Evropska desnica dugo je tavorila na marginama društva.[1] Stravično iskustvo uspona fašizma u Drugom svjetskom ratu skoro više od pola stoljeća u evropskim društvima održavalo je jako nisku stopu tolerancije prema nasilnim i isključivim ideologijama temeljenim na superiornosti jedne rasne, nacionalne i kulturne zajednice. Građani zapadnoevropskih država više od pola stoljeća iskazivali su izrazitu osjetljivost na bilo kakve naznake totalitarizma. Vidjelo se to i kroz zakonodavstvo, koje je u većini zemalja zabranjivalo govor mržnje, simbole totalitarnih režima i političke stranke i organizacije koje su koketirale s fašizmom.

Istovremeno, očekivalo se da će istočnoevropske države koje su bile ostavljene iza „željezne ograde“ nakon što su se oslobodile diktatorskih komunističkih režima i ušle u zajednički evropski projekat ujedinjene Evropske unije donijeti novi zamah slobodama i oživjeti duh Evrope. Njihovo svježe iskustvo totalitarizma i života u zatvorenim i ideologiziranim društvima trebalo je da osvježi to sjećanje kod nove generacije Evropljana, koji su i pored naslijeđene traume i kolektivnog sjećanja možda počeli zaboravljati fašističku prošlost neslobodne Evrope.

Tačno je da je bilo onih koji su upozoravali da su istočnoevropska društva osakaćena totalitarizmom i da ih ne treba olahko i prebrzo puštati u evropsku porodicu.

Znamo da su Zapadnu Evropu tada uvjeravali kako je na Istoku Evrope preživio građanski duh, kako staljinizam i komunizam u njima nisu uspjeli ubiti evropski duh.[2] Kao dokaz te nepokorene građanske Istočne Evrope gledalo se u Tadeusza Mazowieckog, Václava Havela i ljude njihova kova. Na kraju su oni, ali i geopolitički pragmatizam i ekonomski interesi nadvladali, i ujedinjena Evropa uplovila je u „kraj historije“ sa svojim, činilo se, trijumfalnim vrijednostima.

Ali sve to što smo mislili da znamo o Evropi danas se dovodi u pitanje.

Na trenutke nam se učini da Istok prednjači u skretanju u različite oblike autokratije, ali, ako bolje pogledamo, ni evropski Jug, pa čak ni njen centar nisu pošteđeni uspona populizma i političkih opcija koje koketiraju sa ksenofobnim totalitarizmom. Radikalna, ksenofobna i isključiva desnica prijeti ne samo evropskoj političkoj sceni nego i njenim društvima.

Kriza Evrope

Ali šta se to na društvenoj i političkoj sceni promijenilo, naravno, pored ekonomske krize,[3] koja je rezultirala nešto dužom recesijom, i nezadovoljstva briselskom birokratijom, da je ove skupine s margina društva dovelo u njihov glavni tok?

Razlozi i uzroci sigurno su brojni. Brojni se istražuju i vjerovatno će se još dugo analizirati. Bilo kakva pretjerana simplifikacija opasna je i obično nedovoljno tačna. Ali jedan faktor u usponu evropske ekstremne desnice ne može se zanemariti. Naravno, radi se o nevjerovatno uspješnoj populističkoj eksploataciji straha od islama i muslimana oličenih u izbjeglicama i djelovanju terorističkih skupina. Val terorizma, izbjeglica i migranata koji je zapljusnuo obale Evrope stvorio je jedinstvenu priliku za evropsku ekstremnu desnicu, koju oni ne žele propustiti. A ta prilika opstoji dok opstoji mit o “islamskoj prijetnji“, zato se on tako revnosno kultiviše i projicira.

Muslimani, ti 'barbari na vratima Evrope'

Historijski „kršćanska Evropa“ često je svoj identitet gradila naspram muslimanske, bilo maurske ili turske, opasnosti i „drugosti“. Sjetimo se samo koliko često su pape koristile „islamsku opasnost“ da ujedine Sveto rimsko carstvo i ojačaju svoj utjecaj. Islam je bio razlog zašto Evropa mora biti jedinstvena pod vodstvom pape. Svako onaj ko je rušio to jedinstvo radio je u interesu muslimana. Najlakši način da se po stotinu osnova heterogena i sukobljena Evropa ujedini, da prevaziđe sve svoje razlike, bio je da se prepadne „barbarima na vratima“. Nisu ti barbari na kapijama „civilizovane Evrope“ uvijek bili muslimani, ali često su tu ulogu imali baš oni. Od vremena slabljenja muslimanske imperije, kolonijalnog perioda i u konačnici pada Osmanskog carstva, islam je nakratko prestao biti ta opasnost.

Kolonizirani muslimanski svijet nije predstavljao konkurenciju na geopolitičkom planu, pa ni islam nije više bio tako strašan. Tako imamo periode evropske historije kada je islam u Evropi bio ako ne in, onda barem nešto egzotično. Jedan takav period zapažen je u viktorijanskoj Engleskoj, kada su evropske elite prelazile na islam i kada se on izučavao u plemićkim krugovima. Bio je to period kada je bilo popularno biti musliman i kada su o njemu, naročito njegovoj sufijskoj inačici, s ushićenjem pisali evropski pjesnici i romansijeri.[4] Daleko je to bilo od stvarne slike islama i muslimana. Bila je to slika Muhameda, a. s., kao „plemenitog divljaka“, a muslimanski svijet doživljavan je kao egzotični istok iz Hiljadu i jedne noći. Ali islam i muslimani nisu dominantno doživljavani kao opasnost niti kao prijetnja Evropi.

U Prvom ali i Drugom svjetskom ratu muslimani različitog etničkog porijekla bili su rado viđeni vojnici u svim evropskim vojskama. Ratovali su na svim stranama i prolili „hektolitre krvi“ za različite vizije Evrope, a da niko u tome nije vidio bilo kakvu opasnost za „kršćansku“ ili bilo kakvu Evropu. Niko nije vidio opasnost od 2,5 miliona muslimanskih vojnika koji su se u Prvom svjetskom ratu borili samo na strani saveznika[5].

Jednostavno, u tom jednom historijskom periodu Evropa se zabavila sobom, svojim „svjetskim ratovima“ i pomahnitalim fašizmima.

Onda je nakratko SSSR bio ta babaroga. Bauk komunizma kružio je Evropom i svijetom i muslimani su mogli odahnuti.

Posljednjim dešavanjima na Bliskom Istoku i oko Bliskog istoka ponovo je izgleda došao red na islam i muslimane da budu Drugi, barbari na vratima koji će poslužiti jačanju „novog evropskog identiteta“. Ali, za razliku od vizije evropskih vrijednosti i evropskog jedinstva, koji su nastali kao odgovor na nacistički fašizam i strahote svjetskih ratova, ovaj novi identitet Evrope i vizija njenog jedinstva grade se na strahu, ksenofobiji, isključivosti, netoleranciji i svemu što je dijametralno suprotno od onoga što smo mislili da nova ujedinjena Evropa simbolizira.

Apsurdno je da ideologije i politički programi tzv. suverenista kao eksponenata radikalne evropske desnice, koji nastupaju s pozicija zaštite „imaginarne Evrope“, istovremeno rade na slabljenju njenog jedinstva, njenih zajedničkih institucija i njenog oštrijeg stava prema globalnim konkurentima, osim ako se zbog ideološke upotrebljivosti ne radi o muslimanima.

Nažalost, veza između muslimana, islamske kulture i civilizacije i Evrope često se kroz historiju kao i u kolektivnom pamćenju svodila samo na sukobe i instrumentalizaciju straha od drugog i drugačijeg.[6] Bez sumnje, isti procesi odvijali su se i u muslimanskom svijetu. I tamo se strahom od križara i kolonijalne dominacije postizala homogenizacija vlastitih redova.

Poglavlja o suživotu u islamskoj Španiji – Andalusu, na Siciliji i južnoj Italiji, o osmanskom multikulturalizmu, o kulturnoj razmjeni izbrisana su iz zajedničke historije.[7] Svi tragovi prisustva islamske civilizacije u Evropi, pa i sjećanje na periode kada islam nije bio prijetnja za Evropu, sistematski su rušeni i brisani kako bi se danas moglo reći kako je islam stran Evropi, prijetnja za nju i kako joj nikad nije pripadao.

 

 

Crno-bijela slika svijeta

Na isti način na koji su skoro svi tragovi prisustva muslimana u Evropi sistematski uništeni, prešućuje se i doprinos muslimana evropskoj misli, nauci i civilizaciji. Šta bi bila današnja Evropa bez antičke misli, koju su sačuvali i u Evropu u arapskim prijevodima prenijeli muslimani?

Mnogi se u Evropi danas s ponosom pozivaju na to kako današnja Evropa počiva na tim antičkim vrijednostima, ne spominjući Ibn Rushda – Averroesa, velikog učitelja i tumača te misli, koji je Aristotela ponovo protumačio i odbranio. O Ibn Sininim – Aviceninim Kanonima medicine, koji su se stoljećima izučavali na evropskim sveučilištima i koji su bili osnova evropske medicine i farmacije, nema spomena. Duga je lista doprinosa koji dokazuju da je islamska civilizacija svoje najbolje plodove darivala Evropi i da je islam od svog početka bio ne samo bliskoistočna civilizacija nego i azijska, afrička, a također i evropska.

Nema perioda u historiji Evrope od 649. godine, kada muslimani dolaze na Kipar, a da nisu imali svoju državu na evropskom tlu ili da na dijelu njene teritorije nisu bivstvovali, ne kao barbari koji ruše, nego kao civilizacija koja je doprinijela današnjoj evropskoj ukupnoj kulturi i civilizaciji.

Rijetka su djela poput knjige profesora Iana Almonda s Univerziteta u Georgiji Dvije vjere, jedna zastava (Two Faiths, One Banner), u kojoj piše o brojnim slučajevima kada su muslimani i kršćani zajedno ratovali na istim stranama širom Evrope.[8] Nereducirana historija Evrope kakvu nude ekstremisti jasno ukazuje na to kako su muslimanski i nemuslimanski vladari vrlo često pravili vojne i političke saveze protiv svojih istovjernika. Takvi su slučajevi brojni i zasigurno bi poremetili sliku onih koji i danas crtaju crno-bijelu sliku svijeta, pa i muslimansko-evropskih odnosa.

Istovremeno, u misli i pisanjima Martina Luthera i njegove reforme islam je, zato što je to njemu trebalo, bio „kazna Božija“ i dokaz neuspjeha Crkve, te neophodnosti reforme.[9] Tristo i pedeset godina kasnije u istoj Njemačkoj, kada Friedrichu Wilhelmu Nietzscheu zatreba da se razračuna sa Crkvom i vjerom, on će u islamu po principu „neprijatelj mog neprijatelja je moj prijatelj“ vidjeti nešto sasvim drugo.[10] Za njega će to biti „religija koja kaže DA životu“.

Kad smo već u Njemačkoj, slika koju će o islamu kreirati Johann Wolfgang von Goethe jedva da ima veze s pisanjima njegovih već spomenutih sunarodnjaka. Poznata istražiteljica Goethea, prof. Katharina Mommsen zapisala je: ,,Što se tiče samog Goethea, određen je njegov stav prema islamu – i to je odlučujuće – od početka ne samo, ne isključivo iz držanja jednog naprednog prosvjetiteljstva s njegovim tolerantnim nastojanjima i naporima da iznese nepravde prošlosti. Goethe je, štaviše, pristupio Muhammedu i njegovoj religiji na jedan mnogo osobniji način.“ [11]

Kako tada, tako i sada slika o islamu, muslimanima i islamskoj civilizaciji u Evropi ne ovisi samo od samih muslimana, nego od onoga ko ih i iz kojih razloga i s kojim ciljem predstavlja i tumači Evropi. Islam i muslimani za Evropu su oduvijek bili, a to su i danas, ono što njoj treba, a ne ono što oni uistinu jesu.

Nova desnica

Prvi pogled na antiislamsku desničarsku ideologiju odaje dojam da se radi o idejama koje su iznikle iz vizije svijeta koji počiva na paradigmi „sukoba civilizacija“. Ustvari, to je zato što nova evropska desnica pokušava svojom manipulacijom historijom i kolektivnim identitetima zaigrati na predodžbu o drevnom sukobu „polumjeseca i krsta“.

Antimuslimansku retoriku koriste desničari različitog kova od kršćanskih, naročito fundamentalističko-evanđelističkih, do neofašističkih rasista. Ponovo se pokazao, kao toliko puta do sada, upotrebljivi potencijal straha od islama. Plašeći Evropu navodnom islamizacijom Evrope i sve većim brojem muslimana na kontinentu, desničari sada pokušavaju da ostvare političke i ideološke ciljeve za koje su se zalagali desetljećima kada nije ni bilo traga muslimanima i kada su tavorili na političkim i društvenim marginama.

Tako se na jedan vrlo čudan način kod religioznih desničara borba za vjerski identitet Evrope protiv sekularizma, homoseksualaca, abortusa i razvoda braka pravda borbom protiv islama i muslimana. Argumentacija ide otprilike u sljedećem pravcu: dok Evropljani, braneći ideale sekularizma, potiskuju kršćanstvo iz javnog prostora, taj prostor popunjava islam, čijim se sljedbenicima daje sve više prava i sloboda kako bi se oni akomodirali u nova društva. Po toj logici jedini način da se zaustavi islamizacija društva jeste da se odustane od „rigidnog sekularizma“ i da se Evropa vrati svojim kršćanskim korijenima.

Strah od „muslimanskog nataliteta“, od te „revolucije iz čakšira“ sada se koristi kao argumentacija zašto se Evropa treba suprotstaviti gay brakovima, abortusu i jačati porodicu na kršćanskim i tradicionalnim vrijednostima. Ove ideologe zdesna ni najmanje ne interesuje stvarno stanje na terenu, ne interesuje ih ko su ti muslimani u Evropi, šta doprinose društvima u koja su emigrirali. Njih stvarna historija odnosa islama i Evrope ne zanima. Za njih su islam i muslimani instrument kojim se lahko može manipulisati i politički profitirati i ništa više.

Ali to je tek manji dio priče. Iako nam se na trenutke može učiniti kako se radi o nastavku isforsirane predodžbe o historijskom sukobu civilizacija i iako ideolozi nove evropske desnice čine sve da to i dokažu, ozbiljnija analiza ideoloških korijena dominantne nove radikalne evropske desnice otkriva dalje kompleksnije korijene ideoloških konstrukata na kojima se temelji njihova vizija svijeta.

Mnogi analitičari pokušavali su objasniti zašto je došlo do na prvi pogled iznenadnog uspona pokreta „Evropski patrioti protiv islamizacije zapada“, poznatih kao Pegida u Njemačkoj, koji je utro put strankama kakve su Alternativa za Njemačku – AfD. Profesor političke teorije s Univerziteta Princeton Jan-Werner Müller ima zanimljivo zapažanje. Tako on u eseju objavljenom u The New York Review of Books,[12] piše:

 

Tvrdnje da se pokret (PEGIDA) napaja „gnjevom“ i „ozlojeđenošću“ u najboljem su slučaju deskriptivne, mada je „gnjev“ kao politički stav blagoslovio vodeći intelektualac AfD-a Marc Jongen, bivši asistent poznatog filozofa Petera Sloterdijka. Jongen nije samo upozoravao na opasnost od njemačkog „kulturnog samoponištenja“; on je tvrdio da su Njemci, zbog hladnog rata i američkog sigurnosnog kišobrana, zaboravili značaj vojnih, policijskih, ratničkih vještina – i opštije, onoga što su stari Grci nazivali thymos (a što se prevodi kao bodrost, ponos, pravedna ogorčenost, odbrana svoga ili gnjev), nasuprot erosu i logosu, ljubavi i umu. Njemačka, kaže Jongen, trenutno oskudijeva u thymosu. Samo ga Japanci imaju manje – navodno zato što su i oni iskusili poratni pacifizam. Po Jongenu, Japan sebi to može da dozvoli jer njegovo stanovništvo nije suočeno s „jakom prirodom“ imigranata. Iz toga slijedi da demonstranti s pravom potpiruju thymos u njemačkom društvu.

 

Jongen, koji je u vrijeme kada je Müller pisao svoj esej bio poslanik AfD-a u pokrajini Baden-Virtneberg, bio je do tada gotovo nepoznat, za razliku od Sloterdijka, poznatog njemačkog filozofa (nesumnjivo najplodnijeg), čije je djelo dobro poznato i u SAD-u. Sloterdijk se redovno bavi kontroverznim temama kao što je genetski inženjering i uživa u provociranju ljevice, koja, po njegovom mišljenju, nema smisla za humor. Njegove knjige, koje se odlično prodaju, pune su sugestivnih, često poetskih opisa novije zapadne historije. Kao i Ničeova Genealogija morala – Sloterdijkovo trajno nadahnuće – ti opisi treba da izmjeste čitaoca iz konvencionalnog razumijevanija sadašnjosti. Međutim, malo šta od njegovog djela odgovara Ničeovoj slici filozofa kao „doktora kulture“ koji svom pacijentu daje neprijatnu ili strašnu dijagnozu. Sloterdijk, piše Müller, u stvari često podilazi većinskom njemačkom mnijenju preuzimajući njegove ideje, koje izgledaju dublje samo zato što su zaodjenute dosjetljivim metaforama i analogijama, simpatičnim anahronizmima i bujicom neologizama karakterističnih za njegov brižljivo građen stil.[13]

Sloterdijk se distancirao od Jongenovog „avangardnog konzervativizma“. Ali Jongenova „psiho-politička“ perspektiva jedan je od zaštitnih znakova Petera Sloterdijka. U knjizi Gnjev i vrijeme iz 2006, gdje se oslanja na Ničea, Sloterdijk tvrdi da je na zapadu thymos uglavnom zaboravljen zbog dominacije erosa u potrošačkom kapitalizmu i da zato unutrašnjim životom građana vladaju zavist i gorčina. Tu osjećamo odjek argumenata iz knjige Francisa Fukuyame Kraj historije i posljednji čovjek o tome da u pacifikovanim liberalnim demokratijama nema mjesta za „timotičke energije“. Sloterdijk izričito kaže da Zapad u sukobu s islamom mora da otkrije ulogu thymosa. Kao i Jongen, koji prigovara EU da je „posttimotička“, Sloterdijk želi da se Evropa utvrdi na globalnom nivou i strahuje da će je izbjeglička kriza oslabiti – na radost SAD-a („Zato Obama hvali Angelu Merkel“, rekao je u jednom intervjuu početkom 2016).

I ovdje se vidi da se islam, koji mediji portretiraju samo kroz djelovanje malih skupina terorista i nasilnih ekstremista, koristi kao odlučno okružje za tu timotizaciju Evrope, dok su korijeni koji tu ideologiju hrane daleko dublji. U tom procesu strah je ključni instrument jer ništa ne budi thymos kao što to čini strah. Ali je pitanje kakva će biti ta timotizirana društva. Teško da će sve opasnosti života pod timotiziranim ideologijama osjetiti samo muslimani.

Jer bez obzira na to koliko se nova evropska desnica trudila sakriti iza navodne kršćanske Evrope koju pokušava zaštititi, ona ne može sakriti svoje neofašističke korijene i totalitarističke tendencije.

Tako i Müller primjećuje da Sloterdijk poziva i na pojam „vanrednog stanja“, koji je razvio desno orijentisani pravnik Carl Schmitt dvadesetih godina prošlog vijeka. Po Schmittu, da bi spasao političku zajednicu u trenutku krize, suveren ima pravo da suspenduje ustav i proglasi vanredno stanje. Štaviše, suveren je taj koji odlučuje o tome da li je država ugrožena. Sloterdijk smatra da danas o „vanrednom stanju“ ne odlučuje država – nominalni suveren – već izbjeglice. Zbog odluke Angele Merkel da Sirijcima dopusti neograničen ulazak, kaže Sloterdijk, Nijemci su odustali od sopstvenog suvereniteta i ta „abdikacija“ se „produbljuje iz dana u dan“.

Nema sumnje da je dolazak izbjeglica ogroman izazov za Njemačku – ali Sloterdijkovo zapažanje je u najboljem slučaju efektni aforizam, a ne realna analiza situacije: Angela Merkel i njena parlamentarna većina zapravo zadržavaju moć odlučivanja i nema osnova za uvjerenje da je najmoćnija evropska država postala igračka u rukama opasnih stranaca. Ali Sloterdijk optužuje svoje kritičare da su površni intelektualci koji nasrću na njegove ideje kao na „žene u novogodišnjoj noći“ – što je neukusna aluzija na napade na žene u Kelnu za koje su osumnjičeni neki imigranti.

Sloterdijk nije jedini intelektualac koji preuveličava sliku Nijemaca kao bespomoćnih „pregaženih“ žrtava kojima prijeti „istrebljenje“. Pisac Botho Strauβ nedavno je objavio ogled pod naslovom „Posljednji Nijemac“, u kome kaže da će radije biti dio umirućeg naroda nego dio naroda koji se „pretežno iz ekonomsko-demografskih razloga miješa sa stranim narodima i na taj način podmlađuje“. On osjeća da je nacionalno naslijeđe već izgubljeno, a ipak se nada da bi muslimani mogli naučiti Nijemce da poštuju svoju tradiciju – jer muslimani se pokoravaju svom naslijeđu. Strauβ, koji njeguje predstavu o sebi kao povučenom usamljeniku u ruralnoj Istočnoj Njemačkoj, ide čak do ovakvih spekulacija: tek kada postane manjina u sopstvenoj zemlji, njemački narod ponovo će otkriti i potvrditi svoj identitet.

Takva retorika ukazuje na potencijalno dubok zaokret u njemačkoj političkoj kulturi: sada je moguće biti nacionalista a ne biti nužno povezivan s nacističkom prošlošću – ili bar ne biti obavezan da se izjasni o svom stavu o nacizmu. Usto, moguće je tvrditi da Nemačka treba da iskusi 1968. god. ponovo: dok je tada velika koalicija socijalista i demokršćana značila da ljevica nije predstavljena u parlamentu, ili su bar tako mislili studentski aktivisti, sada sve više etabliranih intelektualaca tvrdi da nema alternative izbjegličkoj politici Angele Merkel u Bundestagu – pa zato desnica mora da djeluje kao „vanparlamentarna opozicija“. Jedna je stvar suprotstaviti se nekim posebnim politikama vlade, a druga tvrditi, kao što izričito čini AfD u nacrtu svoga programa, da je politička klasa koja služi samo sopstvenim interesima (mada je sačinjena od svih stranaka) uzurpirala demokratski sistem u cjelini: to je „nezakonito stanje“, kaže partija, i Volk (narod) mora da ga ispravi.[14]

Poput nekih radikala iz druge polovine šezdesetih, nova desničarska „avangarda“ ne doživljava sadašnjost samo kao vrijeme „apokaliptičke opasnosti“, već i kao povod za zadovoljstvo. Naprimjer, Götz Kubitschek, izdavač specijalizovan za konzervativne nacionalističke pa i otvoreno reakcionarne autore kao što su Jean Raspail i Renaud Camus, koji neprestano upozoravaju na „invaziju“ ili „veliku zamjenu stanovništva u Evropi“ – poručuje demonstrantima Pegide da je veliko zadovoljstvo (hust) biti gnjevan. On je poznat i po organizovanju skupova na svom imanju u pokrajini Saksonija-Anhalt, između ostalog za donošenje „Patriotske platforme“. Njegova prijava za članstvo u AfD-u bila je odbijena u ranijoj, umjerenijoj fazi stranke, ali je onda ugostio Björna Höckea, šefa AfG-a u Turingiji. Höcke, po zanimanju srednjoškolski nastavnik, održao je prošle jeseni predavanje o razlikama u „reproduktivnim strategijama ekspanzivnog afričkog soja koji potvrđuje život“ i „sjedilačkog evropskog soja“. Pozivajući se na djeliće polusvarenih ekoloških teorija E. O. Wilsona, Höcke je iskoristio ove prividno naučne dokaze da prekori Nijemce zbog njihove „dekadencije“.

Te ideje naišle su na veliki otpor. Neki intelektualci kritikovali su Sloterdijka kao filozofa koji iz svoje fotelje nudi Volk-psihologiju bez mnogo svijesti o realnosti izbjegličkog života ili o složenim političkim imperativima kojima Angela Merkel pokušava da žonglira. Sloterdijk je odgovorio da je on na strani populizma, koji shvata kao „realpolitiku sve glasnije većine“. Sociolog Armin Nassehi lucidno je primijetio da prividno avangardni konzervativci ne nude ništa drugo do sociološki naivno gledište da će veća nacionalna homogenost riješiti sve probleme[15].

I ovaj kratki osvrt na samo jedan dio ideoloških korijena radikalne evropske desnice otkriva da tumačenja svijeta ali i svjetonazori ideologa novog populizma teško da bi se mogli okarakterisati kao kršćanski, barem na način kako kršćanstvo naučava zvanični Vatikan i većina različitih crkvenih autoriteta u tradicionalnim crkavama širom Evrope. Zato ne treba čuditi otpor koji stavovima evropske desnice pruža papa Benedikt.[16]

 

 

Ko je protiv zapadnih vrijednosti

Osim što se nova evropska desnica lažno predstavlja kao zaštitnik „kršćanske Evrope“, jer je crkvena Evropa bliža stavovima konzervativnih tumača islama nego neofašističkim militantnim ideologijama rasne dominacije, koja je i dalje temelj nove evropske desnice, ona se ništa manje autentično predstavlja kao zaštitnik „evropskih vrijednosti“. S obzirom da iz stavova koje ideolozi desnice zastupaju nije jasno šta oni podrazumijevaju pod „evropskim“ ili „zapadnim vrijednostima“ kojima navodno islam prijeti, nije ni čudo da su njihovi stavovi puni paradoksa.

To je izvrsno primijetio dr. Marko Attila Hoare u svojoj studiji u kojoj istražuje balkanske inspiracije norveškog teroriste Breivika naslovljenoj „Anders Behring Breivik, Balkan i nova evropska krajnja desnica“.[17]

Ovaj historičar i profesor na Fakultetu za umjetnost i društvene znanosti Kingston Univerziteta u Londonu primjećuje kako Breivikova djela jesu izuzetak, ali njegovi stavovi nisu.

Dr. Hoare podsjeća svoje čitaoce kako Breivik i njegovi istomišljenici smatraju da imigracija, a posebno muslimanska, uz multikulturalizam i političku korektnost, predstavljaju smrtnu opasnost po evropsko i zapadno društvo.

Oni koji imaju takva gledišta često ih opravdavaju kao "prozapadna", ali tako da je "Zapad" suprotstavljen "islamu", kao da su to dvije nespojive krajnosti.
U stvarnosti, istina je sasvim suprotna: moderna evropska civilizacija izgrađena je na temeljima koji su i islamski, koliko su i kršćanski, jevrejski, paganski i drugi. Prosvjetiteljstvo je podiglo jednu Evropu u kojoj su sektaški religijski animoziteti, karakteristični za predprosvjetiteljski period, mogli biti prevaziđeni; moderne zapadne liberalne i sekularne vrijednosti utemeljene su na principima religijske tolerancije.
Daleko su oni od toga da budu "prozapadni" – nastavlja Hoare i piše:

 

Naši savremeni desničarski islamofobi, u nastojanju da ponovo raspale vjerske podjele između kršćana i muslimana koje su karakterizirale predprosvjetiteljsku Evropu, ustvari odbacuju zapadnjačke vrijednosti u korist `predzapadnjačkih vrijednosti`.

Tokom za njih uspješnog Bečkog rata 1683–1699. protiv Osmanskog carstva, austrijske habsburške vojne snage poklale, opljačkale, protjerale ili nasilno preobratile u kršćanstvo muslimansko stanovništvo na mađarskim i hrvatskim teritorijama koje su osvojile i koje su nasilno deislamizirane; Austrijanci su spalili osmanski bosanski grad Sarajevo do temelja. Pobjeda koju su poslije 1737. godine izvojevali osmanski Bosanci nad habsburškim snagama kod Banje Luke, spasila je bosanske muslimane od uništenja koje bi austrijsko osvajanje Bosne donijelo.

Međutim, kada je habsburška Austrija konačno okupirala Sarajevo i Bosnu 1878, ona je zaštitila muslimansko stanovništvo i ispoštovala islamsku vjeru. Naime, Evropa je u međuvremenu doživjela prosvjetiteljstvo. U predprosvjetiteljsku Evropu danas s nostalgijom gledaju islamofobni desničari; u nešto što simbolizira ime jednog antiislamskog bloga koji koristi govor mržnje `Kapije Beča`, bloga nazvanog po osmanskoj opsadi Beča 1683, a koji Breivik citira s odobravanjem. Zato Breivikovo opsesivno demoniziranje Osmanlija kao "drugih" i njihove historije potječe čak iz srednjeg vijeka“.[18]

 

I ovo je lucidno zapažanje dr. Hoarea, možda, još jedan primjer ne samo paradoksalnosti nego i opasnosti forsiranja razlika umjesto traganja za onim što je muslimanima i Evropi zajedničko. Ali to što ih historija na svakom koraku demantuje nije spriječilo desničare da se najradije na nju pozivaju i u njoj traže dokaze za sukobe civilizacija.

Poigravanje historijom

„Kurz program predstavio na brdu gdje su razbijeni Turci“ – naslov je u jednim regionalnim novinama.[19] U tekstu o formiranju nove austrijske vlade koju su dogovorili tamošnji desničari autor, kao i velik broj ne samo desnici sklonih listova u Evropi, primjećuje simboliku odabira mjesta na kojem su čelnik Austrijske narodne stranke (ÖVP) Sebastian Kurz i prvi čovjek Slobodarske stranke (FPÖ) Heinz-Christian Strache potpisali ugovor o saradnji. Ugovor je potpisan na brdu Kahlenberg iznad Beča, istom mjestu na kojem su 1683. godine vojske Habsburške monarhije potpomognute poljsko-litavskim snagama na čelu s poljskim kraljem Janom III Sobjeskim, kako naglašavaju autori, „razbile otomansku opsadu Beča“.

I dok autori u ovome vide jasnu poruku populističkih stranaka o tome u kojem pravcu, posebno kada je riječ o pitanju prisustva muslimana u evropskim društvima i pitanju obaveza evropskih država prema izbjeglicama, planiraju oblikovati svoje politike, ostalo je neprimijećeno i neanalizirano manipulisanje historijom u ideološke i populističke svrhe, koje je očito u ovom gestu.

Naime, evropska radikalna desnica strah od islama ne samo da obilato koristi kako bi se domogla vlasti nego mitove o „islamskoj opasnosti“ i narative o „islamu kao stranom elementu u Evropi“ sistematski konstruiše i promoviše i, kao što smo vidjeli, na njemu gradi ideologiju koja svojim korijenima i ciljevima daleko nadilazi pitanje odnosa islama i Evrope. 

Jasno je svima koji žele vidjeti da islam i muslimanske izbjeglice ksenofobni desničari koriste samo kako bi došli na vlast. Najbolji i najsvježiji primjer jeste Poljska, koja skoro da nema muslimana, ali itekako ima islamofobiju.[20], Dok podgrijavaju antimuslimanski sentiment u društvu i blagonaklono gledaju na javno propagiranje fašizma na svojim ulicama, tamošnje vlasti ustvari jurišaju na ustavni sud i pravosuđe. U diplomatskim kuloarima Brisela često se može čuti kako su populisti dok su narod strašili muslimanskom opasnošću uspjeli neprimjetno promijeniti ključne zakone i skoro u potpunosti ovladati pravosuđem i sebe dovesti u poziciju da u slučaju izbornih mahinacija neće biti osporeni, te su time sebi osigurali ostanak na vlasti. Zbog toga su se ovih dana našli na granici da im se zbog ozbiljnog urušavanja demokratskih institucija uskrati pravo glasa u Evropskoj uniji. 

Ali u strahu ljudi ne razmišljaju racionalno. Zato se potencijal koji u dijelu evropskog kolektivnog sjećanja ima strah od „Turaka pod zidinama Beča“ danas tako vješto koristi kako bi se manipulisalo strahom zarad političkih ciljeva.

I danas se opsada Beča eksploatiše u književnosti i medijima, ali i populističkoj politici kao paradigma historijskog sukoba islama i kršćanstva. Anders Breivik, norveški terorist koji je počinio masovno ubistvo na skupu mladih Stranke rada u julu 2011. u svome manifestu naslovljenom „2083: Evropska deklaracija nezavisnosti“ piše o „historijskom značaju bitke pod Bečom“. Naslov ovog opskurnog štiva, tačnije godina na koju se referira povezana je upravo s ovim događajem s čijom simbolikom se poigrava i austrijska vlada u kojoj je mjesto našla politička desnica. Tako Brejvik smatra kako je Evropa 1683. zaustavila islam i kako se „na četiristotu godišnjicu treba pripremiti da istjera sve muslimane sa svog kontinenta“.

Ideolozi sukoba civilizacija ne žele vidjeti da je njihova slika povijesti odveć pojednostavljena i ogoljena. Ta crno-bijela slika evropske historije i jeste sistematski projicirana da bi se njome moglo manipulisati i da bi se na njoj mogle mobilizirati neuke mase.

Namjerno se prešućuje činjenica da je bitka pod Bečom bila samo još jedna bitka velikih svjetskih imperija, a nikakav sukob islama i kršćanstva niti civilizacija. Tačno je, kako piše Cemil Aydin u svojoj knjizi Ideja o muslimanskom svijetu – globalna intelektualna historija,[21] da je muslimanstvo bilo značajan aspekt identiteta osmanske dinastije, kao što je i katolicizam isto tako bio bitan za samopercepciju i internu legitimaciju Habsburgovaca. Tekstovi i govori koji svjedoče o osmansko-habsburškom rivalitetu često se referiraju na „sveti rat“ i obje strane rado koriste religijski govor o drugome kao nevjerniku. Vjera je itekako instrumentalizirana zarad političkih ciljeva velikih carstava, ali njih nije pokretala vjerska gorljivost, nego imperijalni ciljevi. Zato oni koji danas manipulišu ovim historijskim događajem, ali i čitavom historijom muslimanskog prisustva u Evropi, i to, uslovno rečeno, s obiju strana prešućuju brojne neugodne činjenice koje se vežu za taj period. Nigdje oni ne spominju da su Osmanlije vodile ovu bitku između ostalog kako bi podržale svoje saveznike među mađarskim protestantima. Oni ne znaju ili neće da znaju da su značajan dio osmanske vojske koja je opsjedala Beč činili njihovi kršćanski podanici i kršćanski saveznici. Kada se osmanska vojska 3. maja 1683. okupila u Beogradu kako bi krenula na Beč, nju su, kako navodi historičar Barker, činile brojne legije. U njihovim su redovima pored muslimana Turaka, Arapa i Kurda bili brojni kršćani Grci, Jermeni, Srbi, Bugari, Rumuni, Mađari, Szkleri i brojne skupine odmetnika sa Zapada. Historičari pišu kako je teško odrediti tačan broj osmanske vojske ali procjene govore o brojci od 100 do 120 hiljada, među kojima je bilo i kako se procjenjuje 12.000 Moldavaca ili Vlaha kršćana, koji su bili ispomoć vojsci, nešto poput današnje logistike.

U osmanskom pohodu na Beč učestvovao je i Emericq Thököly, posljednji potomak grofovskog ogranka mađarske plemićke porodice Thököly, sa svojom vojskom. On je, kako se o njemu može naći u svakom udžbeniku historije i na internetu, nakon što je ugušena zrinsko-frankopanska urota 1671, postao vođa ugarskih emigranata u Sedmogradskoj (Transilvaniji, Erdelju). Povezao se s Francuzima i Osmanlijama protiv Habsburgovaca. Godine 1678. podigao je ustanak protiv Habsburga. Osmanlije su ga postavile za kneza Gornje Ugarske (tur. Muin-i Ali Osman’a itaat üzereyim emre, Kral-ı Orta Macar’ım ki namım Tökeli İmre), uz uvjet da im plaća godišnji danak od 40 hiljada talira. Izvori kažu da je tokom iste godine osvajao tvrđavu za tvrđavom i proširio svoju državu do rijeke Váha. Na kraju, nakon poraza Osmanlija pod Bečom, on je i umro u Turskoj zajedno sa svojom suprugom, a danas njegov kip ponosno stoji na Trgu heroja u Budimpešti. U svom pohodu Osmanlijama njihov vazal Thököly pridobio je još brojne kršćanske plemiće da mu se pridruže. Čak je 1683., prije pohoda i opsade Beča, pozvao i Hrvatski sabor i hrvatskog bana Nikolu III Erdödyja da se pridruže njemu i velikom veziru Kara Mustafa-paši u pohodu na Beč. Hrvatski sabor i Erdödy nakon razmatranja prijedloga odbili su poziv.[22]

Ako sve saberemo i oduzmemo, kako zaključuje i Ian Almond u knjizi Predstavljanje islama u zapadnoj misli,[23] polovinu osmanske vojske koja je marširala na Beč i koja ga je opsjedala činili su kršćani.

Kada su Osmanlije izgubile bitku, muslimanske elite nisu se svetile svojim kršćanskim podanicima. Zanimljiv je detalj kako je i nacrt teksta Karlovačkog mira, kojim je 1699. okončana ova faza osmansko-habsburškog sukoba sačinio kršćanin grčkog porijekla Aleksandar Mavrocordatos, birokrata na osmanskom dvoru.

Tokom više stoljeća sukoba Osmanskog carstva s katoličkom Habsburškom monarhijom Osmanlije su često za saveznike uzimale kršćane, kao npr. Francuze. U osamnaestom vijeku Osmanlije su vodile rat protiv Rusije i Habsburške monarhije s ciljem očuvanja jedinstva i suvereniteta kršćanske Poljske. Činili su to iz strateških imperijalnih interesa, a ne iz želje da se pomognu muslimanska braća.

Bezbroj je primjera ovih „historijskih anomalija“, koje se ne uklapaju u ideologiziranu sliku evropske historije kakva se ovih dana pokušava nasilu kreirati. I upravo potpuna slika historije otkriva sve ono loše, ali i dobro što je iza nas. I historija bi trebalo da bude samo historija, iz koje učimo greške kako ih ne bismo ponavljali, ali kada se s njom počne manipulisati, kao što se to danas čini širom Evrope, od brda Kahlenberg do ulica Warshave, onda se ona pretvara u gorivo za neke nove sukobe, u kojima će ponovo profitirati ako ne imperijalne, a ono sigurno lokalne elite ili barem politički oportunizam na kojem jaše radikalna evropska desnica. Ovakvih primjera dekonstrukcije ideologije radikalne evropske desnice i njenih populista ne nedostaje.

Orban na času historije: „Sjedi, jedan!“

Zbjegovi izbjeglica koji od rata i siromaštva bježe u Evropu pokazali su svu krhkost građevine koja se naziva Ujedinjena Evropa. Ali osim što je ova humanitarna katastrofa pokazala brojne političke i svake druge slabosti Evrope, ona je ponovo probudila neke zle duhove iz prošlosti. I kao što svaka kriza čini, i ova je pokazala pravo lice mnogih. Tako je i Evropa u nekoliko mjeseci pokazala svoja najmanje dva lica, za koja smo i bez ovoga znali da postoje; ono otvoreno i tolerantno spremno na solidarnost, ali i ono ksenofobično i sebično, koje bi da podiže neke nove zidove. Apsurdno je da bi zidove podizali oni koji su do jučer bili s druge strane njih i činili sve da ih sruše i pridruže se „slobodnoj Evropi“. Ali najmanji je to apsurd u moru mnogih koje smo čuli kako su brojni politikanti počeli kupiti sitne političke poene na patnji napaćenih izbjeglica i činjenici da su mnogi od njih muslimani.

Svima je jasno da stavovi prema izbjeglicama ili i imigrantima imaju više veze s time kako će se odluke donositi u Evropi i s tihim sukobom nekih članica Unije (npr. Višegradske grupe) i Njemačke, odnosno njihovim neslaganjem s politikom i vizijom Evropske unije koju promoviše kancelarka Angela Merkel, nego s vjerskim identitetom izbjeglica. Ipak, u javnosti se nastavlja širiti islamofobija i krivotvoriti historija kako bi se pažnja skrenula s pravih razloga.

Mržnja i strah zasljepljuju čovjeka i možda je zato probuđeni duh islamofobije, koji se oslobodio u javni prostor zbog činjenice da veliki broj izbjeglica čine kulturološki muslimani (iako u zbjegovima ima i kršćana, hinduista, jezida i pripadnika brojnih drugih vjera i kultura), ukazao na brojne predrasude, ali i neistine i mitomanske konstrukte, koje ekstremno desničarski politički, vjerski i naučni krugovi Evrope i danas baštine. Najglasniji zagovornik takvih stavova, ili barem onaj koji „govori ono što mnogi u Evropi misle“, jeste desničarski premijer Mađarske Viktor Orban.

Njegova zaslijepljenost zbog ideologije kojoj pripada i zbog koje je izjavio kako „islam nikada nije pripadao Evropi“ odvela ga je u ideološke konstrukte koji su neodrživi i koje su mnogi već dekonstruisali.

Arapi u Evropi

Tako je hrvatski novinar Jutarnjeg lista Inoslav Bešker morao premijera Orbana podsjetiti da su Arapi u Evropu došli prije Mađara. Gospodin Bešker napisao je:

Da je Orbán Viktor učio historiju, možda bi mu neko rekao da su Arapi stigli u Evropu ipak prije Mađara, da je ‘Abdul Rahman al Ghafiqi dobio batine od Karla Martela negdje između Toursa i Poitiersa stotinjak godina prije nego je uopće rođen Árpád, koji je njih poveo amo i koga je učeni Konstantin Porfirogenit zvao „velikim turskim knezom“ (μέγας Τουρχίας άρχων). Zna li da su Arapi u jugozapadnoj Evropi opstali do 1492, ostavivši nam npr. i admirale i algebru? Zna li da su 130 godina prije “čišćenja” Granade muslimani već dobrano zagazili u jugoistočnu Evropu? Ako je islam u Evropi kontinuirano otkako su prije 14 stoljeća prispjeli Arapi, s kojim ih obrazom neko smije zvati strancima i došljacima, taman i da je prispio prije njih? Jer i ti raniji – Italci, Baski, Kelti, Germani, Balti, Slaveni – svi su također nekadašnji imigranti. A da je Orbán Viktor učio rimsku historiju, možda bi pamtio da je od 244. do 249. rimski car bio Filip Arapin, rođen u Siriji od sirijskog oca, da je, dakle, jedan Arap, uz to sklon kršćanstvu, vladao golemim carstvom koje je obuhvaćalo svu tada civiliziranu Evropu, u doba kada u njoj niko za Mađare nije ni čuo ni znao, pa je Arapin vladao i Panonijom u koju će Mađari doći tek stoljećima kasnije, iz stepa gdje nisu vidjeli ni ulica ni trgova, pa su imenice kojima ih poimaju, “utca” i “ter““, preuzeli od panonskih Slavena, u čiju su se kuću uselili kao imigranti i tu ostali do danas“.[24]

I ne samo to nego, kako piše Juan Cole, profesor historije s Univerziteta Michigen,[25] Osmanlije koje su Mađarskom vladale 150 godina dale su utočište Orbanovim precima. Što će reći da njega danas ne bi bilo među Mađarima da nije bilo tadašnje tolerancije Osmanskog carstva. Naime, poznata je historijska činjenica da su Osmanlije favorizovale protestante, a naročito kalviniste, i da su odigrale ključnu ulogu u njihovom opstanku u Mađarskoj i Transilvaniji. Na tim prostorima opstalo je 11.6% Mađara koji se danas izjašnjavaju kao kalvinisti, a među kojima je i sam Orban, velikim dijelom zbog činjenice da su im osmanski sultani poput Sulejmana Veličanstvenog i Selima Drugog dali utočište u svojim provincijama. Da su Mađarskom vladali katolici, piše profesor Cole, protestanti bi vjerovatno bili istrijebljeni, kao što je to bio slučaj s katoličkom Španijom, ili čak u uskom dijelu zapadne Mađarske kojom je vladala katolička Austrija.

Znači, Orbanovi vjerski korijeni oblikovani su i opstali zahvaljujući islamskom konceptu vjerske tolerancije koji su na ove prostore donijele Osmanlije. Ali to je samo mali dio onoga što su muslimani, bili oni Arapi, Osmanlije ili brojni drugi narodi, ali i pripadnici drugih konfesija koji su bili dio jedne velike civilizacije donijeli u Evropu i ugradili u evropske vrijednosti. Ali to je čitava tema za sebe kao što je i posebna tema šta je od 150 godina muslimanskog prisustva ostalo u Mađarskoj što bi moglo posvjedočiti današnjim generacijama da je islam ipak bio dio historije Evrope. Zato bi bilo korisno pročitati rad profesora Gabora Agostona o muslimanskim kulturnim enklavama u Mađarskoj pod osmanskom upravom.[26] Ali samo radi ilustracije, prema jednoj vakufnami Sokollu Mustafa-paše njegov vakuf u Budimu imao je četiri džamije, šest mesdžida, dvije medrese, 12 hanova i 16 hamama. Evlija Čelebija je u Mađarskoj zatekao 165 mekteba, koji su tada bili u rangu drugih osnovnih škola, a lista uništenih dokaza o muslimanskom prisustvu u Mađarskoj odužila bi se, a da ne govorimo o naučnom, kulturnom i svakom drugom doprinosu u idejama evropskoj misli.

Imaju li muslimani pravo biti samo ljudi?

Vidjeli smo kako se nedavna kriza s izbjeglicama na evropskim granicama ispolitizirala i ideologizirala. Kako su izbjeglice prelazile u koju od evropskih zemalja tako se njihovo prisustvo kontekstualiziralo ne samo u postojeće ideološke i političke sukobe svake od država koja se našla na njihovoj ruti nego i u zaleđene konflikte među državama koje su do jučer bile uljuljane u, ispostavit će se ovih dana, krhkom snu panevropskog jedinstva i saradnje.

Ipak sve više ozbiljnih institucija i relevantnih pojedinaca u Evropi i svijetu shvata da mržnja i netolerancija prema muslimanima ili ono što se naziva islamofobijom postaje ozbiljan problem.

Ovo je bitna promjena s obzirom na to da se doskora islamofobija i antimuslimanska mržnja nisu dovodile u istu ravan kao recimo antisemitizam ili rasizam jer su kritičari tvrdili da se radi o nedokazanoj pojavi i pokušaju muslimana da ušutkaju bilo kakvu kritiku islama i muslimanskog razumijevanja njegovih postulata. Čini se da se, iako uz jako puno otpora, stavovi na ovom planu, ako ne zbog muslimana, ono zbog straha Evrope za svoju budućnost, počinju mijenjati. Prvi put se može čuti kako islamofobija nije problem kojim bi samo muslimani trebalo da se bave, nego da je to izazov za čitavo društvo.

Ali pitanje je kako zaustaviti islamofobiju, ili kako god se ta diskriminirajuća i isključujuća praksa prema muslimanima i sijanje iracionalnog straha od pripadnika jedne svjetske religije i civilizacije mogla nazvati, kao i sve češće napade iz mržnje prema muslimanima. Tu nema brzih i jednostavnih rješenja. Vidi se to i na primjerima borbe protiv drugih oblika netolerancije kakvi su antisemitizam ili rasizam. Ali je bitno prije svega da se stvori politička volja i da se podigne svijest u javnosti, prije svega medijima, obrazovnim i vjerskim institucijama da problem postoji. Problem koji se „gura pod tepih“, negira i minimalizira nikada neće biti ako ne riješen ono makar umanjen.

Monolitne zajednice

Zato je važno da se onoga momenta kada se krene sa suprotstavljanjem islamofobiji ne prave pogrešni potezi. A najčešća greška i onih koji šire iracionalni strah od muslimana kao neke monolitne zajednice kao i onih koji misle da se protiv islamofobije bore jeste generalizacija. Generalizacija produbljuje stereotipe i namjerno prenaglašava jedan dio identiteta pojedinca kao ključni i jedini određujući.

Prema takvom pogledu na ljude i svijet svi muslimani su isti i dio su jedne velike monolitne cjeline u kojoj svi imaju iste stavove, iste poglede i iste ciljeve. Oni koji šire islamofobiju onda tvrde da svi muslimani imaju isti cilj, a to je da pokore i islamiziraju Evropu jer su svi oni dio jedne velike zavjere u kojoj je svaki musliman „izaslanik neke velike imperije zla koja prijeti našem načinu života“. Istovremeno ćemo nerijetko kod onih koji se bore protiv negativne generalizacije muslimana i islamofobije naići na stavove o tome kako su muslimani miroljubivi i dobri.

Muslimani nisu dobri i miroljubivi. Oni su kao i sve druge vjerske, etničke, rasne ili kako ih sve oni koji ljude vole tjerati u torove razvrstavaju, heterogena, pluralna, pa i sukobljena skupina. Među njima ima dobrih i zlih, radikalnih, umjerenih, ljevičara, desničara, tradicionalista, modernista i kakvih sve ne. Ima među onima koji su kulturološki muslimani i ateista i antiteista. Zato je svaki oblik generalizacije zamka i upravo se zbog nje očekuje da se svi muslimani stalno i iznova pravdaju za stavove bilo kojeg muslimana.

Ako se uistinu želimo suprotstaviti nadolazećem valu islamofobije i populizma koji politizira prisustvo islama u Evropi, onda sve muslimane pa i izbjeglice među kojima je značajan broj muslimana treba da počnemo posmatrati kao pojedince, kao ljude sa svim njihovim razlikama i kompleksnim identitetima, jer upravo insistiranje na generalizaciji služi njihovoj dodatnoj dehumanizaciji. Među tim ljudima ima toliko različitih karaktera kao i među svim drugim ljudskim zajednicama svijeta.

Islam je samo jedan dio identiteta nekih od njih. Oni koji s ponosom ističu da su sljedbenici posljednje Božije objave također su vrlo različiti. Kulturološki gledano, razlike između sirijskih muslimana i muslimana iz Afganistana ili neke centralne afričke republike nisu ništa manje nego između nekih od njih i određenih evropskih kulturnih obrazaca življenja. 

Ni Evropa u koju oni dolaze, jasno je to valjda ovih dana više neko ikada prije u posljednjih nekoliko godina, nije monolitna. Nisu ni svi evropski kršćani isti. Neki od njih su u svojoj vjeri našli motivaciju da budu prvi koji su iskazali dobrodošlicu izbjeglicama, da s muslimanima stupe u iskren međureligijski dijalog, dok su drugi u istoj toj vjeri vidjeli motiv da stanu na „branik kršćanske Evrope“. Zašto muslimani, pa makar bili i izbjeglice, ne bi imali pravo na takve razlike i da ih jednom počnu posmatrati prije svega kao ljude?

To nas dovodi do davno primijećene spoznaje prema kojoj se jedan ekstremizam, militantizam i radikalizam hrani drugim. I to se upravo dešava danas. Osim toga, oni koji su učinili sve da stvore sukob između muslimana i svih drugih optuživanje svih muslimana za ono što su oni sami uradili koriste da dokažu svoje teze o zavjeri protiv muslimana i da opravdaju korištenje nasilja kako bi se nametnuli za jedine zaštitnike muslimana. Oni koji su svojom netolerantnošću doprinijeli da se muslimani nikada ne integrišu u Njemačkoj u onima koji su otišli da se bore za fantomsku ISIL-ovu državu, u kojoj će oni majorizirati druge i više se nikada neće osjećati manje vrijednim, sada svoju netoleranciju pravdaju njihovom netolerancijom. I tako u krug.

Ne treba u svemu ovome zanemariti činjenicu da među muslimanima na Zapadu, naročito onim mladima, postoje manje skupine militantnih i nasilnih ekstremista, ali je teško povjerovati da se može omasoviti pokret koji zagovara neke nove vjerske, etničke ili rasne progone po uzoru na one fašističke kao način rješavanja problema neuspješne integracije. Rasprava o krizi multikulturalnosti i modelima integracije legitimna je ali ona ne može biti opravdanje da se poziva na progone i otvorenu diskriminaciju bilo koga, pa ni muslimana.

Ojača li ova ideologija, ona neće biti prijetnja samo muslimanima u Evropi, nego evropskim društvima i državama, za koje smo govorili da počivaju na „evropskim vrijednostima“ prosvjetiteljstva, tolerancije i otvorenih društava i građanskih država koje poštuju ljudska i građanska prava svih svojih građana.

Jer teško je nakon analize ideoloških korijena novih populista povjerovati da će se ultradesnica, ukoliko se omasovi i dođe u poziciju moći, zadovoljiti progonom samo muslimana i islama. Ojača li ova ideologija u Evropi, ona će sigurno svoje isključive i nasilne stavove i desničarsku ideologiju pokušati nametnuti u svim sferama evropskih društava, iako se danas trude da poruče kako su u sukobu samo s islamom. Pitanje je samo ko je sljedeći, Romi, „poljski vodoinstalateri“ ili bilo ko drugi za koje oni koji nastupaju u „ime naroda“ odluče da se ne uklapaju u većinu ili da odudaraju od prosjeka i ustaljenih kulturoloških normi koje tvore nikada definisani „evropski identitet“, „zapadne vrijednosti“ i interesi naroda.

I kako se radikali na jednoj i drugoj strani hrane radikalizmom i mržnjom onih drugih, tako bi razumni ljudi na svim, uslovno rečeno, stranama trebalo da dignu svoj glas i prije svega pozabave se radikalima u vlastitim redovima.

Davno je rečeno da je za trijumf zla dovoljno da dobri ne urade ništa i sve dok ne šutimo vjerujući da točak historije može ići samo naprijed, bit će dobro.

Piše: Muhamed Jusić 

Iz knjige: Na putu dijaloga i umjerenosti

[1] Prvi dio ovog izlaganja rad je izlagača objavljen u Takvimu za 2020. godinu (El-Kalem, urednik: Mustafa Prljača, Sarajevo, 2019).

[2] O promjeni u istočnoevropskoj građanskoj i konzervativnoj sceni na osnovu vlastitog iskustva piše Anne Applebaum u Americi, rođena poljska novinarka, dobitnica Pulitzerove nagrade i supruga bivšeg ministra vanjskih poslova Poljske Radosława Sikorskija u eseju objavljenom u The Atlanticu.

Applebaum, Anne, „A warning from Europe: the worst is yet to come“, The Atlantic, oktobar 2018.

[3] Funke, Manuel, Moritz Schularick  i Christoph Trebesch, “The Financial Crisis Is Still Empowering Far-Right Populists“, Foreign Affairs, septembar, 2018.

 

[4] Khattak, Shahin Kuli Khan, „Islam and the Victorians: Nineteenth Century Perceptions of Muslim Practices and Beliefs“, Library of Middle East History, I. B.Tauris, 2008.

[5] Vidi npr. https://www.theguardian.com/world/2017/nov/12/forgotten-muslim-heroes-fought-for-britain-first-world-war.

[6] Lewis, Bernard, The Muslim Discovery of Europe, Phoenix Press, London 1982.

[7] O dugoj historiji interakcije između muslimanske i evropskih kultura i civilizacija vidi npr. Muhić, Ferid Islamski identitet Evrope, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj, 2015.

[8] Almond, Ian Two Faiths, One Banner: When Muslims Marched with Christians Across Europe's Battlegrounds, Cambridge, MA., Harvard University Press, 2009.

[9] Francisco, Adam S., Martin Luther, Islam, and the Ottoman Turks, Oxford Research Encyclopedia of Religion, dostupno na: religion.oxfordre.com., objavljeno 2016.

[10] Jackson, Roy Ahmad, Nietzsche and Islam, Routledge Press, 2007.

[11] Mommsen, Katharina, Gete i islam, s njemačkog na bosanski jezik preveo Vedad Smailagić, Dobra knjiga, Sarajevo, 2008.

[12] Müller, Jan-Werner, “Nova nemačka desnica”, The New York Review of Books, 14. 4. 2016. Preuzeto sa Peščanik.net, 29. 4. 2016, prijevod: Slavica Miletić, dostupno na: https://pescanik.net/nova-nemacka-desnica/.

[13] Müller, “Nova nemačka desnica”.

[14] Müller, Jan-Werner, “Nova nemačka desnica”.

[15]  Müller, Jan-Werner, “Nova nemačka desnica”.

[16] Brojni su primjeri koji ukazuju na to da stavovi trenutnog pape ne samo da ne podilaze radikalnoj evropskoj desnici nego je on jedan od najozbiljnijih kritičara ovih ideologija pa i odnosa prema migrantima i izbjeglicama.

[17] Hoare, Marko Attila, “Anders Behring Breivik, the Balkans and the new European far right”, tekst je objavljen na stranici The Henry Jackson Society, 29. juli 2011, dostupno na: http://www.bosnia.org.uk/news/news_body.cfm?newsid=2813.

[18] Hoare, “Anders Behring Breivik, the Balkans and the new European far right”.

[19] Capar, Luka, „Kurz program predstavio na brdu gdje su razbijeni Turci“, Večernji list, 19. decembar 2017.

[20] Bobako, Monika. "Semi-peripheral Islamophobias: the political diversity of anti-Muslim discourses in Poland." Patterns of Prejudice, 52.5 (2018), str, 448–460.

[21] Aydin, Cemil, The Idea of the Muslim World, Harvard University Press, Cambridge, 2017.

[22] Radauš, Tatjana, “Nikola III. Erdődy, Hrvatski biografski leksikon”, Leksikografski zavod Miroslav Krleža., prema Wikipedia:dostupno na: https://hr.wikipedia.org/wiki/Opsada_Be%C4%8Da_1683.#cite_note-1.

[23] Almond, Ian, “Representations of Islam in Western Thought” (Predstavljanje islama u zapadnoj misli), Centar za napredne studije, Sarajevo, 2010, str. 107.

 

[24] Bešker, Inoslav, “Da je Orbán Viktor učio povijest, možda bi mu tko rekao da su Arapi stigli u Europu ipak prije Mađara”, Jutarnji list, 10. 9. 2015.

[25] Cole, Juan, “Ottomans saved Hungarian PM Orban’s Ancestors; now he says Islam never part of Europe”, Informed Comment, 17. 10. 2015, dostupno na: https://www.juancole.com/2015/10/hungarian-ancestors-protected.html, pristupljeno 20. 9. 2019.

[26] Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, T. 45, Fasc. 2/3 (1991), str. 181–204.