifičnom gradnjom, i danas je rijetki primjer očuvane tradicionalne arhitekture u nas. Gazi Mehmed-pašinu vakufnamu je legalizirao dr. Ekrem Hakkı Ayverdia u mjesecu muharremu 988. god. po H., odnosno februara 1580. godine. (Parim K., 2003, str. 11).

Treba napomenuti da je Sulejman-efendija, koji je imao ulogu muderrisa u ovoj medresi, prema vakufnami, izgradio 1795. god. pet sobe za stanovanje, koje ih je predao ovoj medresi.[4] (Parim K., 2002, str. 169).

Međutim, 8. aprila, prema valorizaciji projekta, ovaj kompleks je srušen. (Šukriu M., 1981, str. 636).

2. Medresa Muderris Ali-efendije

Oskudni su izvori o radu medrese Mevlana muderrisa Ali-efendije. Poznato je da je medresa funkcionirala u kompleksu ove džamije. Vjeruje se da je džamija sagrađena 1581. od strane gore navedenog mederrisa. Medresa više ne postoji, a džamija je još uvijek u funkciji vjernika. Muderris Mevlana Ali-efendija je bio veliki učenjak vremena, tumačio je Kur'an prema Bejdaviju. Istraživač H. Kaleši misli da je medresa Mevlane muderrisa Ali-efendije, bila prva ili druga medresa osnovana u Prizrenu. Čak i za vrijeme našeg istraživanja nismo bili u stanju da pronađemo podatke o radu i aktivnostima medrese, navodi Kaleši. (Kaleši H., 1962, str. 96). Turbe Mevlana Ali-efendije nalazili se na zapadnoj strani džamije i bilo je u dobrom stanju, ali, 1993. krivicom imama džamije, bezosjećajni su ga porušili. Godine 1996. grob Ali-ef. je popravljen, postavljen je i nišan s natpisom: Muderris Ali-efendija. Ponovo, u augustu 2003. godine bezosjećajni su ponovo porušili nišan.

3. Medresa Mahmud-paše Rotle                

Mahmud-paša Rotla, mutesarif Sandžak Prizrena, od 1806. do 1836, sagradio je u Terzi-mahali u Prizrenu, u blizini svog prebivališta, džamiju, mekteb i medresu s učionicama i osam soba za podučavanje učenika. Za održavanje tih objekata i plaće profesora te za troškove hrane i druge potrebe učenika (svijeća, kandila, papira, rogoža itd), Mahmud-paša je ostavio vakufu četiri prodavnice, mlin sa pet kamenova i 15.000 akča gotovine. Svoj vakuf je legalizirao 1831. godine. (Dr. Haskuka E., 1985., str. 153). U ovoj vakufnami postavlja muderrisu u medresi, hadži Ali-efendiji, godišnju plaću od 1.200 akča. (Kaleši H., 1962, str. 96). Ova medresa je razvijala svoje aktivnosti do kasnih dvadesetih godina XX stoljeća; aktivnosti joj prestaju  naredbom srpske vlade.

4. Medresa Emin-paše Rotle

Brat Mahmud-paše Rotle, Emin-paša, mutesarrif u Prizrenu tokom 1841. i 1842, također je izgradio džamiju i medresu u Prizrenu. Ova medresa je bila u dvorištu džamije i radila je neprekidno do 1912, dok je tokom srpske okupacije 20-ih godina XX stoljeća radila samo nekoliko godina.[5] Ovoj medresi, prisustvovao je veliki broj učenika a džamija je jedna od najljepših u Prizrenu. (Kaleši H., 1962, str. 96). Jedan dio medrese je uništen kasnih 20-ih godina XX stoljeća, ta se medresa sastojala od nekoliko objekta. Drugi dio medrese uz dio dvorišta, nakon 1912. godine, iznenada prelazi u vlasništvu pravoslavca Aralamb Toskića(?!) i još uvijek služi kao stambena kuća, kuća na glavnoj cesti sa sedam podzemnih lokala. Treći objekt medrese je srušio Vakuf Islamske zajednice u Prizrenu 1992, a na njegovo mjesto je nastao novi objekat nazvan „Kurs Kur'ana“, danas Internat Medrese Alauddin u Prizrenu. Na zidu objekta koji je bio dio mekteba, postoji mermerna pločica (dim 67x 55 cm), gdje je ispisani natpis sulus u dvije kolone uklesan, koji ukazuje na izgradnji medresa (koju je sagradio Emin Paša Rotla).

5. Medresa Mehmed-efendije Javuza

 Član Vrhovnog vijeća Sandžak Prizrena, Javuz Mehmed-efendija, legalizirao je u sudu 1864. (1281. god. po H.) vakufnamu. Medresi, koju je sam izgradio i koja je preko puta džamije Sofi Sinan-paše, za održavanje je poklonio tri lokala. (Kaleši H., 1962, str. 97). Jedan dio zgrade Medrese i danas je u ispravnom stanju, ali kat služi kao stambena kuća, dok se prizemlje pretvara u lokal. Ova zgrada ima bogatu narodnu arhitekturu, koja je zajedno sa Sofi Sinan-pašinom džamijom turistička atrakcija, jer su među najstarijim objektima osmanske arhitekture preostalim iz tog perioda bez uništenja, u centru Šadrvana u Prizrenu.

6. Medresa Sofi Sinan-paše

Za ovu medresu postoje samo nekoliko zapisa, nedostaju nam autentični izvori vremena. Prema M. Šukrije, Sofi Sinan-pašina medresa je smještena u predvorju džamije, sa dekorativnim sobama relevantnim za učenje, koja je bila u funkciji do 1912. godine U periodu 1908-1912. godine, njen direktor je bio Nuri-ef., muftija Prizrena, sin Halim-efendije, također muftije u Prizrenu. (Šukriu M., 2001, str. 297). Mula Sefer Restelica je učio i studirao u ovoj medresi u Prizrenu od 1888. do 1892. godine, također i muderris Halim-efendija, sin Teufik-efendije. (Dr. Pirraku M., 2003, str. 20).

Istraživač E. Haskuka kaže: „U čardacima Sofi Sinan-pašine džamije od 1908, tri godine je radila Daru-l-muallimin, škola na osmanskom jeziku. Direktor ove Visoko obrazovne škole je bio Ali-efendi iz Preševa.“ (Dr. Haskuka E., 1985, str. 154-155).

Važno je napomenuti da je u toku najnovijih istraživanja u literaturi na koje je naišao dr. Haskuka, u blizini džamije (izgrađena 1543.) Ilijaz Kuke u Prizrenu radila i medresa...Vjerujem da će buduća istraživanja dati rezultate za ovu medresu. (Dr. Haskuka E., 1985, str. 154-155)

 O ovoj medresi, Daru-l-muallimin, kazivat će se u daljnjim istraživanjima.

Džamije i njihova uloga u obrazovanju

Džamije, kao najbitnije vjerske islamske institucije, bile su rasprostranjene na Kosovu. U toku svoje cjelokupne historije, osim kao mjesta za molitvu, bile su i prve škole. (Smailagić N., 1990, str. 150). Kasnije u sklopu džamija, podizane su posebne izgradnje za osnovno obrazovanje, nazvane mektebi, čiji se broj vremenom znatno povećavao tako da je u svakom selu postojao po jedan mekteb a u određenim situacijama bilo je i više mekteba. (Prof. dr. Ziya Kazici, 2001, str. 18).

Kao u ostalim teritorijama pod osmanlijskom vlašću tako i u Prizrenu obrazovna funkcija džamija je bila prisutna, dakle, islamske vjerske škole su stare koliko su stare i same džamije. (Mr. Mehmeti S., 2009, str. 135). Tako je prema vakufnami Kukli-bega,[6] (Ali A., Dituria islame, 2011, str. 42) legaliziranoj 1538. godine, podignuto mnogo vjerskih objekata i socio-humanitarnih ustanova. Izgrađene su dvije džamije, koje su istovremeno imale i ulogu škola, što je posvjedočilo nekoliko muallima.[7] Jednu sličnu školu je 1513. godine izgradio i Suzi, koji je kasnije bio i sam učitelj u njoj.[8] Gazi Mehmed-paša je, [9] u sklopu svoje džamije, jedne od najljepših ne samo u Prizrenu i na Kosovu nego i šire, izgradio i prvu medresu na Kosovu, koja se po sadržini i nivou obrazovanja, odlikovala od ostalih u Rumeliji.[10] Tako da su i u mjestima gdje nije bilo džamija i mekteba, muallimi (učitelji) povremeno obilazili ta mjesta i podučavali djecu. (Dr. Redžepagić J., 1968, str. 43).

1. Sinan-pašina džamija

Sinan-pašina džamija, prema njenom natpisu, izgrađena je 1615. Njena arhitektura izražava moć, kompaktnost, gracioznost i eleganciju.

Što se tiče arhitektonskog stila islamske umjetnosti, predstavlja rijetkost. Na osnovu svog položaja, elegancijom, masivnim i gracioznim karakteristikama i munarom, dominira u gradskom pejzažu. Džamija se nalazi na najvišem nivou, ima glavnu cestu s pogledom na povijesne jezgre grada.

 Sa gigantnom elegancijom elemenata, njenom kupolom i munarom, [11] predstavlja jedan od dominantnih arhitektonskih karakteristika Prizrena. (UNESCO, 2006).

Sinan-pašina džamije u Prizrenu, po svemu sudeći završena je 1615, kada je i umro Sinan-paša. Odlikuje se kupolom s promjerom od 16,5 m. i bogatim dekorom u unutrašnjosti.[12]

2. Gazi Mehmed-pašina džamija

Gazi Mehmed-pašina džamija je najstariji spomenik islamske umjetnosti u Prizrenu. Natpis iznad ulaza napominje da je sagrađena 1561. godine. Džamija je kvadratne osnove s brojnim prozorima, dok su mihrab i ograde izrađeni od mermera. Medresa je izgrađena u dvorištu džamije u kojoj Mehmed-paša zadržava zemljište za njegov mezar. (Ibrahimgil, M.Z.; Connuck, N., 2006.)

3. Džamija Suzia

Suzijeva džamija izgrađena je u XVI stoljeću, nalazi se u naselju Tabakhana u Prizrenu, nizvodno uz Bijeli Drim. Kompleks Suzi džamije nosi višestruke vrijednosti kulturno-historijskog naslijeđa Prizrena.[13]

Dobročinstvo pokriva i izgradnju kanala za navodnjavanje dugog oko 7 km za područje Prizrena od Krk-Bunara do sela Graždanik. Iako srpski naučnici tvrde da je kanal možda postojao u vrijeme cara Dušana ili čak i ranije, Suzi ga obnavlja.[14]

Biblioteke

Rukom napisane i štampane islamske knjige pohranjene su u većini slučaja u bibliotekama i bogatim kolekcijama džamija te u Islamskoj zajednici Kosova. Smještene su u kompleksu turbeta u dvorištu Mehmed-pašine džamije u Prizrenu, u kompleksu džamije Haduma i Bektašijske tekije u Orahovcu. U Vakufu Islamske zajednice Prištine postoji veliki broj ovakvih knjiga. Veliki broj knjiga su ispisane na starom osmanskoturskom, arapskom i perzijskom jeziku prošlog i ranijih stoljeća i smještene su u državnoj arhivi. Nekoliko knjiga iz XVIII i XIX stoljećaju se u Državnoj nacionalnoj biblioteci u Prištini. U biblioteci Mehmed-pašine džamije je sačuvan komentar (tumačenje) Kur'ana od 1312. godine, koji je zajedno s tridesetak drugih knjiga izložen u Muzeju orijentalnih rukopisa u Sinan-pašinoj džamiji. Zaista, ovaj drevni orijentalni rukopis je najstariji orijentalni rukopis na Kosovu. Za knjige, prema prosperitetu orijentalne baštine, važno je prepoznati one autora Lutfije Pačarizija iz Prizrena. (Ćukić D., 1971, str.50).

1. Mehmed-pašina biblioteka

U blizini medrese Mehmed-paše funkcionirala je bogata biblioteka s više od 50 knjiga u rukopisu koji se čuvaju i danas, s različitim vjerskim sadržajima, naučnim i filološkim, izučavanih u to vrijeme. U nekim od ovih knjiga vidi se da su hedije poznate prizrenske uleme. Važno je napomenuti komentar Kur'ana na perzijskom jeziku iz 948. godine po H. (1541-42). Ovaj rukopis je vrlo lijep. Pored arapskog teksta je napisan perzijski prijevod, riječ po riječ ajet po ajet. Ova knjiga ima poseban značaj. Poklonio ju je ovoj biblioteci Kođa Sinan-paša. (Kaleši H., 1962, str. 94-95). U ovo blago islamskih rukopisa nalazi se i egzemplar Kur'ana napisan 1312. i predstavlja najstariji primjerak rukopisa na Kosovu. (Dr. Haskuka E., 1985, str. 160).

2. Biblioteka Suzija

U sjeveroistoku svoje džamije Suzi Prizrenac sagradio je zgradu u koju je smjestio kutubhanu/biblioteku, pisarnicu (gdje su se prepisivali i kopirali različiti radovi) i njegov mekteb, koji je, zajedno sa svojim drugim vakufima, legalizirao 1513. Od ove tri institucije (škola, pisarnica i biblioteka), osnovane od Suzia, sa sigurnošću se zna da su najstarije na Kosovu. Objekat Kutubhane je bio na katu. U prizemlju su bila tri izvora, također vakufi Suzija, koje izlaze iz velike kamene ploče i kristala. Postoji i prostor za odmor vjernika prije i poslije abdesta. Krov je bio prekriven škriljevcima. Tako su bili pokrivani krovovi kuća u Prizrenu u to vrijeme.

Na osnovu naslova knjige navedene u Suzijevu Vakufnamu, istraživači su primijetili da su se u ovoj kutubhani čuvali radovi nekih poznatih učenjaka Arapa i Perzijanca, što nam ukazuje ne samo na ukus Suzija nego i da je u Prizrenu u to vrijeme bilo ljudi koji su znali čitati na ovim jezicima.

Osim knjiga iz oblasti tradicije i šerijatskog prava, u ovoj biblioteci postoje čak i neka popularna djela mistika, naprimjer Dželaludin Rumija i Attara te velikog arapskog filozofa, Gazalija.

U Suzijevu biblioteku su također pohranjeni i Suzijevi vlastiti radovi i radovi njegovog brata, pjesnika Neharia. Tu je sačuvana i njegova čuvena Gazāvatnāma, koja Suzija svrstava među najpoznatije hroničare i historičare vremena. Ovaj rad obogaćuje popis velikih imena iz albanske historije.

Od Suzijeve biblioteke danas je ostao samo dio zgrade, dok je drugi dio zbog nepažnje srušen. Sudbina mnogih knjiga kojima je biblioteka raspolagala, nije poznata. Kao što se ne zna ni sudbina mnogih islamskih orijentalnih biblioteka koje su čuvale veliki broj vrijednih rukopisa. Međutim, neke od tih bibliotečkih rukopisa, radovi autora ili prepisivača Albanaca, poslani su u razne biblioteke u Turskoj, Bosni, Bratislavi, Beogradu i drugim zemljama. Rukopise albanskih autora, kao Suzija, Mustafe Šem'ija, Sa'ita, Neharija, Jahja-beja Dukađina i mnogo drugih autora, prepisivača, pronalazimo u biblioteci Gazi Husrev-bega u Sarajevu, u Arhivu Akademije nauka i umjetnosti Srbije u Beogradu, Univerzitetskoj biblioteci u Bratislavi, Zagrebu, Berlinu i drugim centrima, koji očekuju albanske istraživače da ih izvode iz tame na svijetlo, otklone stoljetnu prašinu s njihovih korica i da se barem kopije od njih vrate u svoje mjesto porijekla, ondje gdje su pisane i gdje su živjeli i djelovali njihovi autori.[15]

ISLAMSKA ARHITEKTURA, BLAGO PRIZRENA

Razvojni vrhunac Prizren je postigao tokom XIV stoljeća. U ovom vremenu Prizren je imao tipičan izgled srednjovjekovnih zapadnih gradova, kada postaje važan trgovački grad obrtnika s više od 1.500 radnji, kao i centar kulture i umjetnosti. (Dr. Nuran Zeren Gulersoy i suradnici, 2008, str. 11).

Dakle, u novim okolnostima veze Balkana s Istokom, u smislu suživota Albanaca s drugim narodima Osmanskog carstva, počeli su prodirati elementi umjetnosti i materijalne kulture islama i kod Albanaca, već sintetizirajućim i modificirajućim majstorima s etničkim motivima kod Albanaca. (Drançolli F., 1995, str. 167).

Prizren se, s brojnim kulturnim i historijskim spomenicima, ubraja među najvažnije gradove na Balkanu. Ima ilirske, rimske, bizantijske, turske i srpske tragove. Za sve ove vlasti, manje ili više se govori u pozitivnom kontekstu, osim Turaka. Naglasili smo osim Turaka, jer je ovaj period samo trn za Srbe, kao i dijelom Albanaca. Ova je atmosfera stvorena uglavnom pod utjecajem kršćana, sve islamsko je proglašeno regresivno i antinacionalno s njihove strane, iako je islam u ovaj grad i u ova područja doveo čistu monoteističku religiju, kvalitetni sistem političkih, ekonomskih, socijalnih, odgojno-obrazovnih i drugih postojećih sistema. Shodno tome, iz ovog možemo zaključiti da je islam (turskog perioda) Prizrenu darovao najviše dobara.[16]

Jasno je, da su određeni albanski gradovi, koji su imali povoljan geografski položaj za trgovinu te ukupni ekonomski i socijalni razvoj, lahko prihvatili ove inovacije. U toku nekoliko stoljeća osmanskog perioda, kao i u drugim područjima Albanije, i u Prizrenu su izgrađena mnoge građevine, različite vrste - sakralne i profane, obrazovne, javne i lične - kao što su monumentalne džamije, turbeta i tekije, hamami, mostovi, karavan-saraji, hanovi, sahat-kule, mektebi, medrese, urbanističko-arhitektonski kompleksi bazara, stambene kuće i sl. Ova arhitektonska izgradnja kao objekti materijalne kulture, razvijeni u specifičnim historijskim okolnostima, političkim, društveno-ekonomskim i socijalnim, imaju veliki značaj za istraživanje i proučavanje prošlosti albanskog naroda i etniciteta na ovim prostorima. (Drančoli F., 1995, str. 168).

Među najstarijim dokazima otkrivenim dosada koji potvrđuju početak izgradnje islamskih arhitektonskih objekata u Prizrenu, jeste Vakufnama Suzi Čelebije, koja datira iz 1513. godine. Ovaj dokument pokazuje napredak u Prizrenu početkom XVI stoljeća. Prema njemu, Prizrenac poznati kao Suzi Čelebija (Mevlana Muhammed ibn Mahmud ibn Abdullah-efendija), muderris, pjesnik, povjesničar, putopisac i legator, sagradio je u Prizrenu džamiju i mekteb (osnovnu školu), most, javne česme, biblioteku i knjige. Ova se biblioteka je jedna od najvećih biblioteka Kosova, ali i regije. (Rizaj S., 1983., str.62.; također, Ibrahimi N., 1990, str. 20-21).

 Još jedan važan dokaz koji odražava razvoj grada Prizrena je vakufnama Mehmed Kukli-bega, koja je legalizirana 1539. godine. U ovoj vakufnami, među ostalim, spominju se i muallimi (učitelji), što je indikativni dokaz i obrazovnog života u gradu. (Kaleši H. i Redžepi I., 1960, str. 163-166).

Na osnovu arhivskih dokumenata četvrte decenije XVI stoljeća, vidi se je da je Prizren u to vrijeme imao osam džamija, koje su također imale i svoje mektebe. (H. Kaleši, 1962, str. 93). Ove detaljne vakufname i knjige (knjige mufassale) od Sandžak Prizrena iz godine 1590. i 1591. pokazuju da se u to vrijeme Prizren počeo ubrzano razvijati i dobijati karakter istinskog islamskog grada. (Rizaj S., 1983, str. 62).

 Hamam

 Hamam, monument Prizrena, je ranog osmanskog perioda u kojem su se preplitale orijentalne i lokalne tradicije.

Hamam je osnovan od strane Gazi Mehmet-paše, sandžak-beja Skadra 1573-74, kao dio izvanredne graditeljske cjeline.

Kompleks u kojem se nalazi Hamam uključuje i veliku džamiju, koja se kasnije počela nazivati Bajrakli džamija, srednju školu (medresu), osnovnu školu (mekteb), biblioteku i mauzolej (turbe) osnivača. Svi ovi objekti postoje i danas. Hamam se nalazi 150 m od džamije.

Objekat je dvostruki hamam: pola za muškarce i pola za žene i imaju zasebne ulaze. Posjeduje iste unutrašnje prostore: mjesta za svlačenje, toplo mjesto, ugrijani prostor sa nekoliko manjih prostorija za kupanje. Ugrijani prostor je prekriven malim svodom i kupolom pokrivenom olovom, dok je prostor za svlačenje prekriven popločanom kupolom.

Objekat je izgrađen od kamena balasta i cementa. Danas je zgrada muzej. (Rexha, I., 2004. str.77-92).

Zaključak

O svemu što smo dosada spomenuli, možemo zaključiti:

• Da su Osmanlije dali veliki doprinos u sferi kulture, odgoja i obrazovanja u Prizrenu,
• Doprijijeli su podizanju svjesti građana Prizrena i okoline,
• Sudjelovali su u stvaranju srednjovjekovne historije starog grada,
• Dali su opći doprinos u cjelokupnom životu, u izgradnji raznovrsnih monumenata, dućana, trgovinskim centrima i slično;
• Osmanski vladari i učenjaci izgrađivali su džamije, tekije, hamame, medrese i biblioteke i time izučavali prizrensko stanovništvo vjerskom i općem znanju te na taj način davali veliki doprinos, stanovništvu ovog podneblja.

Literatura

1. ALI A. (2011), Dituria islame, 26, godina 25, izdaje: Islamska zajednica Kosova, br. 84, Priština.
2. ĆUKIĆ D., (1971), Kosova, monumentet dhe bukurite, Lidhja Turistike e Kosoves, Priština.
3. HASKUKA E., (1985), Historijsko-geografska analiza urbanih funkcija Prizrena, Đakovica.
4. NURAN Zeren Gülersoy i suradnici, (2008), Plani i konservimit dhe zhvillimit të zonës historike të Prizrenit.
5. REDŽEPAGIĆ J. (1968.), Razvoj prosvete i školstva albanske narodnosti na teritoriji današnje Jugoslavije do 1918 godine, Priština.
6. IBRAHIMGIL, M. Z., Konuk, N. (2006), Ottoman Architectural Assets in Kosovo (Kosovo’da Osmanlı Mimari Eserleri), vol. II, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, Turkey.
7. IBRAHIMI N., (1990), Suzi Prizrenasi, Prizren.
8. KALEŠI H. i REDŽEPI I., (1960), „Prizrenac Kukli beg i njegove zadužbine“, Prilozi za Orijentalnu filologiju, VIII-IX, Sarajevo.
9. KALEŠI H., (1962), Prizren kao kulturni centar za vreme turskog perioda, Albanološka istraživanja, I/1. Priština.
10. KALEŠI H., (1973), Kosova nekad i danas, Beograd.
11. DRANČOLI F., (1995), Disa ndërtime arkitektonike islame të shek. XV në Prishtinë, Feja, Kultura dhe Tradita Islame ndër Shqiptarët, Priština.
12. MEHMETI S., (2009), „Roli i Vakëfit në përhapjen e kulturës dhe arsimimit islam ne vendin tonë“, Takvim Kalendar 1430-1431, izdaje: Islamska Zajednica Kosova, br. 84., Priština.
13. PARIM K., (2002), Monumentet dhe Eksponatet Muzeale në kujtesën për Ymer Prizrenin, dritë e re për kryetarin e parë të Shqipërisë Etnike, Priština.
14. PARIM K., (2003), Kompleksi Monumental i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit gjatë shekullit XIX-XX (vështrim historik-muzeal), magistarska teza u rukopisu, Priština.
15. dr. ZIJA KASICI, (2001), Historia e arsimit islam, Tirana.
16. REXHA, I. (2004) “Monumentet Sakrale dhe Profane të Periudhës Osmane në Kosovë gjatë shek.XV-XVII, Monumentet e Kosovës”, Institut za zaštitu monumenata na Kosovu, Priština.
17. RIZAJ S., (1983), „Gjurmime Albanologjike seria e shkencave historike“, Priština.
18. SMAILAGIĆ N., (1990), Leksikon Islama, Sarajevo.
19. ŠUKRIU M., (1981) Vlerat Arkitektonike-Folklorike dhe marrëdhëniet pronësore-juridike në Kompleksin Monumental “Lidhja e Prizrenit”, Priština.
20. ŠUKRIU M., (2001), Prizreni i Lashtë - Morfologjia e ecurive për ruajtjen e kulturës materiale,
21. UNESCO, (2006) “Cultural Heritage in South-East Europe: Kosovo, Kosovo Mission Report”, preuzeto sa internet stranice: http://portal0.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=20053&URL_DO=DO_PRINTPAGE&URL_SECTION=201, dana 25.01.2014.

Internet:

1. http://www.kosovahaber.net/?page=1,11,4718, preuzeto dana: 25.01.2014.
2. http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2418&h=prizreni, preuzeto dana: 25.01.2014.
3. http://ardhmeriaonline.com/artikull/article/kosova-dhe-biblioteka-500-vjecare/#.UuUw91I1j8s, preuzeto dana: 25.01.2014.
4. http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=474, preuzeto dana: 25.01.2014. Isto vidjeti: Atlas Islamskoga Svijeta, Sarajevo, 2004, str. 788 – 793.
5. http://prizren360.com/ba/what-to-visit/monuments/08-damija-ilijaz-kuka preuzeto dana: 16.06.2013.
6. http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1103, preuzeto dana: 25.01.2014.
7. http://ardhmeriaonline.com/artikull/article/medreseja-dige-e-identitetit-fetar-dhe-kombetar-gjate-historise/#.UuU-olI1j8u, preuzeto dana: 25.01.2014.
8. http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2490, preuzeto dana: 25.01.2014.

Autor: Azmir Jusufi

Glasnik br. 5-6, 2014

[1] Preuzeto sa internet stranice: http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=760, dana, 16.06.2013. Ovaj tekst prof. Nedžata Ibrahimija nije nikada bio objavljen u časopisu Islamske zajednice Kosova, Dituria Islame, iz  nepoznatih razloga. Autor je tekst napisao 02.11.2001. godine.

[2]http://ardhmeriaonline.com/artikull/article/medreseja-dige-e-identitetit-fetar-dhe-kombetar-gjate-historise/#.UuU-olI1j8u, preuzeto dana: 25.01.2014.

[3] http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2490, preuzeto dana: 25.01.2014.

[4] Ovjerena fotokopija vakufname 1795, originalna je spaljena zajedno sa Dershanom - Muzeja P. L., 27. marta 1999. od strane srpske vlasti.

[5] Izjava Jakupa Mućezije (završio školovanje 1937. u medresi Gazi Mehmed-paše) rođen je 1919, radio je kao imam u Emin-pašinoj džamiji. Izjava data u Prizrenu 22.10.2003.

[6]Kuklibeg je izgradio 1534  Džamiju koja je nazvana Saraćhana. Ona se nalazi u starom djelu grada Prizrena, blizu gradske centralne poste, u ulici „Sheshi i lidhjes“, prema Urbanskom razvojnom planu godine 1993. O Kuklibegu ima puno kontradiktornih  mišljenja, bitno je da je bio osvajač i skroman čovjek, čovjek koji je volio slobodu naroda, čovjek koji je bio mudar i pametan. U početku je džamija služila kao mesdžid. Ovaj mesdžid - džamija, nekoliko puta je renoviran i popravljen. Originalni natpis koji se nalazio u džamiji nije sačuvan. Sada postoji samo natpis koji se nalazi na ulazu džamije na kome je navedena godina renoviranja 1317. god. po H. (1897 M.). Natpis je napisan na stari osmanski jezik. Od ovog natpisa saznajemo da popravku džamije uradio je Ahmed beg koji pripada familiji Kukli bega. Vidjeti: http://prizren360.com/ba/what-to-visit/monuments/08-damija-ilijaz-kuka, preuzeto dana: 16.06.2013.

[7]Ibid., str.135.; Isto vidjeti: Hasan Kaleši, u: Kosova nekad i danas, Beograd, 1973, str. 922.

[8] Ibid., str.135.

[9] Original tri vakufname Mehmeda-paša Kačaniklije, čuva se u Kosovskoj Arhivi, pisan je na osmanlijskom sa arapskim pismom nesh podebljanim, izvanredno lijepim, mnogo jasnim i čitko napisanim.

[10]Ibid., str. 135, ; Isto vidjeti: Hasan Kaleši, u: Kosova nekad i danas, Beograd, 1973, f. 922.

[11]Preuzeto s internet stranice, http://portal0.unesco.org/en/ev.phpURL_ID=20053&URL_DO=DO_PRINTPAGE&URL_SECTION=201, dana 25.01.2014.

[12]http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=474, preuzeto dana: 25.01.2014. Isto vidjeti: Atlas Islamskoga Svijeta, Sarajevo, 2004., str. 788-793.

[13] http://www.kosovahaber.net/?page=1, 11,4718, preuzeto dana: 25.01.2014.

[14]http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=2418&h=prizreni, preuzeto dana: 25.01.2014.

[15]http://ardhmeriaonline.com/artikull/article/kosova-dhe-biblioteka-500-vjecare/ #. UuUw91I1j8s, preuzeto dana: 25.01.2014.

[16]http://www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1103, preuzeto dana: 25.01.2014.