Ona u najviše slučajeva označava one koji nisu Arapi a koji su prihvatili islam kao oslobođeni robovi, te su u vezi s tim preuzeti u neko arapsko pleme kao npr. mevla Benu Hašim, mevla Benu Kurejš, mevla Benu Abdi Šems itd.

Protokom vremena ova riječ dobija šire značenje te obuhvata svakog muslimana koji nije Arap bilo da se radi o Perzijancima ili pripadnicima nekog drugog naroda koji su pribjegli Arapima i stavili se pod njihovu vlast. Takve su Arapi u tom vremenu aluzivno nazivali El-Hamra’.

Kada je Ali ibn Ebi Talib jednom prilikom došao u džamiju da predvodi vjernike u namazu našao je da su prvi safovi uglavnom popunjeni ovim ljudima. Tada je jedan Arap iz trećeg reda (safa) rekao: „O vladaru pravovjernih! Ova skupina ljudi uvijek nas udaljava od tebe u namazu.“

Naravno, da je dotični zaboravio da su svi muslimani bez obzira na porijeklo i boju kože potpuno jednaki La fadle li ‘arebijjin ‘ala e’adžemijjin illa bi-t-takva (Nikakve prednosti nema Arap nad nearapom osim samo u pobožnosti). Islam se vrlo rano obračunao sa ovim tendencijama i istakao kao mjerilo vrijednosti jednih u odnosu na druge samo pobožnost: Inne ekrememekum ‘inde-l-lahi etkakum – Najugledniji kod Allaha su oni koji su najpobožniji (El-Hudžurat, 13).

Njihov sunarodnik koji je bio u safu pored njega upozorio ga je riječima: „Teško tebi! Šta to govoriš?“ Nakon namaza bio je ukoren i od Alije ibn Ebi Taliba, jer je tražio od njega da udalji one koje je Allah približio.

Najveći broj oslobođenih robova je ipak pripadao zarobljenicima u ratnim pohodima Arapa na susjedne zemlje koji su odgajani u islamu. Oni i njihovi potomci su kasnije postali stubovi islamskog društva i države. Njima pripadaju Musa ibn Nusajr – veliki vojskovođa, Muhammed ibn Ishak – veliki historičar, Hammad el-Ravi – istaknuti sakupljač predislamske poezije, Mervan ibn Hafs i Ebu Dalame – poznati pjesnici, El-Herevi – poznati filolog itd.

Temeljni stav islama jeste da se sa oslobođenim robovima jednako postupa kao i sa Arapima. Međutim, praksa pokazuje nešto sasvim drugo. Njima je kao i sinovima robinja koje su bile udate za nekoga koji je pripadao arapskom plemstvu bilo zabranjeno da obnaša neku važnu funkciju u društvu. Hišam ibn Abdulmelik je Jezidu ibn Aliju el-Huseinu, kada je istakao svoju kandidaturu za halifu, rekao: „Belegani enneke tatlubu-l-hilafete velakinneke la tuslihu leha li enneke ibnu emetin“ („Čuo sam da pretendiraš na položaj halife. Međutim, ta funkcija nije podesna za tebe, jer si ti sin robinje“) iako je njegova majka bila kćerka perzijskog kralja.

 

Tako je i Mekhul, jedan od oslobođenih robova, odbio da prihvati položaj kadije na prijedlog Omera ibn Abdulaziza uz obrazloženje da je on oslobođeni rob, pozivajući se na izjavu Allahova Poslanika: „La jakdi bejne-n-nasi illa zu šerefin fi kavmihi“ („Sudija u društvu može biti samo onaj koji pripada ešrafu svoga naroda“). Međutim, čini se da je on pogrešno shvatio ovu izjavu ili je u najmanju ruku tražio izlaz da odbije ovu funkciju s obzirom na njenu težinu i odgovornost.

Ova shvatanja, međutim, nisu dugo potrajala jer je 101./719. funkciju halife preuzeo jedan od sinova robinje a to je Jezid ibn el-Velid a zajedno sa njim su i neki oslobođeni robovi zauzeli ključne položaje u društvu i državi.

 

  1. Oslobođeni robovi u centrima islamske duhovnosti i učenosti

U centrima islamske duhovnosti i centrima islamske učenosti i nekim drugim značajnim mjestima skoro svi naučnici u ovome periodu bili su oslobođeni robovi iz druge generacije poslije Poslanika, poznate u islamskoj terminologiji pod imenom tabiuni. Među oslobođenim robovima u centru islamske duhovnosti u Meki najpoznatili su bili:

Mudžahid ibn Džubejr el-Mekki, oslobođeni rob Kajsa el-Mahzumija, pravnik, muhadis i mufessir, pripadnik Mekanske tefsirske škole. Vrlo iskren i pouzdan. Prenosio je od Ibn Abbasa. Umro je 102./720. godine.

Ebu Abdullah ‘Ikrime, oslobođeni rob Ibn Abbasa, savremenik ashaba i jedan od najpoznatijih mufessira. Pripadao je Mekanskoj tefsirskoj školi. Umro je 105./723. godine. On i Kusejjir ‘Azza napustili su ovaj svijet istoga dana. Nakon njihove dženaze mnogi su rekli da je toga dana umro najpoznatiji islamski pravnik i najpoznatiji pjesnik ranog islama.

‘Ata ibn Ebi Rebah, oslobođeni rob Benu Fahda. Autoritet u tefsiru, fikhu i šerijatskom pravu. Jedan je od boljih poznavalaca hadisa i obreda hadža. Bio je vrhovni muftija u vremenu Umejevića. Umro je 114./732. godine.

Među pravnicima Meke treba spomenuti i Abu Zubejra Muhammeda ibn Muslima ibn Tedrusa, oslobođenog roba Hekima ibn Hizama. Bio je jedan od najboljih poznavalaca hadisa.

Među oslobođeni robima u Medini, gradu Allahova Poslanika istaknuto mjesto su zauzimali:

Sulejman ibn Jesar, oslobođeni rob Mejmune kćerke El-Harisa i supruge Allahova Poslanika, Muhammeda, alejhi-s-selam. Sulejman ibn Jesar je bio vrlo pouzdan u prenošenju hadisa i jedan od poznatih i priznatih pravnika. On je brat ‘Ata’a ibn Jesara. Umro je u Medini 103./721. godine u sedamdeset i trećoj godini života.

Nafi’, oslobođeni rob Abdullaha ibn Omera. Bio je vrlo pouzdan u prenošenju hadisa. Rodom je iz Nejsabura, a neki kažu iz Kabula. Prenosio je hadis od Abdullaha ibn Omera i drugih ashaba: Aiše, Ummi Seleme, Abu Hurejre itd., a od njega su to preuzeli njegovi savremenici. Bio je izaslanik Omera ibnu Abdulaziza u Egiptu radi podučavanja muslimana Egipta hadisu Allahova Poslanika. Umro je 120./737. godine u kojoj je umro i poznati pjesnik Zu-r-Rumme, predstavnik tzv. beduinske poezije. Njegovao je uzritsku ljubavnu poeziju a značajan je i po svome jeziku u kome su leksikografi našli prilično korisnog materijala.

Među oslobođenim robovima Medine bio je i Rabi‘atu-l-Re‘ji ibn Feruh, oslobođeni rob Alu-l-Munkedira el-Temimija. Bio je jedan od najvećih pravnika svoga vremena. Držao je predavanja u džamiji Medine. Umro je 136./753. godine u Medini gdje je i ukopan.

Među istaknutim pravnicima – oslobođenim robovima u Medini bili su: Zejd ibn Eslem, Muhammed ibn el-Munkedir, Nafi’ ibn Ebi Nedžih i Ibn Ebu Zinad.

Centri islamske učenosti u tome vremenu bili su gradovi Basra i Kufa. Basra se nalazu na ušću Eufrata i Tigrisa u Perzijski zaljev, a Kufa nešto sjevernije od nje. Temelje Kufe je udario Sa‘d ibn Ebi Vekas po naređenju Omera, drugog halife iz grupe hulefai rašidina.

Najistaknutija ličnost Basre je Hasan el-Basri, savremenik Poslanikovih drugova, ashaba, vrlo pobožan i jedan od onih koji su se čvrsto držali islamskih propisa. Njegov otac je bio oslobođeni rob Zejda ibni Sabita, pisara Allahova Poslanika. Hasan al-Basri je, dakle, pripadao drugoj generaciji klijenata kao i čuveni vojskovođa Tarik ibni Zijad i poznati pravnik Abdullah ibn Vehb za razliku od Davuda ibn Halida poznatog muhadisa koji je pripadao čak petoj generaciji klijenata.

Hasan el-Basri je rođen u Medini, a onda se nastanio u Basri. Njegova majka je bila poštena žena, oslobođena robinja Seleme, majke pravovjernih. Umro je u Basri 110./728. godine gdje je i ukopan.

Među oslobođenim robovima Basre koji su zauzimali visoke položaje u društvu bio je i Muhammed ibn Sirin, oslobođeni rob Enesa ibn Malika. Zarobljen je od strane Halida ibn Velida u bici koja je vođena u ‘Ajni temru, a onda se našao kod Enesa ibn Malika koji ga je kasnije oslobodio. Ibn Sirin je rođen za vrijeme hilafeta Osmana. Umro je 110./728. godine.

Jedan od najpoznatijih oslobođenih robova Kufe bio je Sa‘d ibn Džubejr, ashab Ibn Abbasa. Kur’an je učio između akšama i jacije završavajući ga sa hatmom. On je oslobođeni rob Benu Valida ibn el-Harisa. Pogubljen je od strane Hadždžadža nakon optužbe da sarađuje sa opozicijom 95./720. godine.

Umro je kao šehid. Ibn Hanbel kaže da nije bilo nikoga na kugli zemaljskoj koji nije bio potreban njegovom učenju i savjetima. Njegovo pogubljenje je velika katastrofa za muslimane. Godina njegova pogubljenja proglašena je godinom fakiha jer su u njoj umrli najveći islamski pravnici toga vremena.

Među najpoznatijim oslobođenim robovima Sirije je Mekhul ibn Abdullah el-Šami, umro 118./736. godine. Njegov otac je rodom iz Herata, a majka kćerka vladara Kabula.

U Egiptu je najpoznatiji oslobođeni rob bio Jezid ibn Habib. Otac mu je bio rodom iz Dongole u Sudanu, dok su u Jemenu kao pravnici oslobođeni robovi bili vrlo poznati Tavus i Ibn Munebbih.

  1. Oslobođeni robovi i njihov udio u naučnom pokretu

U svom osvajačkom pohodu Arapi su zauzeli susjedne zemlje: Perziju, Egipat i Siriju. Oni su osvojenim područjima nametnuli svoj jezik, vjeru i kulturu. Međutim, i pokoreni narodi su Arapima nametnuli svoju filozofiju, medicinu, astronomiju i matematičke znanosti i tako im otvorili nova poglavlja u nauci za koja Arapi od ranije nisu znali. Pokoreni narodi su, dakle, izvršili kontra udar na Arape u gore navedenim znanostima.

Činjenica je da je arapsko-islamska kultura dužnik grčkoj kulturi u oblasti prirodnih nauka kao što je dužnik i perzijskoj kulturi u oblasti umjetnosti i društvene znanosti. Aleksandrijska škola u Egiptu bila je predvodnik nauke prije arapskog osvajanja. U Siriji je postojala Bejrutska škola koja je okupljala sirijske naučnike, u Perziji Džundišapur čiji je osnivač bio Kisra Anu Širvan. U Iraku na granici prema Perziji postojala je akademija Sirijaca u Edesi, Nassibinu i Kinnesrinu u kojoj je izučavana filozofija, matematičke i druge znanosti.

Ove pokrajine su ušle u sastav islamske države. Njeni naučnici koji su prihvatili islam i oni koji to nisu bili su u službi islamske kulture. Mnogi od ovih stranaca i klijenata dali su svoj puni doprinos u šerijatsko-pravnim i jezičkim znanostima i učestvovali u izgradnji temelja na kojima počiva arapsko-islamska kultura.

Ako pogledamo historijska djela u vremenu sadru-l-islama (rani islam) i periodu Benu Umejje vidjet ćemo da su oslobođeni robi bili na čelu ovog preporoda.

Abdurahman ibn Zejd ibn Eslem čiju izjavu prenosi Jakut el-Hamevi u svome Leksikonu kaže da je poslije smrti Abadila (Abdullah ibn Abbas, Abdullah ibn Zubejr, Abdullah ibn ‘Amr ibn el-As) fikh u svim pokrajinama velike islamske države prešao u ruke oslobođenih robova. U Meki je funkciju muftije obavljao ‘Ata ibn Ebi Rebah, u Jemenu Tavus, u Jemami Jahja ibn Eksem, u Basri Hasan el-Basri, u Kufi Neha‘i, u Siriji Mekhul el-Šami, u Horosanu ‘Ata el-Horosani. Jedino je u Medini ovu funkciju obnašao Arap Sa‘id ibn el-Musejjeb, pripadnik plemena Kurejš (A. Džundi, 1960., 211).

Naučna premoć oslobođenih robova nad Arapima mnogo je zabrinula posebno one koji su imali pretjeranu ljubav prema svemu što je njihovo kao što je bio Isa ibn Musa koji je u polemici sa Ibn Ebi Lejlom upitao:

„Ko je bio šerijatski pravnik Basre?“ „Hasan ibn Ebi-l-Hasana“, rekao sam. „A poslije njega?“ „Muhammed ibn Sirin“, odgovorio sam. „A ko su oni?“ „Oslobođeni robovi“, rekao sam.

„A ko je bio šerijatski pravnik Meke?“ „‘Ata ibn Ebi Rebah, Mudžahid, Se‘id ibn Džubejr i Selman ibn Jesar“, rekao sam. „A ko su oni?“ „Oslobođeni robovi“, kazao sam.

„A ko su bili šerijatski pravnici Medine?“ „Zejd ibn Eslem, Muhammed ibn el-Munkedir i Nafi’ ibn Ebi Nedžih“, odgovorio sam. „A ko su oni?“ „Oslobođeni robovi“, rekao sam. Tada je njegovo lice promijenilo boju, a on je ipak nastavio sa pitanjima.

„A ko su bili šerijatski pravnici u Kubau?“ „Rebi‘atu-r-Re‘ji i Ibn Ebi-l-Zinad“, rekao sam. „A ko su oni?“ „Oslobođeni robovi“, odgovorio sam. Boja njegova lica je sada postala siva, a on je i dalje nastavio sa pitanjima.

„A ko je bio šerijatski pravnik u Jemenu?“ „Tavus i Ibn Munebbih“, rekao sam. „A ko su oni?“, upitao je. „Oslobođeni robovi“, odgovorio sam. Tada sam primijetio da su njegove vratne žile bile jako napuhane i da se uspravio sjedeći. Međutim, to ga nije spriječilo da nastavi sa pitanjima.

„A ko je bio šerijatski pravnik u Horosanu?“ „‘Ata ibn Abdullah el-Horosani“, rekao sam. „A ko je on?“, upitao je. „Oslobođeni rob“, rekao sam. Njegovo lice je i dalje mijenjalo boju. Bio sam jako uplašen, a on je nastavio.

„A ko je bio šerijatski sudija u Šamu?“ „Mekhul el-Šami“, rekao sam. „A ko je taj Mekhul?“, upitao je. „Oslobođeni rob“, odgovorio sam, a on je nastavio.

„A ko su bili šerijatski pravnici u Kufi?“ Pomislio sam da me nije strah rekao bih El-Hakem ibn ‘Utba i ‘Ammar ibn Sulejman. Njih dvojica su bili najveći šerijatski pravnici u Kufi. Oba su oslobođeni robovi. Tada sam od njega odustao i rekao: „El-Neha‘i i El-Ša‘bi.“ „A ko su oni?“, upitao je. „Arapi“, rekao sam. „Allahu ekber (Allah je najveći)“, uzviknuo je i smirio se. (Ibn Abdi Rabbihi, 1940., 3/418)

Postoje i mnogi drugi izvori koji kazuju da je najveći broj učenih ljudi bio iz reda oslobođenih robova. Ono što treba naglasiti jeste da se oslobođeni robovi nisu bavili samo vjerskom naukom, fikhom i drugim teološkim znanostima, nego i jezikom pa su i u filologiji postigli zavidne rezultate. Ebu Bahr Abdullah ibn Ishak, oslobođeni rob Benu Abdi Šemsa bio je imam u arapskom  jeziku, Isa ibn Omer, oslobođeni rob Halida ibn Velida, bio je imam u gramatici arapskoga jezika, Vehb ibn Munebbih, Perzijanac porijeklom, bio je veliki historičar, Hammad el-Ravi je bio jedan od onih koji su najbolje poznavali historiju Arapa i njihovu genealogiju, poeziju i kolokvijalni arapski jezik.

U poeziji se susrećemo i sa velikim pjesnicima, oslobođenim robovima, kao što su bili u vremenu Omejevića Ebu-l-Abbas el-A‘ma, alijas Saib ibn Feruh, oslobođeni rob Benu Du‘ila, ‘Amr ibn el-Husein, oslobođeni rob Temima, Jezid ibn Dabba i Ismail ibn Jesar, oslobođeni robovi, pjesnici skloni šu‘ubizmu i drugi.

Uzroci preteče klijenata u naučnom pokretu su mnogobrojni. Ibn Haldun, između ostaloga, navodi da su Arapi prije islama bili beduini, nomadi, i da nisu bili skloni naučnom istraživanju za razliku od drugih naroda. On također smatra da su stanovnici u urbanim sredinama, stranci i oslobođeni robovi, bili sposobniji od Arapa u naučnim istraživanjima. Razlog tome je taj što u arapskoj zajednici, u njenom početku, nije bilo znanosti niti zanata uslijed jednostavnog beduinskog načina života. Ranije smo već kazali, ističe Ibn Haldun, da je profesije uvelo stanovništvo u urbanim sredinama, a da su beduini, nomadi, bili daleko od toga. Urbano stanovništvo u to doba činili su nearapi i štićenici, oslobođeni robovi, te stanovnici glavnih gradova koji su slijedili Perzijance najbolje upućene u naučno-istraživački rad.

„Tako su Sibevejh, osnivač gramatičke znanosti, pa El-Farisi poslije njega, pa El-Zedždžadž, nakon njih dvojice bili Perzijanci po svom porijeklu, a samo su odgajani u arapskom jeziku. S tim odgojem i razgovorom s Arapima ovladali su ovim jezikom, a onda su oblikovali pravila i naučnu disciplinu za one poslije njih.

Tako isto su i nosioci hadisa koji su ga zapamtili od pripadnika islama u najvećem slučaju bili stranci ili nalik na strance po jeziku i odgoju. Skoro svi stručnjaci šerijatskog prava bili su stranci, kao i nosioci dijalektičke teologije i mufessiri, komentatori, Kur’ana. Tako se potvrdila istinitost Allahova Poslanika: Lev te‘alleka-l-‘ilmu bi eknafi-s-semai le nalehu kavmun min ehli Faris (Kada bi znanost bila obješena na krajeve neba do nje bi zasigurno doprli Perzijanci).“

Ibn Haldun pod pojmom nalik na strance po jeziku i odgoju (muste-‘adžemune bi-l-lugati ve-l-murebbi) misli na Malika, Šafija, Ahmeda ibn Hanbela, Halila ibn Ahmeda i druge domicilne Arape koji su krenuli putem stranaca i oponašali ih u naučnom radu. (Ibn Haldun, 2007., 2/970; A. Al-Džundi, 1960., 215)

Rad oslobođenih robova na polju jezika i njihov primat u tome posljedica je velike želje da se upozna ovaj jezik u društvu koje govori ovim jezikom. Ovdje treba istaći oslobođene robove koji su dali svoj puni doprinos na ovom polju: Hammad el-Ravi el-Dejlemi, Sibevejh, El-Ahfeš, El-Zedždžadž, Ebu Ali el-Farisi. Oni su i još mnogi drugi bili porijeklom Perzijanci.

Arapi su s druge strane u početku prezirali ove profesije. Oni su sebe smatrali rođenim da upravljaju i rukovode. Bili su odbojni prema zanatima u koje su ubrajali i neke naučne discipline. Kada bi nekog Arapa vidjeli da se bavi nekim od ovih zanata često bi znali da kažu da se bavi zanatom oslobođenih robova. Kada je jedan pripadnik plemena Kurejš naišao na jednog dječaka koji čita Sibevejhov Kitab rekao je: „Teško vama, o potomci Arapa. Dozvoljavate sebi zanimanje koje je predodređeno za oslobođene robove“ ili npr. znali su da kažu da je glupost baviti se zanatima kao što je npr. tkalački i predilački zanat jer su to zanati podanika islamske države.

Zbog toga su oni i urede za korespondenciju (Divanu-l-inša‘i) predali oslobođenim robovima jer je pisanje, primanje i odašiljanje pošte jedan od zanata koji dolikuje samo njima. Tako su sekretari ureda za korespondenciju uglavnom bili perzijskog porijekla: Abdulhamid el-Katib, Abdullah ibn Mukaffa, Ibn Abdi Kane, Ibnu-l-‘Amid i drugi.

U arapskoj književnosti oslobođeni robovi su bili među prvima koji su počeli sa pisanjem i bilježenjem u svim oblastima nauke i umjetnosti. Ebu Hanifa, naš imam u fikhu i jedan od četverice imama iz oblasti šerijatskog prava, napisao je kapitalno djelo El-Fikhu 'l-ekber, a u hadisu Imam el-Buhari svoj Sahih koji slovi kao jedan od najboljih kodeksa hadisa.

Među oslobođenim robovima koji su se bavili sakupljanjem poezije na prvom mjestu je Hammad el-Ravi koji je u jednu zbirku sakupio sedam zlatnih paganskih oda poznatih u arapskoj književnosti kao mu‘allakati ili muzehhebati, koje su i kod nas prevedene.

U gramatici arapskog jezika nezaobilazan je Sibevejhov El-Kitab, a u filološkim istraživanjima nezaobilazne su leksičke monografije sakupljene u centralnim dijelovima Arabijske pustinje. Na čelu ovih sakupljača opet su bili oslobođeni robovi kao što je Ebu ‘Ubejda koji je za razliku od onih koji su sakupljali poeziju krenuo u sakupljanje jezičkog blaga. Njegove najpoznatije leksičke monografije su Kitabu-l-hajli (Knjiga o konjima) i Kitabu-l-ibili (Knjiga o devama). U prvoj je opisao dijelove tijela konja a u drugoj dijelove tijela deve.

Istaknuti pjesnici – oslobođeni robovi - bili su Beššar ibn Burd i Abu-l-Atahije, veliki pjesnik sufijske provenijencije. Među oslobođenim robovima – pisarima najznačajnije ime je Abdulhamid el-Katib, osnivač ureda za korespondenciju i autor poznate risale – traktata upućene sekretarima ovih ureda. Risala je ubrzo postala prototip nekoliko poznatih, pretežno esejističkih žanrova poznije arapske književnosti. (M. Đukanović, 1982., 115)

Među prevodiocima – oslobođenim robovima - svakako treba spomenuti Huneina ibn Ishaka i Sabita ibn Kurra‘a. Tu su i povjesničari Ibn Hordazabeh i geografi El-Istahri, zatim ljekari - El-Razi, filozofi - El-Farabi, matematičari - El-Bettani i mnogi, mnogi drugi.

Iza ovih oslobođenih robova stajali su moćnici posebno oni iz dinastije Bermekida – perzijskog porijekla koji su ih stimulisali i podupirali u naučnim istraživanjima. Njihov udio je zaista velik u ovom naučnom pokretu. Bili su lučonoše nauke i najistaknutija islamska ulema.

 

NAPOMENE NA KRAJU TEKSTA

 

  1. Ibrahim ibn Jezid el-Neha‘i

Ibrahim ibn Jezid el-Neha‘i je istaknuti fakih iz Kufe i dobar poznavalac hadisa Allahova Poslanika. Bio je savremenik ashaba. Njega spominje Ibn Ebi Lejla u polemici sa Isa ibn Musaom kao arapskog pravnika koji je obnašao ovu funkciju u Kufi.

Međutim, Abdurahman ibn Zejd ibn Eslem ubraja ga među oslobođene robove Kufe. Istu informaciju nalazimo i kod Ibn Hallikana u djelu Vefijjatu-l-e‘ajan koji pored mnogobrojnih kontradiktornih mišljenja zaključuje da je on ipak bio oslobođeni rob. El-Neha‘i je porijeklom iz Jemena. Njegova majka je također Neha‘ijja. Ibn Ebi Lejla navodi da je El-Neha‘i u donošenju pravnih rješenja uglavnom koristio kijas, analogiju. Ibrahim el-Neha‘i je umro 96./714. godine u Kufi gdje je i ukopan.

 

  1. Ebu ‘Amr ‘Amir ibn Šerahil al-Ša‘bi

Al-Ša‘bi je rođen u Kufi 17./638. godine u vremenu Omera ibn el-Hattaba, drugog halife iz grupe hulefai rašidina. Bio je savremenik ashaba, drugova Allahova Poslanika i jedan od najvećih naučnika svoga vremena. Hadis je prenosio od Alije ibn Ebi Taliba, Ebu Hurejre, Ibn Abbasa, Ibn Omera i Aiše, radije-l-lahu ‘anha. Bio je kadija u Kufi dugi niz godina. Zuhri ga smatra zajedno sa Ibn Musejjebom, Hasanom el-Basrijem i Mekhulom najvećim šerijatskim pravnikom u tom vremenu. El-Ša‘bi je, prema mnogima, bio savremenik više od pet stotina ashaba, drugova Allahova Poslanika. Ibn Ebi Lejla navodi da je El-Ša‘bi prilikom donošenja fetvi mahom koristio hadis. Umro je u Kufi 104./722. godine gdje je i ukopan.

 

  1. El-Beramike

Bermekidi su igrali glavnu političku ulogu u prvom dijelu Abasidskog perioda. Pročelnik ove perzijske porodice bio je Halid el-Bermeki. Njegov otac je u Belhu bio vjerski poglavar u jednom budističkom manastiru. Kada je islam došao na ove prostore u drugom hidžretskom stoljeću oni su ga s oduševljenjem prihvatili i bili glavni protagonisti u preuzimanju vlasti Abasida. Kada je Ebu-l-Abbas el-Seffah došao na vlast Halid el-Bermeki je postao njegov ministar. Ministarsku fotelju u vremenu Haruna el-Rešida preuzeo je Halidov sin Jahja el-Bermeki. Bermekidi su posjedovali veliko bogatstvo i bili ljudi od pera (Ehlu-l-kalem). Mnogi pjesnici, pisci i naučnici bili su izdašno pomagani od strane Bermekida u svojim naučnim i književnim radovima.

 

  1. Oslobođeni robovi sunnijske provenijencije

El-Bagdadi u djelu El-Ferku bejne-l-firek navodi osam kategorija sljedbenika tradicije i mišljenja većine „Ehlu-s-sunne ve-l-džema‘a“. No, nas ovdje interesuje prije svega četvrta kategorija u koju je El-Bagdadi svrstao gramatičare, jezikoslovce i književnike koji su pripadali ehli sunnijskom vjerovanju. To su: El-Halil ibn Ahmed, Ebu ‘Amr ibnu-l-‘Ala’, Sibevejh, El-Ferra’, El-‘Asme’i, El-Mazini, Ebu ‘Ubejd, El-Ahfeš i drugi predstavnici gramatičkih znanosti iz Kufe i Basre čija naučna saznanja su potpuno čista od primjesa kaderija, rafidija i haridžija. Oni u čijim se redovima nađu elementi ovih sekti, oni ne pripadaju ehli sunnetu ve-l-džema‘atu niti se njihovi stavovi mogu uzeti kao dokazi u jeziku i gramatici, zaključuje El-Bagdadi. (Al-Bagdadi, s.a., 241)

Od ovih osam gramatičara koje navodi El-Bagdadi četiri su iz reda oslobođenih robova perzijskog porijekla. To su: Sibevejh, El-Ferra’, El-Mazini, Ebu-l-Hasan Se‘id ibn Mas‘ada, poznat pod nadimkom El-Ahfeš el-Evsat.

Njima treba pridodati i sljedeće gramatičare, također oslobođene robove perzijskog porijekla: Ebu Hatem el-Sidžistani, El-Kisai, Ebu ‘Ubejda, Sa’leb, El-Džermi, El-Jezidi, Ebu Ali el-Farisi i dr. Svi su oni Perzijanci, oslobođeni robovi, i svi su bili sljedbenici Ehli sunneta ve-l-džema‘ata.

LITERATURA

  1. Ali el-Džundi i dr., Atvaru-s-sekafe ve-l-fikr, Kairo, 1960.
  2. Ibn Haldun, Mukaddima, Sarajevo, 2007.
  3. Ebu-l-Feth el-Tavanisi, Ebu-r-Rejhan el-Biruni, Kairo, 1967.
  4. El-Kurtubi, Tefsir, Kairo, 1996.
  5. Đukanović-Božović, Arapska književnost u: Povijest svjetske književnosti, Zagreb, 1/1982.
  6. Ševki Dajf, Historija arapske književnosti, Kairo, 3/1960.
  7. Ibn ‘Abdi Rabbihi, El-‘Ikd el-ferid, Kairo, 1940.
  8. Ignjat Goldziher, Kratka povijest arapske književnosti, Sarajevo, 1909. godine.
  9. Mogućnosti – časopis za književnost, umjetnost i kulturne probleme, br. 8-9, Split, 1979.
  10. Abdulmun’im Hafadža, El-Edeb el-‘arebi, Kairo, 1966.
  11. Filip Hiti, Istorija arapske književnosti, Sarajevo, 1967.
  12. Muhame Abu Zehv, El-Hadisu ve-l-muhaddisune, Kairo, 1958.
  13. Abdulkahir el-Bagdadi, El-Ferku bejne-l-firek, Bejrut, s.a.
  14. Mehmed Handžić, Ilmu-l-kelam, Izabrana djela, knjiga VI, Sarajevo, 1999. godine.

Autor: Prof. dr. Jusuf Ramić 

Glasnik, br. 1-2, 2014