U periodu u kome govorimo u okviru ehlu-sunneta su se pojavili i drugi pravnici koji su razvili sopstvenu metodologiju u tumačenju Šerijata (mudžtehidi). Oni su među pravnicima i, u određenom obimu, među masom zadobili pristalice. Međutim, djelovanjem različitih faktora ove pravne škole su nestale. Mezhebi o koj ima je riječ su: zahirijski, evzaijski, sevrijski i taberijski. Na ovom mjestu biće data sažeta obavijest o pravnicima za koje su se ovi mezhebi vezali i obilježjima njihovog učenja.

1. Davud b. Ali el-Isfahani, više poznat pod imenom Ebu Sulejman ez-Zahiri rođen je u Kufi 202/717. Obrazovao se u Bagdadu, gdje je slušao predavanja poznatih fakiha i muhaddisa kao što su Ebu Sevr i Ishak b. Rahuvejh. Ovaj posljednji je zbog strogog pridržavanja hadisa, uticao na kasniji Davudov razvoj. Preko Šafijinih učenika upoznao se sa mišlju ovog pravnika, potencirajući naročito aspekt hadisa kao izvora prava. Umro je u Bagdadu 270/883. Za ime Davuda ez-Zahirije vezuju se mnogobrojna djela iz oblasti usula i fikha. Među njima su: »Kitabu ibtali-t-taklid«, »Kitabu ibtali-l-kijas«, »Kitabu-haberi-l-vahid«, itd. Najvažnija obilježja pravnog mišljenju Davuda ez-Zahirije su: svođenje izvora saznanja prava na obavezne tekstove (nass) i idžma, odbacivanje kijasa i taklida. U pogledu idžma'a Ez-Zahiri nudi vlastiti koncept: to je saglasnost samo ashaba. Idžma je, dakle, vremenski ograničeni izvor prava. Uviđajući kompleksnost sudijske funkcije, bavljenje različitim vrstama sluča eva, Ez-Zahiri je kadijama dopustio korištenje analogije. Njegov kasniji učenik Ibn Hazm je i to odbio. U rekonstrukciji učenja Davuda ez-Zahirije otežavajuća je okolnost da je malo njegovih fetava očuvano. Mnogo više ima podataka o teoriji Zahirija, pa je teško odvojiti šta pripada učitelju a šta kasnijim učenicima. Poznate zahirijske fetve su:

1. otkaz braka (talak) se može učiniti samo upotrebom jedne od poznatih tri riječi i iz njih izvedenih oblika (talak, tesrih, firak) i s namjerom otkaza. Upotreba drugih riječi ili nedostatak namjere ne proizvode pravna dejstva, kao kada bi muž rekao supruzi: »Vraćam te porodici« (vehebtuki li ehliki).

2. Otkaz braka se ne može učiniti putem opunomoćenika, pod uslovom, rokom niti se to pravo može delegirati ženi.

3. Poznati hadis o zabrani kamate u razmjeni šest artikala (pšenica, ječam, hurme, zlato, kovani novac, so), koji se mogu razmjenjivati samo po principu "ista količina za istu količinu i iz ruke u ruku" zahirije su tako protumačili da nema kamate u razmjeni ostalih artikala. Naime, fakihi koji se oslanjaju na kijas protegli su ovu zabranu i na razmjenu grožđica, prohe, riže, graha i svih drugih artikala koji su mjerljivi, jestivi i koji se mogu uskladištiti i biti hrana pošto razlog zabrane koji postoji kod ječma i pšenice postoji i kod drugih namirnica. Zahirije kažu: »Da je Poslanik htio proširiti zabranu na sve mjerljive stvari ili namirnice on bi i upotrijebio takve opšte izraze a ne bi nabrajao posebne nazive«. Zato i zabranu kamate svode na razmjenu spomenutih artikala. Zahirijska škola se bila raširila u Španiji, gdje je njen najpoznatiji pristalica u kasnijem vremenu bio Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Hazm el-Endelusi (u. 456/1063). Za njegovo ime se vežu mnoga djela s područja prava, uporednih religija, književnosti itd. U pravnoj literaturi uvažavaju se posebno »El-Ihkam fi usuli-l-ahkam« i »El-Muhalla«. Ova škola je izgubila masovniju podršku početkom 5. vijeka (h), da bi u 8. vijeku potpuno nestala.

2. Abdurrahman b. Amr Ebu Amr el-Evza'i je rođen u Balbeku (Liban) 88/706.). Živio je životom pobožnjaka, uživao je ugled imama u hadisu noseći naziv »imam Sirije«, gdje je bio i sudija. Umro 49 je 157/774. u okolini Bejruta, gdje mu se nalazi mezar koji je i danas mjesto zijareta. El-Evza'i predstavlja staru sirijsku školu prava. Njegovo pravno tumačenje karakteriše u najvećoj mjeri oslanjanje na »živu tradiciju«, pod čime on podrazumijeva neprekinutu praksu muslimana od vremena Muhammeda (a. s.) i prvih generacija. Sve je to uključivao u »Sunnet Poslanika«, iako poneki propis nije bivao osnažen verbalnom predajom. Za njegovo ime se vežu radovi iz oblasti fikha i hadisi, ali su uglavnom izgubljeni. Takvi su: »Kitabu-s-suneni fi-l-fikh« i »Kitabu-lmesaili fi-l-fikh«. Kao izvor za saznanje njegovog tumačenja fikha služi u najvećoj mjeri Ebu Jusuf. Evazijski mezheb potpuno je obrazovan nastojanjem Evzaijinih učenika, među kojima je posebno važnu ulogu odigrao El-Velid b. Mezjed (u. 203/818). Ovaj mezheb je preovladavao na Magribu i u Španiji sve dok nije zamijenjen malikijskim iza polovine 3. vijeka (h). Krajem 4. vijeka (h) izgubio je masovnost i u Siriji, te od tada njegovo pravo učenje nema praktični značaj.

3. Ebu Abdullah Sufjan b. Se'id es-Sevri je rođen 97/715. Živio je u Kufi, gdje je i umro 161/777. Po svojoj orijentaciji je pripadao ehlu-l-hadisu. na njega su se pozivali Malik, El-Evza'i, Ibn Hanbel i drugi. Zauzimao je stavove slične Ebu Hanifi, razlikujući se od njega u pogledu prihvatanja kijasa i istihsana. Njegova škola je nestala krajem 2. i početkom 3. vijeka (h) širenjem hanefijskog mezheba u Iraku.

4. Ebu Dža'fer Muhammed b. Džerir et-Taberi je rođen u Taberistanu 224/838. Po tadašnjem običaju preduzimao je naučna putovanja u razne krajeve Hilafeta. Stekao je visoko obrazovanje na polju islamskih nauka, historije, državne uprave i sl. Nakon svestranog upoznavanja sa različitim sistemima tumačenja Šerijata, razvio je vlastitu metodologiju. Svoje poglede na pravo iznio je u djelima »El- Latif«, »El-Hafif«, »EI-Basit«, »El-Asar« i gotovo najznačajnijem »Ihtilafu-l-fukaha«. Sa područja javnog prava poznato mu je djelo »Kitabu-d-dini ve-d-devleti«, koje je doživjelo više izdanja (Manchester 1923). U svoje vrijeme taberijski mezheb je bio jedan od najuticajnijih mezheba u abasijskoj državi. Iščezao je polovinom 5. vijeka (h).

f) Vladajuće pravno tumačenje haridžija

Kako je poznato, haridžije su najranija vjersko-politička grupacija u islamu. Kao posebna grupa obrazovani su 37/657. nezadovoljni okolnošću da je Hazreti Alija u toku bitke na Siffinu prihvatio prijedlog o arbitraži između njega i Muavije. Grupa koja je smatrala da ne može biti ljudske arbitraže ni suda iznad Božije riječi (la hukme illa li-llahi) izdvojila se i pobunila i protiv halife koga je do tada podržavala (Aliju) i protiv njegovih protivnika. Tako su od početka »oni koji su se izdvojili« nastupili s pozicija radikalizma i idealizma. Sam Hazreti Alija je bio prinuđen da s njima ratuje i nanio im je bolni udarac u bici u Nehrevanu safera 38/jula 658. Ta ga je pobjeda kasnije koštala života; pao je kao žrtva haridžijskog atentata. U vrijeme Emevija haridžije su nastavili pobunu u istočnim provincijama (Kirman, Fars) i na Arabijskom poluostrvu. Politički su eliminisani energičnim akcijama emevijskog namjesnika Hadžadža, doprinoseći svom slomu i vlastitim fanatizmom i netolerancijom. U vrijeme abasijskih halifa nestali su sa političke scene, preživljavajući kao vjerska grupa u istočnoj Arabiji, sjevernoj i istočnoj Africi. Pošto je haridžijska moć trajala prilično kratko nisu bili u stanju da u potpunosti i jedinstveno izraze svoje stavove, tako da među njima postoje podgrupe koje se znatno međusobno razlikuju. U načelu se može reći da su haridžije izgradile svoje vjersko, moralno i pravno učenje u skladu sa svojom praktično-političkom pozicijom. U pitanju hilafeta zauzeli su poziciju radikalnog demokratizma: učili su da je ova funkcija dostupna svakom muslimanu »čak i ako je crni rob«, te da je svaki musliman dužan da proglasi nezakonitim svakog halifu koji skrene s pravog puta i da ga čak zbaci silom. O tome kada je neko skrenuo s »pravog puta« procjenjuje se haridžijskim mjerilima. Time su, u stvari, opravdavali svoju pobunu protiv Alije. U vjerskim pitanjima su smatrali da je nemoguća vjera bez praktičnih djela. Sljedstveno tome, svakog muslimana koji počini veliki grijeh smatrali su otpadnikom od vjere (murted) kome slijedi smrtna kazna. Sve muslimane koji ne slijede haridžijski pravac podveli su pod ovu kategoriju. To ih je praktično dovelo na poziciju krajnjeg fanatizma, pri čemu nisu prezali ni od masovnih ubistava njihovih protivnika zajedno sa cjelokupnim porodicama. Istovremeno su prema pripadnicima drugih nebeskih vjera pokazivali posebnu toleranciju. Jednakim sebi su smatrali svakog hrišćanina i Jevreja koji izgovori modifikovani šehadet: »Muhammed je Božiji Poslanik Arapima a ne nama«. Haridžijski radikalizam se u pravu izrazio kao zahtjev za krajnje idealizovanim ponašanjem. Osuđivanje muslimana koji su na bilo koji način učestvovali u borbama oko Hilafeta dovelo ih je dotle da odbace kao nevjerodostojne većinu hadisa i idžma'u-l-ummet, pošto su samo sebe haridžije smatrali pravim Ummetom. Na taj način su izvore prava sveli samo na Kur'an. To je imalo za posljedicu pojavu specifičnih pozitivno-pravnih rješenja: - U slučaju bluda bračnog muškarca i žene propisali su kaznu bičevanja jednako kao i u slučaju nebračnih lica. Nisu priznali hadise o kazni kamenovanja koje je Muhammed (a. s.) primijenio u slučaju bračnih lica. - Dopuštaju oporuku nasljedniku, jer ne priznaju valjanost hadisa »la vasijjete li varisin«. Kuranski ajet o oporuci (11:180) smatraju jedino mjerodavnim za ovo pitanje, a ne, kao ehlu-sunnet, prvom fazom u regulisanju reda nasljeđivanja.  Srodstvo po mlijeku kao bračnu smetnju smatraju jedino u slučaju majke i sestre, pošto ne priznaju hadis »Sve što je zabranjeno po krvi zabranjeno je i po mlijeku«. Idealizam u poimanju vjerskih i moralnih propisa imao je za posljedicu rješenje po kome taharet kao uslov za namaz obuhvata ne samo tjelesnu već i duhovnu čistoću. Abdest, prema haridžijama, kvari i mržnja, zloba, bestidan govor i sl. Tokom historije haridžijski fikh nije ostavio ozbiljnijeg traga u islamskoj pravnoj nauci. Smatran je ekstremnim i kao takav ostao na margini društvene prakse i nauke. U kasnijem dobu očuvale su se one haridžijske grupacije koje su imale umjerenu orijentaciju. Takve su ibadije u Muskatu, istočnoj Africi, dijelovima Alžira i Libije. Ova grupacija ima učenje veoma blisko stanovništvu ehlu-sunneta. Kao izvore prava priznaju: Kur'an, Sunnet, te idžma ostalih pravnih škola. Tako su se, faktički, u najvećoj mjeri približili većinskom muslimanskom pravnom tumačenju.

g) Vladajuće pravno tumačenje ši'ija Kao oformljena grupacija ši'ije (ši'atu Ali) pojavili su se u vrijeme građanskog rata između četvrtog halife Alije i sirijskog namjesnika Muavije. U ovom sukobu, koji je trajao od 35. do 41. (656- 661). Aliju su podržali stanovnici Iraka, a Muaviju stanovnici Šama. Alija je prenio prijestonicu u Kufu i to kratko vrijeme ostalo je u svijesti lokalnog stanovništva kao idealno doba, kratkotrajno sjećanje na slavnu prošlost. I nakon smrti hazreti Alije, njegove pristalice su se grupisale oko njegovih sinova, posebno Husejna, djelujući kao zaseban faktor, gradeći postupno vlastitu ideologiju. Središnje mjesto u toj ideologiji bilo je pitanje hilafeta (odnosno imameta po ši'ijskoj terminologiji). Ši'ije su formulisali tezu o tome da Bog podaruje pravo na imamet, da je takav imam snabdjeven Božanskom inspiracijom i da se ona nasljedno prenosi u krugu potomaka Hazreti Alije i Fatime (ehlu-l-bejt). Insistiranje na imametu kao pravu koje Bog podaruje pojedincima trebalo je da obesnaži zahtjeve Emevija i Abasija na hilafet, pošto se njihovo pravo izvodilo iz saglasnosti zajednice, tj. iz ljudskog prava. U skladu sa ovom osnovnom koncepcijom izgradeno je cijelokupno vjersko, moralno i pravno učenje ši'ija. Pri tome je stvarni položaj ove grupacije (dugogodišnji progoni i pritisak) našao vjerni odraz u teoriji (pravila tzv. »tekijje«, odnosno skrivanje sopstvenog opredjeljenja ukoliko bi njegovo javno iznošenje dovelo ši'ijskog sljedbenika u nepovoljan položaj itd.). Kako je poznato, ši'ije tokom historije nisu ostali jedinstveni već su se razbili u više podgrupa koje su, po svom učenju, bliže ili dalje ehlu-sunnetskom pravcu. Osnovna crta ovih podjela bilo je pitanje prvenstva na imamet. Najpoznatija ši'ijska podgrupa je »isna ašerijje«, odnosno ona koja priznaje dvanaest imama. U zapadnoj literaturi se označava kao »duodecimalni ši'iti«. Sami sebe nazivaju »imamije«. Priznaju sljedeće imame: Aliju, Hasana, Husejna, Ali Zejnu-l-Abidina, Muhammed elBakira, Džafer es-Sadika, Musaa el-Kazima, Ali er-Ridaa, Muhamedda et-Tekijja, Ali en-Nekijja, Hasana el-Askerija i Muhammeda elMehdija. Ovi imami su živjeli u periodu između 35. i 260. godine (658- 874). Grupacija koja je nakon smrti Ali Zejnu-l-Abidina priznala za imama njegovog sina Zejda umjesto Muhammeda el-Bakira nazvala se »zejdijje« i razvila svoje posebno učenje. Ukratko ćemo se osvrnut na pravno učenje ove dvije grupe.

Fikh imamija/isna ašerija

Izvori prava prema učenju ovog pravca su: Kur'an, Sunnet, idžma ši'ijskih pravnika i razum (akl). Terminološki, postoji sličnost s ehlu-sunnetskim poretkom izvora. Međutim, u pogledu koncepta pojedinih izvora postoje znatne razlike. 54 U pogledu prvog izvora Kur'ana, ši'ije primjenjuju specifične metode tumačenja. Pod Sunnetom ši'ije podrazumijevaju riječi, djela i prešutna odobrenja Muhammeda (a. s.), ali i ši'ijskih imama. Za saznanje Sunneta koriste sopstvene zbirke hadisa. Jedan hadis je vjerodostojan ukoliko ga prenosi neki od ši'ijskih imama. Idžma nije samostalni izvor prava već služi kao sredstvo za otkrivanje mišljenja imama. Logično, za ši'ije je idžma samo saglasnost ši'ijskih učenjaka. Pod aklom ši'ije imamije podrazumijevaju kategoričke sudove izvedene iz čistog ili praktičnog uma. Uloga akla i idžmaa afirmisana je nakon 260/874, odnosno nakon »nestanka« imama El-Mehdija. Racionalni izvori prava dobili su na važnosti tek nakon nestanka imama koji je, po ši'ijskom vjerovanju, posrednik preko koga Bog proglašava pravo. U kasnijem razvoju, ši'ijski fikh je pretrpio znatan uticaj mutezilskog racionalizma. Jedno od pravila imamij skog fikha glasi: »Sve što je naređeno umom, naređeno je i Šerijatom« (Kullu ma hakeme bihi-l-'aklu hakeme bihi-š-šer'u). Polazeći od istog pravnog materijala kao i sunije, ši'ije imamije su, primjenjujući svoje ključne koncepte i specifične metode, došli do bitno drukčijih pozitivno-pravnih rješenja. Na polju ibadata postoje razlike u odnosu na ehlu-sunnet u pogledu pojedinih propisa u obavljanju namaza i drugih ibadata. Jedna od uočljivih razlika je dodavanje riječi »Ešhedu enne Alijje velijjullah« u ezanu. Na području porodičnog i nasljednog prava postoji nekoliko specifičnih imamijskih ustanova i rješenja. Prema imamijskom fikhu, dozvoljena je mut'a veza. To je veza između muškarca i žene koja se uspostavlja ugovorom na određeno vrijeme. Muškarac je dužan da ženi da imovinsku naknadu koja se naziva udžre (inače znači »zakupnina«), žena je dužna da s tim muškarcem stupa u intimne odnose. Djeca iz takve veze pripadaju ženi. Žena nema pravo na imovinsku naknadu nakon prestanka ove veze, niti pravo nasljedstva u slučaju smrti muškarca. S druge strane, za vrijeme trajanja ove veze žena nije dužna da se pokorava muškarcu. Mut'a veza se i u ši'ijskoj teoriji svrstava pod ugovor o zakupu. Mut'a veza je postojala u Arabiji prije islama; u 55 vrijeme Muhammeda (a. s.) bila je dozvoljena izvjesno vrijeme, ali je zabranjena. Na njenoj zabrani je naročito insistirao hazreti Omer. Postoji tumačenje da su ši'ije imamije ovu ustanovu prihvatili zbog svog negativnog odnosa prema drugom halifi. Ši'ijski pravnici pokušavaju ovu ustanovu utemeljiti na vlastitim tumačenjima Kur'ana. Prema fetvama ehlu-sunnetskih pravnika u većini, mut'a veza nije dozvoljena i smatra se bludom. Otkazivanje braka od strane muškarca (talak) prema imamijskom tumačenju je restriktivno u odnosu na ehlu-sunnet. Otkaz mora biti dat usmeno uz upotrebu riječi talak i pred dva svjedoka. Osim toga, mora biti dokazana konačna namjera za prestanak bračne zajednice. Ne priznaje se otkaz, gdje se izjava o tome daje u jednom momentu (talaku-l-bid'a). U pogledu zakonskog nasljeđa ši'ije isna ašerije imaju posebni nasljedni red. Prema tumačenju ehlu-sunneta, na naslijeđe se, od zakonskih nasljednika, prvo pozivaju lica čiji je dio alikvotno određen u Kur'anu ili Sunnetu (ashabu-l-feraid), zatim ostaviočevi srodnici po muškoj liniji (asaba) i na trećem mjestu ostaviočevi srodnici po ženskoj liniji (zevu-l-'erham). Svaka prethodna kategorija isključuje narednu. Ši'ije u prvom redu na nasljeđe pozivaju lica čiji je dio alikvotno određen u Kur'anu ili Sunnetu (zevu-l-furud) a zatim sve ostaviočeve krvne srodnike bilo po muškoj bilo po ženskoj liniji (zevu-l-karabet). Muški srodnici, agnati, kod ši'ija ne postoje kao posebna kategorija. U rješavanju konkretnih slučajeva ova razlika je jako značajna. U slučaju oporuke (vasijjet) iznad jedne trećine, po tumačenju imamija, potrebna je saglasnost nasljednika bilo prije bilo poslije ostaviočeve smrti. Po tumačenju ehlu-sunneta (hanefijska škola), saglasnost je potrebna nakon smrti ostavioca. Imamije dopuštaju vasijjet zakonskom nasljedniku, a ehlusunnetske pravne škole ne dopuštaju. Najveći udio u formiranju fikha isna ašerija imao je imam Džafer es-Sadik. Rođen je 80/699-700. u Medini, gdje je i umro 148/765. Smatra se da je s njim započelo nastajanje specifičnog 56 ši'ijskog fikha. Priznaju ga i ši'ije ismailijje. Bio je autoritet u hadisu, pa se spominje i u ehlu-sunnetskim isnadima. Dalju razradu imamijski (ili džaferijski) fikh je doživio u djelu Musa el-Kazima (u. 183/798) i njegovog sina Ali er-Ridaa, iza koga je ostao pravni zbornik poznat pod imenom »Fikhu-r-rida«. Nakon perioda imama, ulogu sistematizatora prava preuzeli su mudžetehidi. Među njima je bio najznačajniji Ebu Dža'fer Muhammed b. el-Hasan elKummi (u. 290/902). U četvrtom vijeku (h) nastalo je jedno od temeljnih djela ovog pravca poznato pod imenom »El-Kafi«. U daljem historij skom toku ši'ij ski pravci su imali zasebnu sudbinu i razvoj, te ih je nemoguće pratiti u periodizaciji ehlusunnetskog fikha.

Fikh zejdija

Ova ši'ijska podgrupa se izdvojila u vrijeme spora o tome ko će naslijediti četvrtog imama Ali Zejnu-l-Abidina. Većina ši'ija je priznala za imama Muhammeda el-Bakira, dok je jedna grupa počela slijediti Zejnu-l-Abidinovog sina Zejda. Ubrzo su se prozvali zejdijama. Zejd b. Ali je uživao glas velikog učenjaka. Bio je dobro upućen u tumačenje vjerskih pitanja. Smatrajući obavezom da se pobuni protiv Emevija, koje je smatrao uzurpatorima vlasti, poveo je protiv njih oružanu borbu. U tome nije imao uspjeha pa je poginuo 122/739. Zejdu b. Aliji se pripisuje više djela sa različitih područja. Među ovim djelima najznačajnija je knjiga »El-Medžmu'u fi-l-fikh«, u kojoj se govori o različitim šerijatsko-pravnim pitanjima. Neki hitoričari sumnjaju u autentičnost ovog djela, odnosno u navod da ono potiče od imama Zejda. Ukoliko bi njeno porijeklo bilo tačno, ona bi spadala u najstarija djela fikha. Historičari koji su proučavali ovu knjigu ustanovili su sličnost u njoj sadržanih pravnih rješenja sa tumačenjima Ebu Hanife. Ova sličnost bi se mogla objasniti okolnošću da su i Ebu Hanife i Zejd b. Ali živjeli i djelovali na području Iraka i da su, prema tome, bili pod uticajem iračkog pravnog mišljenja. Pošto je djelo »ElMedžmu'u fi-l-fikh« datirano u prve decenije 2. vijeka (h), u njemu nije ni moglo biti nekih specifičnih ši'ijskih koncepata, koje su zejdije uostalom i napustile. Pravno tumačenje zejdija se u teorijskom pogledu oformilo i praktično počelo slijediti u vrijeme El-Hasan b. Zejda b. Muhammeda, koji je oko 250/864. osnovao samostalnu državu na području Taberistana. Ova država je trajala do 520/1126. i u njoj je primjenjivan zejdijski mezheb. Za razradu i bilježenje zejdijskog fikha zaslužan je i El-Kasim Re'si (u. 246/860).

Zejdijski fikh, kakav je poznat u kasnijem vremenu, sadržan je u djelima ovog pravnika. Unuk ovog učenjaka, Jahja b. el-Husejn uspostavio je zejdijsku vlast u Jemenu 288/900, gdje su se kroz naredne vjekove očuvala znatne koncentracije pristalica ovog pravca. U pogledu vjerovanja zejdije su pod vidnim uticajem mu'tezilijskog racionalizma. U tom smislu odbacuju tesavvuf, koji je u zejdijskim državama bio zvanično zabranjen. U pogledu fikha zejdije su izgleda bliže ehlu-sunnetu nego ši'ijama. Tako se u djelilna o razlikama među mezhebima (hilafjjat) zejdijska pravna škola poredi s ehlu-sunnetskim i negdje navodi kao peti mezheb.

Specifična rješenja ovog pravca su: u ezanu je dodata formula: »Hajje 'ala hajri-l-'ameli«, u dženaza-namazu se donosi pet tekbira, odbacuju mesh po mestvama, odbacuju klanjanje za imamom griješnikom, zabranjuju vezu mut'a, a njihovi sljedbenici sklapaju brakove unutar zejdijske grupe.

Primjena prava

U ovo vrijeme u potpunosti je obrazovano sudstvo (kada') odvojeno od upravne vlasti. Teorijski, sudska vlast je objašnjena kao delegacija prava suđenja od strane halife pojedinim sudijama. Sudije su, 58 međutim, od 2. vijeka (h) zadobile znatnu samostalnost: halifa (odnosno kasnije sultan) postavljao ih je, ali su se oni pri suđenju morali jedino pridržavati šerijata. U pravilu je sudsku funkciju vršio sudija pojedinac (kadija). Kadije su bili nosioci sudskih, vjerskih i izvjesnih upravnih funkcija. Oni su rješavali sporove i vršili druge sudske poslove, vršili ulogu starateljskih organa u pogledu maloljetnika i udovica, imali u nadležnosti zaštitu džamija, nadzor nad vakufima i obavljali druge poslove vjerskog karaktera (prelasci na islam, objavljivanje početka mjeseca ramazana, klanjanje džuma-namaza i držanje hutbe i sl.). U Španiji su djelovali zborni sudski organi. Oni su ustanovljeni na osnovu tumačenja malikijskog mezheba od strane magribskih i andaluskih pravnika. Tokom 2. i 3. vijeka (h) postalo je pravilo da se suđenje vrši samo u zboru (dva ili više sudija). Ovakvo suđenje je nazivano kadau-l-džema'a. U posljednjim decenijama 2. vijeka (h) u abasijskoj državi je kreirana funkcija kadi-l-kudat. Njen nosilac je bio najviši sudski funkcioner sa znatnim upravnim ovlaštenjima. Iz istog perioda potiče redovito spominjanje u izvorima funkcije kadi-l-asker. To su bili sudije imenovani za rješavanje sporova među vojnicima na pohodima ili na osvojenim teritorijama. Zaustavljanjem osvajanja u abasijskoj državi, odnosno emevijskoj Španiji, kadi-l-asker je poprimio funkciju redovnog sudije. U ovo vrijeme mezalim sudovi su doživjeli dalju afirmaciju. Smatrani su jednom od najvažnijih karakteristika suverene vlasti. U vrijeme cijepanja jedinstvene države historijski izvori pokazuju da je svaki novi vladar - sultan ili emir - među prvim svojim aktima određivao vrijeme prijema nezadovoljnih podanika, raspravljanje njihovih tužbi i žalbi i rješavanje u vanrednom postupku. Vođenje mezalim jurisdikcije su ubrzo preuzeli moćni veziri. U pogledu materijalnog prava mezalim sudovi nisu mogli ići protiv izričitih zabrana šerijata, a u pogledu procesnog prava nisu imali nikakvih ograničenja. 

U 3. vijeku (h) razvijen je i dograđen sistem organizacije i funkcionisanja sudova. Kadije su dobili čitav niz pomoćnih organa kojim je trebalo da im se omogući brže i efikasnije djelovanje. To su bili: katib (zapisničar, čija se uloga ogledala u bilježenju izjava, svjedočenja, presuda i drugih sudskih akata); kassam (tehnički pomoćnik sudije, zadužen za fizičku diobu u imovinskim pitanjima), muzekki (službenik koji je imao zadatak ispitivanja moralnog lika svjedoka); bevvab (službenik čija je funkcija održavanje reda u sudnici); muterdžim (prevodilac za stranke koje ne znaju arapski jezik) i drugi. Među sudskim pomoćnim organima važnu ulogu su imala lica nazvana šuhudu-l-hal ili eš-šuhudu-l-udul. To su bili akreditovani svjedoci kod suda čija je uloga bila kontrolisanje zakonitosti rada sudije. To su bili poznavaoci prava i ličnosti visokog morala, koji su svojim autoritetom garantovali ispravnost suđenja. Ovu ustanovu je prvi uveo egipatski kadija El-Mufaddal b. Fudala' (u. 174/790). Uloga ovih svjedoka je bila osebno naglašena u malikijskim pravnim redovima. Prihvaćena je i od drugih pravnih škola kao pravilo da nema sudenja bez prisustva ovih svjedoka. Navodi se da je krajem 4. vij eka (h) u Kairu bilo oko 1500 ovakvih svjedoka. Pored sudske funkcije, država je u ovo doba posvetila pažnju i funkciji tumačenja prava. To je činjeno na dva načina: postavljanjem službenih muftija i kontrolisanjem rada privatnih. Muftije su davali fetve i službenim i privatnim licima. Neki vladari su posebno insistirali da kadije prilikom donošenja odluka konsultuju muftije. Takav nalog izdao je, npr. abasijski halifa El-Muti' prilikom imenovanja kadi-lkudata 363/973. Pravnik koji je izdavao fetve imao je položaj savjetnika (mušavir) pred sudovima u Španiji.

Autor: Fikret Karčić

LITERATURA: Anwar Ahmad Qadri, Islamic Jurisprudence in the Modern World, 80-173; Ali Hasan Abdu-l-Kadir, Nazretun ammetunn fi tarihi-l-fikhi-l-islamijji, 191-292; Muhammed el-Hudri, Tarihu-t-tešri'i-l-islamijji, El-Kahire, 1920, 164-327; Asaf A. Fayzee, "Shi'i Legal Theories", u: Law in the Middle East (ed. M. Khadduri and H. Lehesny), Washington D. C. 1950, 113-131; Emile Tyan, "Judicial 60 Organization", u Law in tlae Middle East, 237-278; Dairetu-l-mearifi-lislamijje (odrednice: Ebu Hanife, Ebu Jusuf, Zejdije); Encyclopaedia of Islam, Leiden, 1979, vol. I-IV (odrednice: Ahmed b. Hanbal, kadi); Ahmad Hasan, Early Development of Islamic Jurisprudence, Islamabad 1982, 178-221.