Nakon očeve smrti majka ga je dovela u Meku, gdje se, okružen siromaštvom, posvetio učenju. Slušao je predavanja iz tefsira, fikha i pjesništva. Prisustvovao je Malikovim predavanjima. Svojim znanjem je impresionirao abasijskog namjesnika u Jemenu, koji ga je uzeo u državnu službu. Javno angažovanje Šafije je bilo kratkotrajno: protivnici su ga optužili da slijedi zejdijskog imama pa je upućen u Bagdad. Pred halifom Harunom er-Rešidom odbranio ga je, kao pravnik, Muhammed b. Hasan eš-Šejbani. Druženje s ovim pravnikom uticalo je na kasniji pravnički razvoj Šafije. Iračko pravno razmišljanje razvilo je kod Šafije kritički odnos prema Malikovom tradicionalizmu. Godine 188/803. napustio je Bagdad i posvetio se pravnim studijama u Hidžazu i Siriji. Abasijski halifa El-Me'mun mu je ponudio državnu službu, ali je on odbio, otputovavši 198/813. u Egipat. Upoznavanje s tradicijama u toj zemlji i naučno dozrijevanje uticali su da Šafija u određenoj mjeri koriguje svoje ranije stavove. U Egiptu je umro godine 204/819. u pedeset osmoj godini života.

Djelo

U intelektualnom stvaralaštvu Šafije razlikuju se dva perioda: irački (el-kavlu-l-kadim) i egipatski (el-kavlu-l-džedid). Riječ je o različitim tumačenjima pojedinih pitanja. Precizni historičari su nabrojali osamnaest mes'ela o kojima postoje različiti dogovori. Šafija je u Iraku, na traženje Abdurrahmana b. Mehdija (u. 198/813) napisao raspravu »Er-Risale«, posvećenu pitanjima metodologije islamskog prava. Ovo djelo je postojalo u više verzija. Do nas je doprla egipatska. Pisano je u obliku dijaloga i predstvlja prvo cjelovito, sistematizovano djelo iz usuli-fikha. Drugo važno Šafijino djelo je »El-Umm«. Nastalo je u egipatskom periodu, a postoji u više verzija. Smatra se temeljnim djelom za upoznavanje cjeline Šafijinog tumačenja prava. Među ostalim Šafijinim djelima se spominju: »Džamil'u-l-'ilmi«, »Ihtilafu-l-hadis«, »Kitabu ihtilafi Malik ve-š-Šafi«, »Kitabu Ihtilafi-l-'irakijjin«, »Kitabu 41 ihtilafi me'a Muhammed ibni-l Hasan«, »Kitabu sijeri-l-Evza'i«, itd. Neka od ovih djela pisao je sam Šafija, neka je diktirao, a neka su napisali njegovi učenici i vezali ih za ime svog učitelja. Među ovim djelima se mogu izdvojiti djela koja pružaju podatke o Šafijinom pravu, djela u kojima se povlači paralela između Šafijinog tumačenja i tumačenja drugih pravnika i djela na osnovu koji se može rekonstruisati pravna misao Šafijinih prethodnika ili savremenika.

Odlike pravnog mišljenja

Šafijino tumačenje prva se u literaturi karakteriše kao pokušaj uspostavljanja ravnoteže između tradicionalizma Malikovog pravca i hipotetičkog spekulisanja Ebu Hanife. Pokušaj pomirenja ove dvije tendencije imao je za posljedicu nastanak nove škole pravnog mišljenja. U cjelini se može reći da se Šafija pretežno oslanjao na tradicionalne izvore. U zasluge Šafije za dalji razvoj islamske pravne nauke ubraja se: Sistematsko bavljenje metodološkim pitanjima. Fahruddin er-Razi o tome kaže: »Prije imama Šafije ljudi su raspravljali o pitanjima osnova fikha, o traženju i iznošenju dokaza. Međutim, nisu ima li opšte principe na koje bi se pozivali u spoznaji šerijatskih izvora, u njihovom sučeljavanju i protežiranju. Šafija je izveo pravila nauke usuli-fikha, dao svijetu principe na kojima se zasniva poredak izvora prava. Utvrđeno je da je Šafijin doprinos nauci šerijatskog prava jednak Aristotelovom doprinosu logici«. (Ali Hasan Abdulkadir, op. cit., 268.).

Razvijanje teorije tumačenja glavnih izvora objavljenog Zakona (Kur'an i Sunnet).

Šafija je prvi izvršio klasifikaciju kur'anskih propisa na opšte ('amm) i posebne (hass) s obzirom na obim značenja pojedinih termina, odnosno broj slučajeva na koji se odnose. Dao je značajan doprinos pitanju derogacije u šerijatskopravnoj nauci. Insistiranje na hadisu kao načinu saznanja Sunneta. Prije Šafije pod Sunnetom je podrazumijevana ustanovljena praksa muslimana, a Sunnet je saznavan putem »žive tradicije«, odnosno putem riječi ashaba i tabiina. Šafija je zauzeo stanovište da je hadis jedini način saznanja Sunneta, zastupajući tezu o valjanosti pojedinačnih predaja (el-haberul-vahid) ukoliko ispunjavaju uslove valjanosti.

Hijerarhija izvora prava

U Šafijinom djelu »Er-Risale« prvi je put naveden poredak izvora šerijatskog prava koji se smatra klasičnim (Kur'an, Sunnet, idžma, kijas). Šafija o tome kaže: »Bog nikome nije dao pravo nakon smrti Božijeg Poslanika da (u islamskom pravu) izražava mišljenje izuzev na osnovu znanja (ilm) koje je došlo prije njega. Takvo znanje je sadržano u Kur'anu, Sunnetu, idžmau, riječima i djelima ashaba (asar), a zatim, kao što sam objasnio, u kijasu utemeljenom na prethodnim izvorima. Nikome nije dozvoljeno da upotrebljava analogiju ukoliko ne poznaje praksu i riječi prethodnika (sunen), idžma i razmimoilaženje naroda, te arapski jezik«. (Shafi's, Risala, engl. ed., Baltimore 1961, 78-79). Šafija je Kur'an i Sunnet svrstao u istu kategoriju znanja o šerijatskim propisima. Oboje potiču od Boga, mada se razlozi i oblici njihove objave razlikuju. Kur'an ne može derogirati Sunnet, već jedan Sunnet derogira drugi. Dao je teorijski koncept idžmaa, odbacivši njegovo svođenje na idžma Medine ili ashaba. Kao osnov zakonitosti idžma naveo je poznati hadis: »Moj ummet se neće složiti u pogrešnom mišljenju«. Šafija je odbacio proizvoljnu upotrebu re'ja, prihvativši zaključivanje po analogiji. S obzirom na porijeklo, pravno je znanje podijelio na: ittiba (ono što se slijedi, ono što je dato) i istinbat (ono do čega se došlo promišljanjem, ono što je konstruisano). U prvu kategoriju spadaju sadržaji Kur'ana, Sunneta i mišljenja prvih generacija muslimana (ammetu selefina). U drugu kategoriju spadaju sadržaji do kojih se došlo uvažavanjem kijasa, običaja, opšte koristi i sl. 43 U globalu, Šafija je u literaturi ocijenjen kao ključna ličnost islamske pravne nauke. U sebi je ujedinio sposobnosti eklektika i inovatora. Kao baštinik tradicija i ehlu-l-hadisa i ehlu-r-re'ja bio je u prilici da preuzme ono što je najvažnije u oba pravca. Svoje sposobnosti sistematizatora iskazao je posebno pri korištenju normativnog metoda u pravu, povezujući različite pojedinačne norme u cjelinu različitog stepena opštosti. Vrijeme u kome se pojavio, a koje je karakterisalo naraslo pravno znanje u pojedinim školama i lične sposobnosti (islamske tradicionalne nauke, logika i dijalektika, te elokvencija) - omogućili su mu da odigra ulogu faktora integracije i sistematizacije islamske pravne misli. Šafijina pravna misao je bila dinamična i on je cijelog života ostao student prava. Ispitivanje žive strane prava je smatrao za ključ pravne nauke. Šafijina misao ima i teološku stranu. Ona se ogledala u njegovom antiracionalističkom usmjerenju, koje se u konkretnim prilikama izražavalo kao odbojnost prema mutekeliminima. U teorijskom pitanju izvora saznanja prava dao je, kako je spomenuto, prednost Objavi nad razumom. Prema njegovom tumačenju, obaveze nisu sadržane u prirodi stvari, već se temelje na zakonu koji je Bog objavio. Za razliku od kelama koji je želio da ide iza Objave i spekuliše o njenom Tvorcu, Šafija je iznosio da je jedino Božja objava neophodna za spasenje. Kur'an i Sunnet su izraz Božje objave; usuli-fikh i usuli-din su nauke koje se njima bave, a idžtihad je metod koji se ima primijeniti u njihovom tumačenju.

Primjer pravnog tumačenja

Šafija je u svojim djelima uobičavao nuditi više mogućih rješenja za jedan slučaj. Na taj način je gradio koncept jednog fleksibilnog tumačenja prava. Ova ilustracija je iz djela »El-Umm«. Jedan čovjek sklopio brak dajući lažne podatke o svom porijeklu vjerenici. Vjerenica kasnije dozna istinu. Kakve su pravne posljedice? Šafija odgovara: Neovisno od toga da li je muževo porijeklo visoko ili nisko, na osnovu činjenice da je dao neistinite podatke biva podložan kazni ta'zir. U pogledu sudbine braka Šafija navodi dva moguća rješenja: 1. supruga ima pravo izbora: da nastavi bračni život ili da raskine brak i 2. brak je u svakom slučaju nevaljan. (A. A. Qadri, Islamic Jurisprudence in the Modern World, Lahore 1981, 130).

Učenici

Među Šafijinim učenicima bilo je ljudi različitog naučnog nivoa. Tu su bili mudžtehidi za koje su se vezale pravne škole, bilo očuvane ili iščezle, kao što su: Ahmed b. Hanbel, Davud ez-Zahiri, Ebu Sevr el-Bagdadi, Ebu Dža'fer b. Džerir et-Taberi itd. Osim njih, Šafijina predavanja su slušali ljudi koji će odigrati ulogu u kasnijoj razradi njegova mezheba. Među pravnicima ovog perioda koji su zaslužni za upotpunjenje cjeline pravnog tumačenja uz korištenje Šafjine metodologije su: Ebu Ibrahim Ismail b. Jahja el-Muzeni (u. 264/878), pisac djela »ElMuhtesar«, zaslužan za širenje Šafijine misli u Egiptu, čija je pojava označila potpuno oformljenje šafijskog mezheba; Ebu Bekr Muhammed b. Ibrahim b. Munzir en-Nejsaburi (u. 310/922), pisac djela »Ihtilafu-lfukaha«; Ebu-l Abbas Ahmed b. Omer b. Saridž (u. 306/918) pisac djela o pozitivno-pravnim granama.

Autor: Fikret Karčić

LITERATURA: Anwar Ahmad Qadri, Islamic Jurisprudence  in the Modern World, 80-173; Ali Hasan Abdu-l-Kadir, Nazretun ammetunn fi tarihi-l-fikhi-l-islamijji, 191-292; Muhammed el-Hudri, 
Tarihu-t-tešri'i-l-islamijji, El-Kahire, 1920, 164-327; Asaf A. Fayzee,  "Shi'i Legal Theories", u: Law in the Middle East (ed. M. Khadduri and  H. Lehesny), Washington D. C. 1950, 113-131; Emile Tyan, "Judicial 
60 Organization", u Law in tlae Middle East, 237-278; Dairetu-l-mearifi-lislamijje (odrednice: Ebu Hanife, Ebu Jusuf, Zejdije); Encyclopaedia of  Islam, Leiden, 1979, vol. I-IV (odrednice: Ahmed b. Hanbal, kadi);  Ahmad Hasan, Early Development of Islamic Jurisprudence, Islamabad  1982, 178-221.