Džahilijjet u mišljenju Sayyida Qutba ne označava samo period koji je prethodio pojavi posljednjeg Božijeg poslanika, a.s., nego, prevashodno, ukazuje na stanje neznanja. Etiketiranjem svih savremenih društava džahilijjetskim, Qutb je pred avangardu stavio težak zadatak - formiranje islamskog društva, čije su vrijednosti, ciljevi, metode i praksa dijametralno suprotni onim džahilijjetskim.

Ključne riječi: džahilijet, doktrina/aqida, Božiji suverenitet, džihad, islamsko društvo

 

Uvod

Sayyid Qutb (rođen 1906. godine) je jedan od najpoznatijih predstavnika islamskog preporoda u modernom arapskom svijetu. U svom intelektualnom životu se prepoznaje kao književni, društveni i religijski kritičar i pisac. Njegov utjecaj se ne ograničava samo na period u kojem je živio. I danas su njegova djela veoma čitana[1], a na Zapadu je optužen za inspirisanje nasilnih muslimanskih grupa.[2]

Qutbovi stavovi, bez obzira o kojoj fazi njegovog mišljenja je riječ, su nedvosmisleni i beskompromisni. Cilj za koji se svesrdno zalagao, a koji se ogledao u uspostavljanju društva utemeljenog na čistim islamskim vrijednostima, odveo ga je u nemilost egipatskog režima. Zajedno sa još nekim članovima pokreta Muslimanska braća[3], kojem se još ranije priključio, 1954. godine je optužen za pokušaj rušenja egipatske vlade te je osuđen na petnaestogodišnju zatvorsku kaznu. U nemilosrdnim zatvorskim uvjetima uspio je napisati djelo U okrilju Kur'ana, a nakon odslužene desetogodišnje kazne[4] i puštanja iz zatvora, objavljeno je još jedno njegovo djelo - Znakovi na putu.

Oštro kritikovanje aktuelnog društvenog sistema, odbijanje prihvatanja prezrenog stanja muslimana, kao i njegova vizija islamskog društva, što čini okosnicu Znakova, navelo je vlast da ga ponovo uhapsi, a ubrzo nakon hapšenja i osudi na smrt. Sayyid Qutb je pogubljen 1966. godine, pod optužbom planiranja zavjere protiv predsjednika Nasera. Interes za njegovim djelima nakon njegove smrti, da ponovimo, nije splasnuo. Naprotiv, njegova misao je i dalje predmet studioznog proučavanja. Tako i ovaj tekst ima za cilj da rasvijetli barem osnovne konture džahiljjeta, koncepta kojeg je Qutb tako često u svojim diskursima koristio.

Džahilijjet

Korijen arapske riječi džahilijjet sačinjavaju konsonanti ğ-h-l. Glagol ğe-hi-le znači ne znati, ne poznavati, biti neznalica... Riječ ğahiliyyet označava neznanje, neznaboštvo, paganstvo, predislamsko doba, džahilijjet...[5]

U klasičnim djelima muslimanskih autora[6] džahilijjet označava doba koje prethodi pojavi posljednjeg Božijeg poslanika, a.s. Zapadni autori, također, upotrebljavaju ovu riječ u istom značenju. U Enciklopediji islama autor navodi da je džahilijjet vrijeme neznanja ili period arapskog paganstva koji je prethodio objavi islama. Pošto islam reuspostavlja ibrahimovsku ili primordijalnu religiju, džahilijjet se smatra epohom koja je direktno prethodila islamskoj objavi poput mraka koji prethodi zori.[7]

Sayyid Qutb na džahilijjet primarno gleda kao na stanje neznanja. Suprotnost ovom stanju neznanja/džahilijjeta je islam. Qutb, inače, džahilijet opisuje izostankom njegove suprotnosti – islama. U islamskom društvu evidentna je apsolutna potčinjenost jedino Allahu, a ona se manifestira u ubjeđenju i poimanju njegovih subjekata, u njihovom bogoslužju i ritualima, kao i u društvenom uređenju i zakonodavstvu. Izostanak bilo kojeg od ova tri nabrojana aspekta islamskog društva znači izostanak samog islama, odnosno prisustvo džahilijjeta.[8]

On (džahilijjet) se može pojaviti bilo kada i ne treba ga vezati isključivo za jedan period. Kod Qutba je džahilijjetsko sve ono što nije isključivo islamsko. Nije moguć kompromis između islamskog poimanja i bilo kojeg drugog džahilijjetskog poimanja. Svaki pojedinac koji odbaci džahilijjet i prihvati Allahovu vjeru, time, teoretski, uspostavlja islamsko društvo. On, jedan musliman, je islamsko društo. Povećavanjem broja muslimana širit će se i islamsko društvo.[9] Islamsko društvo nije ono koje je sačinjeno od ljudi koji se nazivaju muslimanima, pa makar i obavljali vjerske obrede, ukoliko zakon po kojem se oni u svakodnevnom životu ravnaju nije islamski.

Shodno ovoj tvrdnji, Qutb u kategoriju džahilijjetskih društava svrstava sva danas postojeća društva, pa i ona u kojima muslimani žive u većini. Kod svakog od njih je primijetan barem jedan vid džahilijjeta – ili negiranje postojanja Boga, ili dodjeljivanje Bogu 'carstva nebeskog', oduzimajući Mu pravo uređivanja ovosvjetskih stvari, ili pogrešno obredoslovlje utemeljeno na pogrešnoj koncepciji Boga, kao što su jevrejska ili kršćanstva društva... Prema Qutbu, sve oko nas je džahilijjet: poimanja ljudi i njihova vjerovanja, navike i običaji, izvori obrazovanja, umjetnost i književnost, prava i zakoni...[10] Zbog sveopšte prisutnosti džahilijjeta, koji je dublji i opasniji od predislamskog, u nama se ne ustaljuju islamske vrijednosti niti se u našim umovima razbistrava islamsko poimanje.

Da bi se našao izlaz iz postojećeg stanja, Qutb očekuje pojavljivanje avangarde koja će odbaciti krive džahilijjetske predodžbe, prihvatiti ispravnu islamsku doktrinu/aqidu te osloboditi društvo od svih vrsta ropstva, izuzev potčinjenosti Bogu. Vraćanje Kur'anu s ciljem bespogovornog slijeđenja njegovih naloga se nameće kao imperativ. Obznanjivanjem odbacivanja džahilijjeta avangarda će se suočiti sa opstrukcijama i problemima. Zato se ista mora opskrbiti upornošću i strpljenjem, jer će cijena istrajavanja na islamskoj doktrini biti visoka.[11]

Ono što Qutb ponajviše zamjera džahilijjetskim društvima, kako Zapadnom tako i svim drugim, uključujući i ona u kojima su muslimani većina (shodno njegovoj valorizaciji), jeste svođenje vjere na emocionalne i obredne kategorije te onemogućavanje da islam učestvuje u svim životnim aktivnostima, kako bi pokazao svoju prednost nad svakom ljudskom sekularnom aktivnošću koja proističe iz njegove naravi.[12]

Qutb se ne miri nad činjenicom da društveni život uređuju zakoni koje su ljudi izmislili. Potčinjavanje ljudskim zakonima smatra robovanjem ljudima, a oni nisu nosioci suvereniteta. Jedini posjednik suvereniteta je Allah. Odvajanje vjere od društva, što je krivica Crkve, Qutb je okarakterizirao kao šizofreniju.[13] Ta šizofrenija ostavlja svoje negativne posljedice na ličnom, porodičnom i društvenom planu. Razdvajanjem vjere od društva u prvi plan se ističe ljudska racionalnost. Zapadno društvo, kao najdominantnije džahilijjetsko društvo danas, racionalnost koristi za pobunu protiv Boga. Racionalnost u islamu ima drugu funkciju - razumijevanje Božanske upute radi vlastite koristi. Nikada Bog nije obznanio čovjeku da će ga njegova racionalnost osloboditi služenja Njemu. Premda je ostvario ogroman progres na tehnološkom i znanstvenom nivou, Qutb vjeruje da je Zapad postao sterilna civilizacija zahvaljujući nedostatku moralnih vrijednosti.[14]

Kriza porodice, odnos prema ženi i seksualnosti su samo neki od simptoma bolesti Zapadnog džahilijjetskog društva. Iz tog razloga će ubrzo doći do njegovog urušavanja. Islam ima sasvim drugačiju viziju društva, po svemu različitu od džahilijjetske. Umjesto potčinjavanja ljudskim zakonima i, samim tim, ljudima, islam poziva potčinjavanju samu Bogu i slobodi čovjeka pred čovjekom; umjesto 'proizvodnje sredstava', islam preferira 'proizvodnju čovječnosti', ne potcjenjujući značaj materijalnog[15]; umjesto okupljanja na osnovu rase, boje kože, nacije ili teritorije, što je izvan ljudske volje, islam jedino poziva okupljanju na osnovu vjere, što je stvar slobodnog izbora...[16]

Avangarda, elitno vođstvo, od koje Qutb očekuje predvođenje revolucije, ima zadatak da se suprotstavi (povede džihad) svim oblicima džahilijjeta, naročito institucijama koje proizvode džahilijetske vrijednosti, kako bi oslobodili ljude potčinjavanja bilo kome drugom osim Bogu. Uspostavljanje islamskog društva ne podrazumijeva nasilno konvertiranje u islam, jer je sloboda vjere, tvrdi Qutb, najdragocjenije pravo na ovom svijetu.[17]

Zaključak

Iz ovog kratkog predstavljanja koncepta džahilijjeta se može barem naslutiti sa kakvom je srčanošću, samouvjerenošću i beskompromisnošću Sayyid Qutb zastupao svoje ideje. Prilikom valoriziranja njegove misli ne treba zanemariti činjenicu da je ta uočljiva beskompromisnost i isključivost stasavala u zatvorskim uvjetima te da je treba uzimati kao izraz protivljenja režimu koji ga je i doveo u zatvor. Ipak, njegova želja za promjenom postojećeg stanja nije samo njegova želja. Mnogi predstavnici islamskog revivalizma htjeli su isto, samo što je Qutb, vjerovatno, bio najglasniji među njima. To ga je i odvelo na režimska vješala. Za potpuno razumijevanje koncepta džahilijjeta u mišljenju Sayyida Qutba potrebno je pažljivo iščitati njegova dva najpoznatija djela - U okrilju Kur'ana i Znakovi na putu. Oba su prevedena i na bosanski jezik.

Summary

 

Jahiliyya is a concept that is predominantly present in the writings of Sayyid Qutb, especially those that have been written in his later, more mature phase of his thought. It is not possible to speak of his explanation of doctrine/aqidah, God's sovereignty, revolution, evictions, fighting in the path of God and other themes that Qutb treated, without mention this fundamental concept. Jahiliyya in the opinion of Sayyid Qutb denotes not only the period preceding the arrival of the last prophet, but, primarily, indicates a state of ignorance. The labeling of all modern societies as jahili societies, Qutb put in front of the avant-garde difficult task - Formation of Islamic society, whose values, goals, methods and practices are diametrically opposed to those of jahili.

 

مفهوم الجاهلية مفهوم سائد في مؤلفات سيد قطب, خصوصا في مرحلة فكره المتأخر و أكثر نضجا. و الكلام عن شرحه للعقيدة و حاكمية الله و الثورة و الهجرة و الجهاد في سبيل الله و غيرها من الموضوعات التي يتحدث عنها  سيد قطب, غير ممكن دون هذا المفهوم الأصلي. الجاهلية في فكر سيد قطب لا يدل على الزمن الذي سبق ظهور خاتم الأنبياء, صلى الله عليه و سلم, فحسب, بل يدل على حال عدم العلم قبل أي شيء آخر. وضع قطب واجبا صعبا أمام الطليعة بجعله جميع المجتمعات الحديثة جاهلية, أ لا و هو تكوين المجتمع الإسلامي الذي يقوم على أسس و أهداف و مناهج و ممارسات التي تختلف تماما عن أسس و أهداف و مناهج و ممارسات جاهلية.

Autor: Nevres ef. Hodžić

Glasnik br. 1-2, 2015

[1] Na bosanskom jeziku su, koliko je autoru ovog teksta poznato,  objavljena dva njegova djela: Fi zilal al-Qur'an  (U okrilju Kur'ana) i Ma'alim fi al-tariq (Znakovi na putu). Prvo spomenuto djelo je, ustvari, Qutbov komentar Kur'ana i objavljeno je u trideset tomova. Fakultet islamskih nauka u Sarajevu je, kao izdavač, djelo postupno prevodio i objavljivao u periodu od  1996. do 2000. godine. Drugo djelo, Znakovi na putu, objavilo je Muftijstvo tuzlansko 1996. godine, a preveli su ga Mustafa Prljača i Muhamed Mrahorović.

[2] Paul Berman, „The Philosopher of Islamic Terror“, http://www.nytimes.com/2003/03/23/magazine/the-philosopher-of-islamic-terror.html?pagewanted=1, (poveznica/link bila je aktivna 27.januara 2015.)

[3] Muslimanska braća je islamski revivalistički pokret osnovan 1929. godine u Egiptu. Njegov osnivač je Hasan al-Banna (1906. – 1949.). Vidi: Enes Karić, Tumačenje Kur'ana i ideologije XX stoljeća, Bemust, Sarajevo, 2002.

[4] Sayyid Qutb je na slobodu pušten ranije, nakon što je, zbog teškog zdravstvenog stanja, za njega intervenisao tadašnji irački predsjednik Abd al-Salam Arif. 

[5] Teufik Muftić, Arapsko-bosanski rječnik, El-Kalem, Sarajevo, 1997., str. 247.

Prilikom jezičke analize ove riječi primjenjivali smo transkripciju arapskih glasova predloženu u Muftićevom Arapsko-bosanskom rječniku. U nastavku rada, kao što smo činili i od samog početka, ipak ćemo, radi opće prihvaćenosti, koristi oblik džahilijjet, a ne ğahiliyyet.

[6] Sujata Ashwarya Cheema, „Sayyid Qutb's Concept of Jahiliyya as Metaphor for Moder Society“, http://www.academia.edu/3222569/Sayyid_Qutbs_Concept_of_Jahiliyya_as_Metaphor_for_Modern_Society, (poveznica/link bila je aktivna 27.januara 2015.)

[7] Cyril Glasse, Enciklopedija islama, Libris, Sarajevo, 2006., str. 113.

[8] Sayyid Qutb, Znakovi na putu, Muftijstvo tuzlansko, Tuzla, 1996., str. 53.

[9] Ibid, str. 84. – 85.

[10] Ibid, str. 16.

[11] Enes Karić, Tumačenje Kur'ana i ideologije XX stoljeća, Bemust, Sarajevo, 2002., str. 284.

[12] Sayyid Qutb, Islam: The Religion of the Future, Delhi, 1976. Navedeno prema: Enes Karić, Tumačenje Kur'ana i ideologije XX stoljeća, Bemust, Sarajevo, 2002., str. 231.

[13] Luke Loboda, „The thought od Sayyid Qutb“, http://www.ashbrook.org/wp-content/uploads/2012/06/2004-Loboda-The-Thought-of-Sayyid-Qutb-PDF.pdf, (poveznica/link bila je aktivna 27.januara 2015.)

[14] Ibid

[15] Sayyid Qutb, Znakovi na putu, Muftijstvo tuzlansko, Tuzla, 1996., str. 79.

[16] Ibid, str. 76.-77.

[17] Luke Loboda, „The thought od Sayyid Qutb“, http://www.ashbrook.org/wp-content/uploads/2012/06/2004-Loboda-The-Thought-of-Sayyid-Qutb-PDF.pdf