Cijeli svoj život on izgara u želji da bar jednom ode na hadž i nađe se licem u lice naspram Kabe. Klanjajući pet dnevnih vakata - namaza, on svaki dan, najmanje pet puta, svoje lice okreće prema Kabi. Prema njoj ga okreću kada mu, kao novorođenčetu, nadijevaju ime i uče ezan na desno i ikamet na lijevo uho, kada ga stavljaju na mejtaš da mu klanjaju dženazu, pa čak i onda, kada mu mrtvo tijelo polažu u mezar. Otuda ne treba čuditi što djela muslimanskih autora, naročito ona iz oblasti historije, tefsira, hadisa i fikha, pružaju tako podrobne informacije i o najsitnijim detaljima vezanim za historijat Kabe. Prema njima, Kaba je dosada građena jedanaest puta.[1] Prvi put su je sagradili meleki, po uzoru na “nebesku kabu” el-Bejtu-l-ma‘mūr, drugi put Adem, a.s., od kamenih blokova što su ih s pet planina: Libanona, Maslinove gore, Sinaja, Ararata i Hire, donosili meleki, treći put Šit, a.s., četvrti put Ibrahim, a.s., sa sinom Ismailom, a.s., peti put Amalićani, šesti put pleme Džurhum, koje je nastanjivalo okolicu Mekke i sedmi put Kusaj ibn Kelab iz plemena Kurejš, koji je, pored zaštite Kabe, za sebe prisvojio još pet položaja: čuvara ključeva Kabe, nadzornika opskrbe hadžija vodom i hranom, gradskog vijećnika, stjegonoše i vojskovođe.

Početkom sedmog stoljeća Kaba je izgorjela, nepažnjom jedne žene koja je po vjetrovitom danu palila vatru da bi je nakadila tamjanom. Poslije ovoga požara prvaci plemena Kurejš odlučili su da ionako dotrajalu zgradu Kabe sruše i podignu novu. Gradnja je tekla po planu dok nije došlo do spora oko toga ko će postaviti Hadžeru-l-esved. Svađa je potrajala nekoliko dana i prijetila da preraste u krvavi sukob. Spor je riješen tako što su se, na prijedlog Ebu Umejje el-Mugire, svi složili da spor riješi prva osoba koja se pojavi na vratima Harem-i šerifa iz pravca brežuljka Safe. Allah je htio da to bude Muhammed, a.s., koji je tada bio u 35. godini života. On je problem riješio tako što je uzeo komad platna, na njega stavio Hadžeru-l-esved, zatražio da prvaci plemena priđu, uzmu za ćoškove platna i svi ga, zajedno, podignu na mjesto gdje treba biti ugrađen, a onda ga svojim rukama uzeo i postavio. Deveti put Kabu je sagradio Abdullah ibn Zubejr, nakon što ju je u opsadi katapultima srušio Jezid ibn Muavija. Deseti put Kabu je sagradio silnik Hadžadž, koji je po nalogu emevijskog halife Abdulmelika srušio proširenu zgradu Kabe, što ju je bio podigao Abdullah ibn Zubejr. Poslije njega više halifa, sultana i emira izvodili su pojedine popravke i zahvate na poboljšanju Kabe i Harem-i šerifa te određivali bogate zaklade za njihovo izdržavanje, ali je nijedan od njih nije iznova izgradio. To je 1040/1630-31. godine učinio osmanski sultan Murat IV (vl.1623-1640) koji je stekao slavu jedanaestog graditelja Kabe. Koliko je nama poznato, o ovoj gradnji Kabe na bosanskom jeziku do danas nije objavljen nijedan rad. Zato će u fokusu ove radnje biti više riječi upravo o ovoj gradnji, tim prije što su u njoj rukovodeću ulogu imale pojedine ličnosti koje su, po svoj prilici, bili Bošnjaci. Prije toga, ukratko ćemo se osvrnuti na povode koji su doveli do ove gradnje.  

 

Popravka Kabe 1020-21/1612. godine[2]

S obzirom na to da Mekka leži u blizini Crvenog mora, u periodu od oktobra do aprila često je zahvataju jake kiše. Bujice s okolnih brda u prošlosti su u dolini Mekke izazivale velike i iznenadne poplave. Nekoliko snažnih poplava u Mekki historičari su zabilježili početkom 11. stoljeća po Hidžri (početkom 17. stoljeća n.e.). Tako el-Esedi, poznati historičar Mekke, navodi da su se početkom 11. stoljeća po Hidžri počele pojavljivati pukotine na zidovima Kabe. Godine 1019/1610. Mekku i njenu okolinu zadesila je snažna provala oblaka usljed čega je u Harem-i šerif i Kabu prodrla bujica koja se slijevala s okolnih brda. Ona je dodatno oštetila dotrajale zidove Kabe i izazvala velike pukotine na njenom istočnom i zapadnom zidu. Sultan Ahmed I (vl. 1603-1617) bavio se mišlju da sruši i prezida Kabu tako što bi prethodno sve kamene blokove naizmjenično obložio zlatom i srebrom. Ovoj njegovoj namjeri žestoko se suprostavila tadašnja ulema i predložila mu da umjesto toga dadne izraditi pozlaćeni mesingani obruč kojim bi se opasali i učvrstili zidove Kabe. Tako je i učinio. Obruč je izrađen i postavljen krajem 1020. i početkom 1021. godine po Hidžri (1612. godine n.e.). Za njegovu izradu sultan Ahmed I je utrošio 80.000 zlatnika. Prema prijepisu jednog arzuhala koji se čuva u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu, osam godina kasnije (1029/1620), veliko nevrijeme i iznenadna bujica zadesili su karavanu hadžija iz Šama u jednoj dolini kod mjesta Bedr-i Ḥunein.[3] Tom prilikom utopilo se preko 1000 hadžija. Zbog ovakvih vremenskih nepogoda i dotrajalosti zidova zgrada Kabe nije mogla izdržati duže od osamnaest godina.[4]

 

Jedanaesta gradnja Kabe 1039-40/1630-31. godine

U zoru, u srijedu, 19. ša'bana 1039. (4. aprila 1630) godine, Mekku i njenu okolinu zadesila je nezapamćena provala oblaka praćena gradom i snažnom grmljavinom. S okolnih brda sa svih strana u dolinu Mekke sručile su se bujice, koje su pred sobom rušile sve na što su nailazile. Između podne i ikindije bujica iz pravca Wādī Ibrāhīm (Ibrahimove doline) prodrla je u Harem-i šerif i unutrašnjost Kabe. Nivo vode podigao se dva metra visine iznad vrata Kabe. U ovoj poplavi porušen je veliki broj kuća, dućana i drugih objekata a utopilo se blizu hiljadu stanovnika Mekke. U petak, 21. ša'bana 1039. (6. aprila 1630) godine, u popodnevnim satima, potpuno su se srušili sjeverni i istočni zid Kabe, dio krova i oko dvije trećine zapadnog zida, što je među stanovnicima Mekke izazvalo toliku paniku da su neki, misleći da je to predznak Smaka svijeta, počeli napuštati svoje kuće i sklanjati se u brda. Kada se četvrti dan voda iz Harem-i šerifa povukla, iza sebe je ostavila pravu pustoš. Na sve strane oko Kabe ležale su ogromne gomile kamenja, pijeska, mulja i blata koje je bujica nanijela s okolnih brda.

Čim se voda povukla, tadašnji emir Mekke Šerif Mesud ibn Idris sazvao je vijeće uleme i uglednijih građana koje je odlučilo da o rušenju Kabe odmah treba obavijestiti sultana u Istanbulu. U tom smislu, egipatskom valiji Mehmed-paši[5] poslan je detaljan izvještaj i od njega zatražene instrukcije. Mehmed-paša je izvještaj proslijedio sultanu. Budući da se Kaba nije mogla ostaviti u takvom stanju, Mehmed-paša je, ne čekajući odgovor od sultana, naredio emiru Mekke da odmah počne s čišćenjem Harem-i šerifa od kamenja, mulja i blata. Istovremeno, eminu Džide Mustafa-agi naredio je da osigura alat, materijal i sve što je potrebno za popravak Kabe. Šerif Mesud je naredio da se prvo poskidaju zlatni mizab (oluk) i 20 zlatnih i 33 srebrna kandilja i pohrane u kući šejha Džemaluddina ibn Kasima Šejbe, čuvara ključeva Kabe. Kada je uz pomoć Mustafa-age i glavnog inžinjera u Mekki Mustafe ibn Šemsudina osigurao drvenu građu, Šerif Mesud je dao preostale dijelove Kabe ograditi i učvrstiti skelom, a krov podignuti na drvene stupove. Taj posao započet je u četvrtak, 29. ramazana (12. maja) a završen je u nedjelju, 13. ševvala 1039. (26. maja 1630) godine. Četiri dana kasnije, u četvrtak, 17. ševvala (30. maja), preko skele i ostatka Kabe postavljen je zeleni prekrivač.

 

* * *

Kako se vrijeme hadža primicalo, a iz Istanbula nije stizao sultanov odgovor,[6] Mehmed-paša je u Mekku hitno poslao Rizvan-agu[7] i povjerio mu poslove oko pripreme radova i materijala za popravak Kabe. Rizvan-aga je stigao u Mekku 26. ševvala 1039. (8. juna 1630) godine i odmah sljedeći dan, 27. ševvala 1039. (9. juna 1630) godine, u pratnji Šerifa Mesuda i ostalih prvaka Mekke obišao Kabu i Harem-i šerif. Prilikom uviđaja na licu mjesta ustanovljeno je da će za ćišćenje Harem-i šerifa od naslaga kamena, blata i mulja biti potrebno dosta vremena i mnogo radne snage. Koliko je to bio obiman posao najbolje govori podatak da je nagomilani sloj kamena, zemlje, blata i pijeska, što ga je iza sebe ostavila bujica, bio debeo 7-8 aršina.[8] Dodatni problem predstavljalo je to što se ovaj sloj nanosa za nekoliko dana pod utjecajem sunca isušio i potpuno okamenio tako da se sve teže i teže razbijao. Na kraju se ispostavilo da je jedini način za njegovo razbijanje bio da se dio koji se naredni dan želi ukloniti prethodno natopi vodom i pusti da preko noći omekša. S druge strane, stanovnici Mekke muku su mučili s nedostatkom vode, koje nisu imali dovoljno ni za piće, a kamoli za prolijevanje. Naime, ova posljednja poplava na nekoliko mjesta dovela je do potpunog prekida vodovoda kojim se voda dopremala u Mekku, a sistem dovodnih kanala ispod zemlje napunila muljem.[9]

Dana 29. ševvala 1039. (11. juna 1630) godine Rizvan-aga je u Harem-i šerif pozvao na sastanak muftije sva četiri mezheba kako bi se s njima dogovorio o načinu i dinamici čišćenja Harem-i šerifa. Na ovome sastanku Rizvan-aga je insistirao na svome planu da se, uz pristojnu naknadu, u ovome poslu, pored ljudstva, moraju mobilizirati i sve tovarne životinje: konji, kamile, mazge i magarce iz naselja i kasaba iz šire okoline Mekke sve do Medine, Taifa i Džidde. Ovoj njegovoj zamisli o uvođenju životinja u Harem-i šerif kao i kasnijoj odluci da se umjesto polomljenih kamenova zidova Kabe isklešu i ugrade novi, žestoko su se protivili pojedini stanovnici Mekke predvođeni šejhom Muhammedom Ali ibn Allanom. U jednom momentu oni su silom htjeli spriječiti izvođenje bilo kakvih radova sve dok ne stigne visoka carska zapovijed iz Istanbula. Budući da su karavane hadžija već bile počele pristizati u Mekku i da se uputstva iz Istanbula nisu više mogla čekati, Rizvan-aga je za nastavak radova isposlovao saglasnost muftija sva četiri mezheba.[10] Radovi na čišćenju Harem-i šerifa od naslaga kamena, pijeska i mulja i njihovo odvoženje izvan Harema pomoću tovarnih životinja završeni su 19. zu-l-ka'de 1039. (28. juna 1630) godine, pri čemu je svaki dan odvoženo između 30 i 40 hiljada tovara.

Nakon toga Rizvan-aga je s glavnim inžinjerom Alijem ibn Šemsuddinom sve majstore i radnike angažirao na popravci i čišćenju vodovoda koji je na više mjesta, naročito u Vadi Hulejs, bila oštetila bujica. Ovi radovi konačno su završeni 9. rebiu-l-ahira 1040. (15. novembra 1630) godine, kada je u Mekku Zubejdinim vodovodom ponovo potekla voda. Zanimljivo je napomenuti da izvor vrela Zemzem nakon poplave nije presušio, ali je njegova voda postala toliko betna i slana da se u početku nije mogla koristiti za piće. Međutim, nakon čišćenja Harem-i šerifa njegovoj vodi se postepeno počela vraćati ranija pitkost i okus a sa završetkom radova povratila joj se potpuno ranija slast.

 

* * *

Početkom mjeseca rebiu-l-ahira 1040. (sredinom novembra 1630) godine u Egipat je stigao hat-i šerif sultana Murata IV naslovljen na namjesnika Mehmed-pašu.[11] Ovim hat-i šerifom slultan je Mehmed-paši zapovijedio da sav materijal, majstore i druge troškove oko gradnje Kabe finansira iz džizje egipatskih Kopta. Drugim fermanom, sultan je za supervizora (nazira) radova imenovao nekibu-l-ešrafa[12] Sejida Muhammeda ibn Sejida Mahmuda el-Husejnija el-Ankarevija, novoimenovanog kadiju Medine, a za njegovog pomoćnika spomenutog Rizvan-agu. Treći ferman uz uobičajene poklone (Mushaf i plašt) sultan je poslao Šerifu Mesudu. Dana 21. rebiu-l-ahira 1040. (28. novembra 1630) godine u luku Džiddu prispjele su dvije lađe s alatom, opremom, građom i majstorima, koje je po ranije dostavljenoj specifikaciji tražio Rizvan-aga. Njih je u Džiddi preuzeo emin carine Ahmed Kabbani-efendi i odmah ih u dvije karavane poslao u Mekku, gdje su smješteni u kućama poznatim pod imenom Medarib Abdurrahman ibn Akik.[13]  

Čim je iz Džidde u Mekku dopremljena dovoljna količina drvene građe, Rizvan-aga je naredio da se Kaba ogradi visokom ogradom od daske kako svijet ne bi gledao u ovako tužnu sliku Kabe. Skrhan bolešću i žalošću za Kabom, dana 27. rebiu-l-ahira 1040. (3. decembra 1630) godine, umro je Mesud Šerif, ostavljajući iza sebe upražnjeno mjesto emira Mekke. Budući da je prijetila opasnost da u Mekki ne dođe do nereda, Rizvan-aga je zamolio Sejida Šerifa Abdullaha ibn Hasana da preuzme Mesudovo mjesto. Na dan Mesudove smrti, 27. rebiu-l-ahira 1040. (3. decembra 1630) godine, u Mekki je ponovo padala kiša koja je izazvala dodatno obrušavanje ostataka zapadnog zida Kabe. U srijedu, 29. rebiu-l-ahira 1040. (5. decembra 1630) godine, ostatke Kabe zajedno su obišli i detaljno pregledali nazir Sejid Muhammed, njegov pomoćnik Rizvan-aga, šejh Harem-i šerifa Šemsuddin Inaki i glavni inžinjer Ali ibn Šemsuddin. Dana 1. džumade-l-ulaa 1040. (6. decembra 1630) godine započet je posao na sakupljanju i sortiranju mermernih blokova od ranijih zidova Kabe. Budući da su prilikom pada neki blokovi bili popucali i polomili se, odlučeno je da se umjesto njih isklešu i ugrade novi. Novi kameni blokovi vađeni su i klesani u majdanu koji se nalazio u brdu Šebika. Narednih desetak dana ubrzano se radilo na pripremi krečana za pečenje kamena i zavarivanju kreča za malter. Dana 3. džumade-l-ulaa 1040. (8. decembra 1630) godine u prisustvu kadije u Mekki, šejha Harem-i šerifa i drugih prvaka, majstori su skinuli i rastavili pozlaćeni obruč kojim je sultan Ahmed bio opasao zidove Kabe. U njemu je nađeno 10.000 dirhema[14] zlata i 24.000 dirhema srebra, s tim što u ovaj iznos nisu uračunati zlato i srebro koji su kasnije nađeni u zidu Kabe s jemenske strane i u obruču kojim je bio opasan Hadžeru-l-esved. Dana 15. džumade-l-ulaa 1040. (20. decembra 1630) godine u Mekku je stigla vijest da se jedana od dvije lađe, kojima je iz Sueca za Džiddu prevožen ostatak građe za Kabu, u velikoj buri kod mjesta Jenbu prevrnula i potonula u more. U međuvremenu, dok su zidari klesali kamen, od dasaka je postavljena druga ograda oko Kabe u visini od šest aršina. Između ove i ranije postavljene ograde ostavljen je slobodan prostor kako bi se mogao činiti tavaf. U subotu, 23. džumade-l-ulaa 1040. (28. decembra 1630) godine, Rizvan-aga, šejh Harem-i šerifa i glavni inžinjer odlučili su da se sutradan, u nedjelju, 24. džumade-l-ula (29. decembra) počne s rušenjem ostataka zidova Kabe.

 

* * *

U narednih mjesec dana do temelja su srušeni ostaci zidova Kabe. U tom periodu vođeno je nekoliko rasprava s Ibn Allanom koji se sa svojim pristalicama u početku protivio rušenju ostataka zidova. Kada se došlo do temelja Kabe, veliki kameni blokovi zelene boje nisu dirani već samo očišćeni. Prvi kameni blokovi novih zidova Kabe postavljen je 23. džumade-l-ahira (29. januara 1631) godine. Radovi na jedanaestoj gradnji Kabe završeni su krajem mjeseca ramazana 1040. (krajem aprila 1631) godine, što se vidi i iz natpisa koji je stajao na mermernoj ploči, što ga je sastavio nazir radova Sejjid Muhammed ibn Sejjid Mahmud el-Husejni el-Ankarevi i zastupnik Muhammed, a.s., potomaka:

بســـم الله الرحمــن الرحيــــم. ربّنـا تقبـّل منّــا إنّـك أنت السّميـــــع العليـــــم.

تقرّب بتجديد هذا البيت العتيق إلى الله سبحانه وتعالى خادم الحرمين الشّريفين

وسائق الحجّاج بين البرّين والبحرين السّلطان بن السلطان، السلطان مراد خان

بن السلطان أحمـد خـان بن السلطان محمـد خـان خلــد الله ملكه وأيّـــد سلطنته

في أواخـــر شهر رمضان المبارك المنتظم في سلك شهـور سنة أربعين وألف

مــن الهجـــرة النّبويّــة، على صاحبــها أفضــل التّحيّــة. سنـــــــــــــة 1040

U ime Allaha, Milostivog, Samilosnog! Gospodaru naš, primi od nas, jer Ti, uistinu sve čuješ i sve znaš! Obnovom ovog Drevnog hrama Uzvišenom Allahu htio se približiti sluga dvaju Časnih Harema i vodič hadžija između dva kopna i dva mora, sultan, sin sultana, sultan Murat-han, sin sultana Ahmed-hana, sina sultana Muhamed-hana, Uzvišeni mu Allah ovjekovječio carstvo i podržao vladavinu, krajem blagoslovljenog mjeseca ramazana hiljadu četrdesete godine po Hidžri Vjerovjesnika, neka je na njega najodabraniji pozdrav! Godina 1040. (1631).

 

* * *

Na kraju, treba napomenuti da je današnja zgrada Kabe iz doba sultana Murata IV podignuta po uzoru na Kabu kakva je bila prije rušenja u poplavi od 19. ša'bana 1039. (4. aprila 1630) godine i kakvu je po naređenju halife Abdulmelika ibn Mervana sagradio Hadžadž, umjesto proširene Kabe koju je bio sagradio Abdullah ibn Zubejr. Naime, kada su prvaci plemena Kurejš, pet godina prije poslanstva Muhammeda, a.s., zidali Kabu, zbog nedostatka halal sredstava su je skratili za oko šest aršina. Taj prostor ograđen nižim zidom (hatimom) zove se Hidžr. On je sastavni dio Kabe i klanjati u njemu je isto kao i klanjati u Kabi. Kada je nakon rušenja Kabe u opsadi Jezida ibn Muavije (64/683. godine), Abdulah ibn Zubejr gradio Kabu, on ju je sazidao na temeljima koje je postavio Ibrahim, a.s., a koji su oko šest aršina ulazili u prostor Hidžra. Pri tome se rukovodio hadisom koji je čuo od svoje tetke, hazreti Aiše, r.a., da joj je Allahov Poslanik, s.a.v.s., rekao: “Tvoj narod je prilikom gradnje skratio Kabu. Da tvoj narod sve donedavno nije bio u džahilijjetu”, ili je rekao: “nevjerstvu”, srušio bih Kabu i dodao joj dio koji su izostavili. Možda će je tvoj narod ponovo graditi, pa dođi da ti pokažem šta su izostavili!”

Historičar Mekke el-Ezreki navodi da je Abdulmelik ibn Mervan (73/692. godine) naredio Hadžadžu da sruši Kabu koju je podigao Abdullah ibn Zubejr misleći da ju je proširio na svoju ruku. Međutim, kada je saznao za ovaj hadis, pokajao se i rekao: “Tako mi Allaha, volio bih da sam je ostavio onakvu kakvu je podigao Ibn Zubejr.” Iz gore navedenih Poslanikovih, s.a.v.s., riječi: “Možda će je tvoj narod ponovo graditi pa dođi da ti pokažem šta su izostavili!” vidi se da je on znao da će Kaba poslije njegove smrti biti rušena i to još za života hazreti Aiše. Zato ju je i odveo da joj na licu mjesta pokaže u kom je dijelu Kaba skraćena. I ovo je jedna od njegovih mnogobrojnih mudžiza i dokaz da ništa nije govorio po svome hiru.*

 

 

* Ovaj rad posvećujem rahmetli bratu Salku, čija me je prerana smrt zatekla brišući prašinu s listova starih knjiga i rukopisa, u pokušaju da od zaborava otrgnem gore navedene podatke o posljednjoj gradnji današnje zgrade Kabe u Meki 1630-31. godine. Neka mu Uzvišeni Allah oprosti grijehe i uvede ga u džennetske bašče, a njegovima podari sabur! Amin!

Autor: Hfz. Haso Popara 

Glasnik, br. 1-2, 2014

[1] Al-Ḥāğğ ‘Abbās Karāra u jednom djelu (v. u: ad-Dīn wa tārīḫ al-Ḥaramayn aš-šarīfayn, Dār Miṣr li aṭ-ṭibā‘a, 1404/1984, str. 69) navodi čak i stihove u kojima se nabrajaju svih jedanaest dosadašnjih graditelja Kabe.

بنى الكعبة الغراء عشر ذكرتهم        ورتّبتهم حسب الّذي أخبر الثّقه

ملائكة الرّحــــمن آدم ابنــــــــه        كذلك خليـــل الله ثمّ العمالقــــه

وجرهم يتلوهم قصىّ قريشـــهم        كذا إبن الزّبير ثمّ حجّاج لاحقه

ومن بعدهم من آل عثمان قد بنى        مراد حماه الله من كلّ طارقــه

Časnu Kabu gradila su deseterica koje navedoh

Redoslijedom kako se pripovijeda od povjerljivih:

Meleki Milostivog, Adem i njegov potomak

Također Allahov prijatelj, zatim Amalićani

Poslije njih Džurhum i Kusajj iz Kurejša

Te Ibn ez-Zubejr i Hadžadž nakon njega

A poslije njih od Osmanlija podigao ju je

Murat, Allah ga sačuvao od svake nevolje!

 

[2] Dvadesetak godina prije ove popravke Kabe, usljed dotrajalosti drvene konstrukcije, bio se nageo i prijetio da se sruši i mali objekat u obliku kabine, u kome se čuva kamen s otiscima stopala Ibrahima, a.s. (Mekam-i Ibrahim). Njega je 1001/1592. godine dao popraviti i temeljito rekonstruisati sultan Murat III (vl. 1574-1595). Nadzor na popravci Mekam-i Ibrahima sultan Murat je povjerio šejhu Ali-dedeu, sinu hadži Mustafe el-Bosnevije, čuvaru mezara sultana Sulejmana Veličanstvenog i šejhu zavije u Sigetvaru, za koga se tek nedavno utvrdilo da je porijeklom iz Foče, a ne iz Mostara, kao što se do sada mislilo i da je, kao prvi poznati šejh Gazi Husrev-begova hanikaha u Sarajevu, napisao jedno djelo u pohvalu džihada i bosanskih gazija pod naslovom Faḍā’il al-Ǧihād (v. Haso Popara, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa - Historijski arhiv Sarajevo, Svezak drugi, London-Sarajevo, 1433/2011, br. 919, str. 163-165). O tome je Ali-dede napisao i jedno djelo u četiri poglavlja pod naslovom Postavljanje Mekam-i Ibrahima u Mesdžid-i haramu (تمكين المقام في المسجد الحرام). Autograf ovoga djela danas se čuva u biblioteci Arifa Hikmeta u Medini (v. Muḥammad al-Ḥabīb al-Hayla, at-Tārīḫ wa al-mu’arrḫūn bi Makka, London, 1994, str. 258-261). On je tamo dospio, najvjerovatnije, iz zaostavštine Ali-dedeova sina Ibrahima, koji je 1617/18. godine bio na položaju halife šejha Mahmud-efendije Uskudarije (v. Azra Gadžo-Kasumović, “Defter donacija upućenih u dva časna harema /surre defteri/ iz 1617/18 godine”, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, Knjiga XXXIV, Sarajevo, 2013, str. 29-30).

[3] Danas gradić 150 km zapadno od Medine na putu za luku Jenbu na Crvenom moru. U blizini ovoga mjesta 17. ramazana 2. godine po Hidžri (17. marta 624. godine n.e.) došlo je do poznate Bitke na Bedru u kojoj su muslimani izvojevali sjajnu pobjedu nad mušricima iz Mekke.

[4] Al-Ḥāğğ ‘Abbās Karāra, ad-Dīn wa tārīḫ al-Ḥaramayn aš-šarīfayn, Dār Miṣr li aṭ-ṭibā‘a, 1404/1984, str. 69.

[5] Ovaj Mehmed-paša, poznat i pod nadimkom Tabani Yassi (tj. Mehmed s ravnim, dustabanima) na položaju namjesnika Egipta bio je od 1038. do 1040. (1628-1630) godine. Na tom položaju zamijenio ga je silahdar sultana Murata IV, Bošnjak Musa-paša, sin Mehmeda Vehabovića, iz sela Vikoč kod Foče, kasnije član carskog divana, tri puta namjesnik u Budimu i admiral turske mornarice, koji je na Jadru u isročnoj Bosni podigao Novu Kasabu sa brojnim zadužbinama: džamijom, mektebom, hamamom, dva karavan-saraja, 25 dućana, kožarom i vodenicom s četiri vrtla (v. Safvet-beg Bašagić, Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, Sarajevo, bez godine izdanja, str. 401; Jusuf Ramić, Bošnjaci u Egiptu u vrijeme tursko-osmanske uprave, Sarajevo, 2012, str. 28). Mehmed-paša je kasnije napredovao u službi sve do položaja velikog vezira. Iako mu turski biografi (v. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, IV, str. 159) pripisuju albansko porijeklo, on je, po svoj prilici, bio Bošnjak, najvjerovatnije, negdje iz istočne Hercegovine. Ovome ide u prilog činjenica da ga je podgojio i kao svoga štićenika na Visoku Portu, zajedno s Derviš Mehmed-pašom iz Bosne, doveo kızlaraga sultana Osmana II (vl. 1618-1623) Mustafa-aga Ljubinjac, koji je u Ljubinju podigao džamiju i uvakufio jedan prekrasan Mushaf, za koji Bašagić kaže da se u njegovo vrijeme još uvijek nalazio u džamiji (v. dr. Safvet-beg Bašagić, Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovini u Turskoj carevini, Sarajevo, bez godine izdanja, str. 402).

[6] Za prvih pet godina Muratove vladavine neprestanu tutorsku ulogu vršila je njegova majka Grkinja, a nakon nje sultanov miljenik i “naš zemljak” silahdar Mustafa-paša, koji je uživao u tom utjecaju sve do Muratova posljednjeg daha. Koliko je silahdar Mustafa-paša imao utjecaja na sultana najbolje govori činjenica da je dao nagovoriti sultana da svoga ličnog liječnika Emira Čelibiju natjera popiti preveliku dozu opijuma. Kada su liječniku pomoćnici pripremili lijek i pokušali mu pomoći, on je to odbio riječima: “Ne trebam lijeka. Ko ima moćnog neprijatelja kao što je silahdar, tome je bolje umrijeti nego živjeti.” (Vidi: Joseph von Hammer, Historija turskog/osmanskog/ carstva, II, Zagreb, 1979, str. 302 i 319).

[7] Ovaj Rizvan-aga, koji je obavljao službu bostandži-baše u carskom saraju u Istanbulu, u to doba bio je na nekom zadatku u Egiptu. Činjenica da je, kasnije, poginuo u pohodu na Bagdad 1048/1639. godine, kao ćehaja silahdara Mustafa-paše, sina Sinanova, iz Sarajeva (v. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, II, str. 402), upućuje na mogućnost da je i on porijeklom bio Bošnjak.

[8] Aršin - stara mjera za dužinu. Dunđerski (građevinski) ili zidarski aršin je dug 75,8 cm (v. Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom-hrvatskosrpskom jeziku, Peto izdanje, Sarajevo, 1985, str. 99).

[9] Ovaj vodovod poznat pod imenom ‘Ajn Zubejda 174-194/791-809. godine dala je izgraditi Zubejda bint Dža‘fer ibn Ebi el-Mensur, žena halife Haruna er-Rešida i majka halife el-Emina. Na tom ogromnom projektu, gotovo dvadeset godina, radilo je na hiljade najboljih stručnjaka i majstora iz cijelog Abbasijskog carstva dok nisu izgradili cio niz brana, bunareva, podzemnih rezervoara, akvadukta i mreže sabirnih kanala ispod zemlje kojima je voda iz Vadi Nu‘man kod Taifa prirodnim padom dovedena na Arefat, Muzdelifu i Minu. Ovaj vodovod kasnije je popravljalo više vladara. Godine 979/1571. dala ga je popraviti i proširiti sultanija Mihrimah, žena velikog vezira Rustem-paše Opukovića (rodom iz Osijeka kod Ilidže) i kćerka-jedinica najslavnijeg osmanskog sultana Sulejmana Veličanstvenog (vl. 1520-1566) i sultanije Hurem, u evropskoj literaturi poznatije pod imenom Roxelana. Mihrimah je od kraka Zubejdina vodovoda, koji se završavao velikim rezervoarom poznatim pod nazivom Bi’r Zubejda, u blizini današnje džamije šejha Bin Baza na Aziziji, mrežom podzemnih kanala i akvadukta dovela vodu u samu Mekku i u njoj podigla, po jednim historičarima 33, a po drugima 36 sebilja. Na tome poslu više godina je bilo angažirano blizu 1000 najpoznatijih inžinjera, tehničara, majstora i radnika. U zavisnosti od količine padavina, ovim vodovodom u Mekku se stoljećima dopremalo dvadeset do trideset hiljada kubika vode dnevno. Ostaci ovoga vodovoda, čija je ukupna dužina bila 41 kilometar, vidljivi su i danas. Saudijske vlasti ulažu ogromne napore i sredstva da se on ponovo stavi u funkciju.

[10] Na Rizvanovo pitanje: “Da li je onome koga pošalje Osmanski dvor dozvoljeno da preuzme odgovornost rukovođenja ovih popravki ili nije?” - šejhu-l-islam Halid ibn Ahmed, muftija malikijskog mezheba, Abdulaziz ez-Zemzemi, muftija šafijskog mezheba, Ahmed ibn Muhamed-aga Šemsudin, muftija hanefijskog mezheba i Abdulah ibn Ebu Bekr el-Kureši, muftija hanbelijskog mezheba, odgovorili su: “Ovaj čin je farz-i kifaje i svako ko ga na sebe preuzme zaslužuje nagradu i sevap.”

[11] Jedan prijepis ovog hat-i šerifa, iz pera kadije Mehmeda u Budimu, čuva se Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. On je tu došao kao poklon jedne plemićke porodice porijeklom iz Slavonije, čiji su preci sredinom 17. stoljeća u Budimu zauzimali visoke položaje. Nakon pada Budima i Slavonije potomci ove porodice doselili su u Bosnu. Prema tome, put ovog hat-i šerifa od Istanbula do Sarajeva vodi preko Egipta, Mađarske i Slavodije. O tome bi se mogao napisati poseban rad i dokazati da je on gotovo puna četiri stoljeća brižljivo čuvan u rukama Bošnjaka.           

[12] Nekibu-l-ešraf - predstavnik Muhammedovih, a.s., potomaka preko njegovih unuka hazreti Hasana i Huseina. (Vidi opširnije: Fehim Nametak, “Institucija nekibu-l-ešrafa u Bosni i Hercegovini”, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, Knjiga XVII-XVIII, Sarajevo, 1996, str. 253-257).

[13] Detaljan spisak ovih stvari u svojoj hronici o sultan Muratovoj gradnji Kabe pod naslovom Vijesti o Bogom pomognutom Muratu, graditelju kuće plemenitog Gospodara (أنباء المؤيّد الجليل مراد ببناء بيت الوهّاب الجواد) sačinio je i od zaborava sačuvao gore spomenuti muftija šafijskog mezheba u Mekki šejh Muhammed Ali ibn Allan. On je, od početka do kraja gradnje Kabe, svaki dan vodio dnevnik i u njega unosio i najsitnije detalje vezane za ovu gradnju. Na osnovu spomenutog djela i hronike turskog historičara Suhejlija, koji je, također, od početka do kraja gradnje Kabe, bio u Mekki i vodio dnevnik, general turske mornarice Ejub Sabri-paša je, boraveći u Mekki i Medini 1289-1299/1872-1881. godine, u tri sveska je napisao svoje kapitalno djelo o historiji Mekke, Medine i Arapskog poluotoka pod naslovom Ogledalo dvaju Harema (مرآة الحرمين). Ovim djelom, čiji je prvi svezak štampan je u Istanbulu 1301/1883, drugi 1304/1886, a treći 1306/1888. godine, služili smo se i mi prilikom pisanja ovoga rada.

[14] Dirhem - mjera za težinu u orijentalnom sistemu mjernih jedinica. Odgovara 1/400 oke, tj. 3,21 grama. Iz navedenog proizilazi da je iz obruča kojim je bila opasana Kaba izvađeno 32,1 kg zlata (10.000 x 3, 21 = 32.100 grama = 32,1 kg) i 77,04 kg srebra (24.000 x 3,21 = 77.040 grama = 77,04 kg).