Odmah na početku treba naglasiti da ogromna većina učenjaka smatra da je džuma-namaz stroga obaveza (farzi-ajn) pojedincu koji ispuni uslove (šartove) za obaveznost džuma-namaza[1], bez obzira padala džuma na prvi dan bajrama ili ne. To je stav većine učenjaka (džumhura), tj. stav našeg hanefijskog mezheba,[2] a i malikijskog i šafijskog mezheba, te manjinski stav unutar hanbelijskog mezheba.[3] U nastavku ćemo navesti glavne dokaze na koje se pozivaju hanefijski, malikijski i šafiijski učenjaci i dio hanbelijskih učenjaka:

1 - Sunnet (praksa) Poslanika, a.s.: Naime, u vrijeme Poslanika, s.a.v.s., podudarili su se dan džume i prvi dan bajrama. Poslanik je klanjao i bajram-namaz i džumu-namaz, te održao dvije hutbe: bajramsku hutbu i džumansku hutbu. Znači, nije izostavio ni džumu ni bajram. Ovakav Poslanikov postupak je općepoznat (mešhur) i zabilježen je u skoro svim hadiskim zbirkama. Mi ćemo sada spomenuti samo jednu predaju, dok će o drugim predajama biti kasnije riječ: Allahov poslanik, s.a.v.s., bijaše učio na bajram-namazima i džuma namazu Sebbihi-sme Rabbike-l-E'ala (suru El-E'ala) i Hel etake hadisu-l-gašijeh (suru El-Gašije). Kada bi se sastavili bajram i džuma u jednom danu, Allahov poslanik, s.a.v.s., je učio i na bajram-namazu i na džuma-namazu, također, ove dvije sure.[4]

2 - Poslanik, a.s., je pojasnio stanovnicima El-Avalija (El-Alije)[5], čije su kuće bile daleko od Poslanikove džamije, da imaju izbor u vidu olakšice (ruhse) da klanjaju ili džumu u Poslanikovoj džamiji ili podne-namaz kod svojih kuća, pošto bi im dolazak i povratak dva puta u nekoliko sati na dan Bajrama predstavljao poteškoću. Hadiske zbirke bilježe više verzija ove predaje:

- Sastavila su se dva praznika (tj. džuma i bajram) za vrijeme Vjerovjesnika, s.a.v.s., pa je on kazao: „Koji god stanovnik El-Alije hoće da sjedi kod kuće (i ne klanja džumu), neka sjedi, nije mu grijeh.“[6]

- Allahov poslanik, s.a.v.s., je kazao: U ovom danu su vam se sastavila dva praznika (tj. džuma i bajram). Stoga, ko hoće, ne mora klanjati džumu, jer mu je bajram dovoljan. A mi ćemo klanjati i džumu.[7]

- Allahov poslanik, s.a.v.s., je kazao: U ovom danu su vam se sastavila dva praznika (tj. džuma i bajram). Stoga, ko hoće, ne mora klanjati džumu, jer mu je bajram dovoljan. A mi ćemo, ako Bog da, klanjati džumu.[8]

- Sastavila su se dva praznika (tj. džuma i bajram) za vrijeme Vjerovjesnika, s.a.v.s., pa je kazao: Učinili ste mnogo dobra (hajra) i mnogo ste zikrili. Mi ćemo klanjati i džumu. Stoga, ko hoće da klanja i džumu, neka klanja, a ko hoće da se vrati, neka se vrati.[9]

3 - Zbog svih gorenavedenih verzija predaje, u kojima je uglavnom spomenut slučaj stanovnika sela El-Alije, većina učenjaka, među kojima su i hanefijski učenjaci, je protumačila da se izbor spomenut u dotičnoj predaji odnosi na stanovnike sela koji inače nisu obavezni da obavljaju džumu[10], a ne na stanovnike gradova, odnosno da se, u današnjem vremenu, taj izbor ne odnosi na stanovnike mjesta gdje se nalaze džamije u kojima se klanjaju džume. U nastavku donosimo nekoliko citata hanefijskih, malikijskih i šafijskih učenjaka koji potvrđuju stav ova tri mezheba o obaveznosti džume na dan Bajrama.

  Imam Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, učenik Ebu Hanife, prenosi od Ebu Hanife u El-Džami' Es-Sagir njegov stav: Ako se dva praznika (tj. džuma i bajram) sastave u jednom danu. Prvi praznik (tj. bajram) je sunnet,[11] a drugi praznik (tj. džuma) je farz. Osoba neće ostaviti ni jedan od ta dva praznika.[12]

  Hanefijski učenjak Ibn Abdidin u svojoj Hašiji kaže: Što se tiče našeg mezheba, ako se sastave bajram-namaz i džuma-namaz, nužno ih je klanjati oboje.[13]

  Imam Sahnun prenosi u Mudevveni stav imama Malika, osnivača malikijskog mezheba, po ovom pitanju: Pitao sam Ibnu-l-Kasima: „Kakav je stav imama Malika kada se sastave kurbanski bajram-namaz i džuma-namaz ili ramazanski bajram-namaz i džuma-namaz, pa čovjek koji boravi u gradu klanja bajram-namaz za imamom, pa želi da ne ode na džumu-namaz, da li njegov odlazak na bajram-namaz skida sa njega obavezu obavljanja džuma-namaza?“ Ibnu-l-Kasim je odgovorio: „Ne. Malik je kazao: Njegov odlazak na bajram-namaz skida sa njega obavezu obavljanja džuma-namaza. Dalje Malik kazuje: Nije do mene doprlo da je iko osim Osmana dozvolio stanovnicima El-Avali da ne klanjaju džumu-namaz.“...[14]

  Imam Nevevi kaže: Imam Šafija i njegovi učenici smatraju da kada se podudare dan džume i dan bajrama i dođu stanovnici onih sela kojima je džuma obavezna zbog toga što ezan dopire do njihovog naselja, pa klanjaju bajram-namaz, obaveza klanjanja džume ne spada sa stanovnika grada[15], bez razilaženja...[16]

  Savremeni hanefijski učenjak Abulhamid Mahmud Tuhmaz kaže u svom Hanefijskom fikhu: Ako bajram namaz bude u petak, klanjat će se i on i džuma-namaz. Bajram-namaz ne može zamijeniti džumu-namaz kao što se navodi od Alije, r.a., i Ibn Zubejra, r.a. Ibn Zubejr, r.a., je rekao: „Neobaveznost klanjanja džume-namaza zbog bajrama je napuštena praksa.“ Od Alije, r.a., se prenosi da je rekao da se to odnosilo na stanovnike pustinja i one kojima džuma-namaz nije obaveza.[17]

4 - Slično kao i većina učenjaka i ashaba, i halifa h. Osman je protumačio Poslanikovu izjavu u spomenutoj predaji kao olakšicu, općenito datu stanovnicima sela koji, inače, nisu obavezni da obavljaju džumu, a posebno datu stanovnicima sela područja El-Alije. Tako je i h. Osman, u slučaju kada se dan bajrama podudarao sa danom džume, naglašavao u bajramskoj hutbi da stanovnici sela nisu obavezni da klanjaju džumu. Hadiske zbirke bilježe h. Osmanovo tumačenje:

- Ebu Ubejd, štićenik Abdurrhamana ibn Ezhera[18], r.a., prenosi: Potom sam svjedočio bajramu u vrijeme Osmana ibn Affana. Tada bijaše i dan džume. Osman je tako klanjao bajram-namaz prije hutbe, potom je održao hutbu i kazao: „O, ljudi. Doista je ovo dan u kojem su vam se sastavila dva praznika (tj. džuma i bajram). Stoga, koji god stanovnik El-Avalija hoće da čeka džumu, neka čeka, a ko hoće da se vrati, ta dozvolio sam mu.“[19]

- Ebu Ubejd, r.a., prenosi: ...Potom sam svjedočio bajramu u vrijeme Osmana ibn Affana. Tako je Osman počeo sa bajram-namazom prije hutbe, pa je potom kazao: „Doista je ovo dan u kome su se sastavila dva praznika (tj. džuma i bajram) za muslimane. Stoga, ko je ovdje stanovnik El-Avalija, pa hoće da ide, ta dozvolili smo mu, a ko hoće da ostane, neka ostane.“[20]

- Ebu Ubejd, r.a., prenosi: ...Potom sam svjedočio bajramu u vrijeme Osmana ibn Affana. Tako je Osman došao i klanjao. Kada je klanjao, održao je hutbu u kojoj je kazao: „Doista su vam se u ovom danu sastavila dva praznika (tj. džuma i bajram). Stoga, koji god stanovnik El-Alije hoće da čeka džumu, neka čeka a ko hoće da se vrati, ta dozvolio sam mu.“[21]

- Komentarišući gorespomenutu predaju koju prenosi od imama Malika, imam Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani kaže: Sve spomenuto prihvatamo. Osman je dopustio stanovnicima El-Alije da ne klanjaju džumu samo zbog činjenice što oni nisu stanovnici grada. Ovo je i stav Ebu Hanife, neka mu se Allah smiluje.[22]

5 - Fikhsko pravilo: Obavljanje sunnet, odnosno važdib radnje ne skida obavezu za obavljanje farz radnje. Naime, bajram-namaz je sunnet po šafiijskom i malikijskom mezhebu, a vadžib (drugostepena dužnost) po hanefijskom mezhebu, dok je džuma-namaz farz (prvostepena dužnost) po svim mezhebima. Stoga, shodno navedenom fikhskom pravilu, obavljanje bajram-namaza ne skida obavezu za obavljanje džume-namaza.

  Nakon iznošenja mišljenja našeg mezheba, a i druga dva mezheba koji dijele isto to mišljenje, ostaje nam da posavjetujemo pripadnike naše Islamske zajednice u BiH da postupaju po mišljenju hanefijskog mezheba, kako su i do sada to radili, te da klanjaju i bajram-namaz i džumu-namaz na dan predstojećeg Kurban-bajrama.

  Na kraju, nije na odmet spomenuti da danas većina islamskih zajednica u svijetu postupa po mišljenju džumhura, da je obavezno klanjati džumu na dan Bajrama. Među tim zajednicama su islamske zajednice u: BiH, Jordanu, Siriji, Libanu, Maroku, Alžiru, Ujedinjenim Arapskim Emiratima, Turskoj, Albaniji, Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji, Makedoniji, Bugarskoj, Crnoj Gori, Kosovu, Pakistanu, Indiji, Indoneziji, Maleziji, Nigeriji itd.

Autor: Jusuf Džafić 

[1] Džuma-namaz je obaveza pojedincu koji ispuni sljedeće uslove: 1. da je musliman; 2. da je razuman; 3. da je vjerski (polno) punoljetan; 4. da je muškarac; 5. da je slobodan (tj. da nije rob, zarobljenik ili zatvorenik); 6. da je fizički zdrav (sposoban) da može sam doći u džamiju (tj. da ima zdrave oči i noge); 7. da boravi u mjestu gdje se nalazi džamija, odnosno da je udaljen od najbliže džamijemanje od 1 fersaha (5,55 km - oko 1 h hoda, znači, ko boravi u mjestu gdje nema džamije, tj. ko je udaljen više od 1 fersaha od najbliže džamije, nije obavezan da klanja džumu); 8. da je siguran od opasnosti (neprijatelja, nesreća i dr. opasnih okolnosti); 9. da u vremenu klanjanja džume ne obavlja nužni posao (npr. obavljanje hitne medicinske operacije, dežurne službe, održavanje važnih objekata, čuvanje važnih objekata)

[2] Za detaljnije o propisima džume u hanefijskom mezhebu vidi: Eš-Šurunbulali, Nuru-l-idah (hanefijski fikh), uvod, prijevod i komentar: Jusuf Džafić, Planjax, Tešanj, 2016, str. 214-220; Ibn Mevdud el-Mevsili, El-Muhtar li-l-fetva (hanefijski fikh), uvod, prijevod i komentar: Jusuf Džafić, Planjax, Tešanj, Behram-begova medresa u Tuzli, 2017, str. 105-107. Za detaljnije o propisima bajrama u hanefijskom mezhebu vidi: Eš-Šurunbulali, Nuru-l-idah (hanefijski fikh), str. 220-225; Ibn Mevdud el-Mevsili, El-Muhtar li-l-fetva (hanefijski fikh), str. 107-111.

[3] Takođe, stav zahirijskog mezheba jeste da je džuma-namaz obavezna džematliji koji na dan bajrama klanja bajram-namaz. Suprotno džumhuru, odabrani stav hanbelijskog mezheba jeste da džuma-namaz nije obavezna džematliji koji na dan bajrama klanja bajram-namaz, tj. džematlija ima izbor hoće li klanjati i džumu ili neće. Prema hanbelijama, izuzetak je jedino imam koji je obavezan da klanja i bajram-namaz i džumu-namaz.

[4] Muslim, Es-Sahih, Dar El-Džil, Bejrut, sv. 3, str. 15, br. 2065; Bejheki, Ma'rife es-sunen ve el-asar, Dar El-Va'j, Damask, 1991, sv. 5, str. 79, br. 6901.

[5] El-Avali (El-Alije) je područje nekadašnjih sela koja su bila udaljena od Medine između 3 i 8 arapskih milja (5,55 i 15 km). Danas je cijelo područje dio grada Medine.

[6] Hadis je vjerodostojan - sahih. Bilježe ga: Eš-Šafii, El-Musned, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1980, str. 77; El-Bejheki, Es-Sunen el-kubra, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2003, sv. 3, str. 444, br. 6290, str. 445, br. 6291; Id., Ma'rife es-sunen ve el-asar, sv. 5, str. 116, br. 7021.

[7] Hadis je vjerodostojan - sahih. Bilježe ga: Ebu Davud, Es-Sunen, El-Mektebe El-Asrijje, Bejrut, sv. 1, str. 281, br. 1073; Ibn el-Dažrud, El-Munteka, Muessese El-Kutub es-sekafijje, Bejrut, 1988, str. 84, br. 302; El-Hakim, El-Mustedrek, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1990, sv, 1, str. 425, br. 1064; El-Bejheki, Es-Sunen el-kubra, sv. 3, str. 444, br. 6288.

[8] Hadis je vjerodostojan - sahih. Bilježe ga: Ibn Madže, Es-Sunen, Dar Ihja' el-kutub el-arebijje, Kairo, sv. 1, str. 416, br. 1311; El-Bezzar, El-Musned, Mektebe El-Ulum ve el-hikem, Medina, 1988-2009, sv. 15, str. 386, br. 8996; Ebu Tahir el-Muhallis, El-Muhallisijjat, Vizare el-evkaf ve eš-šuun el-islamijje, Katar, 2008, sv. 2, str. 218, br. 1401.

[9] Hadis je vjedostojan - sahih. Bilježe ga: Et-Taberani, El-Mu'džem el-kebir, Mektebe Ibn Tejmijje, Kairo, 1994, sv. 12, str. 435, br. 13591; Et-Tahavi, Šerh muškil el-asar, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1994, sv. 3, str. 191, br. 1156.

[10] Donedavno širom islamskom svijeta, pa tako i u Bosni, džamije nisu postojale na selima, odnosno džuma se nije klanjala u selima. Vidi i prvu bilješku za uslove obaveznosti džume.

[11] Hanefijski učenjak Leknevi pojašnjava u svome komentaru na El-Džami' el-kebir da je Šejbani ovdje bajram-namaz nazvao sunnetom, jer je njegova obaveznost potvrđena Sunnetom, za razliku od džume-namaza, čija je obaveznost potvđena direktno Kur'anom. Za detaljnije o ovome vidi narednu bilješku.

[12] El-Leknevi, El-Džami' Es-Sagir ve šerhuhu En-Nafi' el-kebir limen jutali' El-Džami' es-sagir, Alem el-kutub, Bejrut, 1986, str. 113.

[13] Ibn Abidin, El-Hašije (Redd el-muhtar ala Ed-Durr el-muhtar), Dar El-Fikr, Bejrut, 1992, sv. 2, str. 166.

[14] Grupa autora, El-Mudevvene, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1994, sv. 1, str. 233-234.

[15] Već smo ranije spomenuli da osoba koja živi daleko od džamije nije obavezna klanjati džumu po hanefijskom mezhebu. I šafijski mezheb zastupa isti stav. Vidi prvu bilješku za uslove obaveznosti džume.

[16] En-Nevevi, El-Medžmu' šerh El-Muhezzeb, sv. 4, str. 491.

[17] Tuhmaz, Hanefijski fikh, Hasan Grabus, Sarajevo, 2002, sv. 1, str. 401.

[18] Abdurrahman ibn Ezher ibn Avf, ashab i bratić poznatog ashaba Abdurrahmana ibn Avfa, r.a.

[19] Hadis je vjerodostojan - sahih. Bilježe ga: El-Buhari, Es-Sahih, Dar Tavk en-nedžat, Bejrut, 2001, sv. 7, str. 103, br. 5572.

[20] Hadis je vjerodostojan - sahih. Bilježe ga: El-Humejdi, El-Musned, Dar Es-Sika, Damask, 1996, sv. 1, str. 152, br. 8; Ibn Asakir, El-Mu'džem, Dar El-Bešair, Damask, 2000, sv. 1, str. 530, br. 652.

[21] Hadis je vjerodostojan - sahih. Bilježe ga: Malik, El-Muvetta', Dar Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, 1985, sv. 2, str. 178, br. 5; Id., Muvetta' bi rivaje Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, El-Mektebe El-Ilmijje, Bejrut, str. 88, br. 232; Eš-Šafii, El-Musned, str. 77; Ibn Hibban, Es-Sahih, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1993, sv. 8, str. 365, br. 3600; El-Dževheri, Musned el-Muvetta', Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 1997, str. 195, br. 204; El-Bejheki, Es-Sunen el-kubra, sv. 5, str. 84, br. 6914, str. 117, br. 7025; Et-Tahavi, Šerh muškil el-asar, sv. 3, str. 192, br. 1156.

[22] Malik, Muvetta' bi rivaje Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, str. 88.