• Home
  • Kur an i tefsir
  • Enciklopedija hadisa
  • Ilmihal
  • Teme
  • Pitanja i odgovori
  • Pojmovnik
  • Video
  • Audio

    • Ženske hafiske mukabele u Sarajevu: stoljetna tradicija

    Ključne riječi: Hadžijska džamija, Sarajevo, hafize, mukabela, hafiska mukabela

    Sažetak

    ‘Mukabela’ (ar. مقابلة) proizilazi iz korijena riječi قبل - dolaziti, približavati se. Muftić za riječ mukabela navodi više značenja od kojih izdvajamo: prijem, doček, susret, sastanak, intervju, audijencija, razgovor, uspoređivanje, sravnjavanje itd.[1] Pojam ‘mukabela’ na našim prostorima uvriježeno označava glasno učenje cijelog Kur’ana od strane više hafiza ili drugih učača koje se uči uglavnom za vrijeme ramazana. Ova tradicija izvedena je iz tradicije Poslanikovog, a.s., učenja odnosno ponavljanja Kur’ana pred Džibrilom, a.s., u vrijeme ramazana. Ovaj rad, uz pregled sažetih informacija o običaju učenja mukabela u Bosni i Hercegovini, nudi historijsku presjek učenja hafiske ženske mukabele u Sarajevu od njenog prvog održavanja prije 120 godina, preko njene revitalizacije prije 70 godina pa sve do njenog oživljavanja prije 15 godina.

    O učenju Kur’ana

    Početak objave Kur’ana, kako potvrđuju brojni ajeti, vezana je za mjesec ramazan: “U mjesecu ramazanu počelo je objavljivanje Kur’ana…” (Kur’an, El-Bekare, 185); “Mi smo ga objavili u Noći blagoslovljenoj” (Kur’an, Ed-Duhan, 3); “Mi smo ga objavili u Noći sudbine” (Kur’an, El-Kadr, 1).

    U pouzdanim predajama zabilježeno je da je svakog ramazana melek Džibril, a.s., dolazio Poslaniku, s.a.v.s., i s njim ponavljao Kur’an. Od Ibn Abbasa se prenosi da je kazao: “Allahov Poslanik, s.a.v.s., bio je najdarežljiviji čovjek, a bio bi najdarežljiviji u mjesecu ramazanu kada bi mu dolazio Džibiril, a dolazio mu je svake noći mjeseca ramazana i s njim učio Kur’an.”[2] Od Fatime, r.a., se prenosi da joj je pred svoju smrt Poslanik, a.s., kazao: “Džibril mi je svake godine izlagao Kur’an jedanput, a ove godine mi ga je izložio dva puta, i ja mislim da je to stoga što mi je došao kraj života.”[3]

    Otuda, od vremena Poslanika, a.s., i njegovih ashaba do danas, vjernici u mjesecu ramazanu, pored posta, posebnu pažnju posvećuju izučavanju Kur’ana, njegovom učenju i slušanju. Sva ova tri spomenuta oblika druženja s Kur’anom spadaju u ibadete koji su potvrđeni Kur’anom: “Knjiga koju ti objavljujemo blagoslovljena je, da bi oni o riječima njezinim razmislili i da bi oni koji su razumom obdareni pouku primili” (Kur’an, Sad, 29);  “...A vi iz Kur’ana učite ono što je lahko…” (Kur’an, El-Muddesir, 20); “A kada se uči Kur’an, vi ga slušajte i šutite da biste bili pomilovani” (Kur’an, El-A’raf, 204).

    Iz prakse Džibrila i Poslanika, a.s., njegovih ashaba i njihovih sljedbenika, kao i zbog činjenice da je nagrada za ibadete obavljene u vrijeme ramazana daleko veća nego u običnim danima, muslimani širom svijeta razvili su različite običaje i tradicije vezane za učenje i druženje s Kur’anom koje se posebno praktikuju u ramazanu. Tako većina muslimana praktikuje da u toku ramazana završi učenje barem jedne hatme Kur’ana. U određenim muslimanskim sredinama praktikuje se učenje hatme Kur’ana na teravih-namazu gdje bi se na svakom rekatu teravije proučila po jedna stranica Kur’ana, dok bi se na kraju ramazana, na vitr-namazu predala hatma koja je proučena na teraviji. Također, u brojnim muslimanskim zemljama televizijske i radijske stanice emituju učenje hatme Kur’ana koju prate i slušaju muslimani koji su u toku dana zauzeti svojim poslovima. U određenim porodicama se organizuje zajedničko porodično učenje Kur’ana u halki gdje bi oni koji slabije znaju učiti Kur’an vježbali uz one koji su vičniji učenju Kur’ana. Također, u mesdžidima i različitim školama Kur’ana organiziraju se halke sufare, tedžvida i tefsira.

    I muslimani u Bosni i Hercegovini razvili su brojne običaje i prakse vezane za učenje Kur’ana u toku ramazana, od organiziranja kurseva sufare za odrasle, učenja tedžvida, učenja određenih sura ili džuzeva do organiziranja halki tefsira i slično. Među najpoznatije običaje Bošnjaka koji su vezani za druženje s Kur’anom u mjesecu ramazanu spada običaj učenja i praćenja mukabela.

     

    O značenju riječi ‘mukabela’

    ‘Mukabela’ (ar. مقابلة) proizilazi iz korijena riječi قبل - dolaziti, približavati se. Muftić za riječ mukabela navodi više značenja od kojih izdvajamo: prijem, doček, susret, sastanak, intervju, audijencija, razgovor, uspoređivanje, sravnjavanje, opozicija itd.[4] U turskoj enciklopediji islama navodi se da riječ mukabela u religijskoj terminologiji ima dvojako značenje: prvo se odnosi na tradiciju učenja Kur'ana, dok se drugo odnosi na hadisku metodu provjere koja se koristi pri zapisivanju hadisa.[5] Kada je riječ o hadisu, izraz mukabela označava metodu kojom su učenici provjeravali zapisane hadise koje su slušali od svojih učitelja na način da se hadisi koje su zapisali usporede sa originalnim hadisima koje je zabilježio njihov učitelj. Ova metoda je među hadiskim učenjacima kasnije prihvaćena kao uvjet za prihvatanje hadisa koji su zapisivani a nisu pamćeni.[6]

    S druge strane, mukabela kao tradicija koja se veže za učenje Kur’ana definira se kao praksa završavanja hatme Kur’ana slušajući učenje Kur’an i prateći ga u mushafu koja se posebno praktikuje u mjesecu ramazanu.[7] Kako se navodi, ova tradicija izvedena je iz tradicije Poslanikovog, a.s., učenja Kur’ana pred Džibrilom, a.s., u vrijeme mjeseca ramazana. Mukabela u svom primarnom obliku podrazumijevala je učenje hatme Kur’ana od strane hafiza u vrijeme ramazana prije sabah-namaza, podne-namaza ili ikindije-namaza čije su učenje slušali prisutni prateći njihovo učenje u mushafu i ponavljajući za hafizom.  Upravo zbog toga, mukabela u ovom smislu izvedena iz značenja riječi ‘uspoređivanje dvije stvari’ ili ‘sravnjivanje jedne stvari s drugom’.[8] Dakle, mukabelom se uspoređivalo učenje Kur’ana od strane hafiza sa tekstom Kur’ana u mushafu.

    Vremenom, običaj učenja mukabele od strane hafiza evoluirao je te su mukabelu počeli učiti i drugi učači koji pravilno uče Kur’an, a naziv je prihvaćen i za druge oblike praćenja učenja Kur’ana koji nije vezan za neposredan susret sa učačem Kur’ana. U Turskoj se ovaj običaj ne veže za džamiju, te zbog toga pojam ‘mukabele’ u turskom jeziku označava ramazansku tradiciju završavanja hatme Kur’ana prateći u mushafu učenje hafiza koji Kur’an uče u džamijama, mesdžidima ili kućama. No, uobičajeno je da u većim džamijama u Turskoj mukabelu uče muškarci. Prema Peteru McMurrayu ramazansku mukabelu u Turskoj uče dva učača dok ostali slušaju, uče s njima i/li prate njihovo učenje u Kur’anu.[9] Žene prate učenje mukabele u lokalnim džamijama koje se organiziraju u formi ‘kursa Kur’ana’, u manjim mesdžidima ili u određenim kućama gdje mukabelu uči imam ili žena ‘hodža’ dok ostali prate njihovo učenje. Pojedine žene prate učenje Kur’ana na internetu, radiju ili na televiziji a takvo praćenje naziva se mukabelom.[10]

    Osim Turske, tradicija učenja mukabele prakticira se i u Makedoniji gdje je nakon kratkog prekida devedesetih godina do prije jednu deceniju učenje mukabele ponovo uspostavljeno.[11] Također, ona se prakticira i na području Sandžaka.[12]

     

    Tradicija učenja mukabela u Bosni i Hercegovini

    Abdullah Škaljić koji navodi da riječ ‘mukabela’ na našim prostorima uvriježeno označava glasno učenje Kur’ana od strane više hafiza koje se uči uglavnom za vrijeme ramazana.[13]

    Prema historijskim izvorima praksu učenja mukabele u Turskoj utemeljio je sultan Selim III (1761-1808) koji je, kako se navodi, učenje “mukabele” organizirao u Ejubija džamiji te u Hırka-i Saâdet dijelu Topkapi palate[14] u Istanbulu gdje se i danas Kur’an uči 24 sata na dan. Nije poznato kako je i kada običaj učenja mukabele zaživio u Bosni i Hercegovini. Postoji mogućnost da je običaj učenja ‘mukabele’ u Bosni i Hercegovini nastao pod snažnim utjecajem praksi i djelovanja glavnih centara Osmanskog carstva kojem je pripadala i Bosna i Hercegovina, te da je evoluirao u običaj kakvog mi danas poznajemo a koji je jedinstven u svijetu. Međutim, moguće je da je ovaj običaj, kako navodi Elvir Duranović, evoluirao iz prakse devrihana, odnosno tradicije učenja Kur’ana petkom prije džuma-namaza u Gazi Husrev-begovoj džamiji od strane četiri hafiza i dva gostujuća hafiza.[15] Ono što je poznato jeste da, zasada, najstariji poznati trag o učenju mukabele u Bosni i Hercegovini datira iz perioda osmanske vladavine u Bosni i Hercegovini. Takozvani Gureba-defteri (Bilježnice Fonda za strance i ugrožene koji je organizovan u vrijeme mjeseca ramazana) sačuvani u Gazi Husrev-begovoj biblioteci sadrže spiskove pojedinaca koji su učestvovali u akcijama prikupljanja sredstava za strance i ugrožene u vrijeme ramazana u Sarajevu te strukturu stanovništva i imena osoba koje su primale naknadu ili pomoć iz ovog fonda. Između ostalog, ovi defteri sadrže i spisak hafiza koji su učili mukabelu tokom ramazana u određenoj godini te iznos naknade za učenje iste.[16] Najstariji dokument ove vrste datira iz ramazana 1844. godine a na njemu stoji da je uspostavljen prema “uobičajenom starom-kadi, ramazanom ustrojenom Gureba-defteru…”[17] što naslućuje da je fond ove vrste uspostavljen daleko ranije te da učenje mukabele nije bila nepoznanica Bošnjacima u ovom periodu. Ovaj običaj očuvao se sve do 1945. godine a spominje se u izvorima da su sredstva za Gureba-defter kasnije prikupljana i u drugim mjestima u Bosni i Hercegovini.[18]

    Specifičnost mukabele u Bosni i Hercegovini, u odnosu na mukabelu u Turskoj, jeste ta što mukabele uči veći broj učača. Iako je u svom izvornom značenju, običaj mukabele podrazumijevao učenje Kur’ana od strane hafiza i usporedba njihovog učenja sa mushafom, ovaj običaj je tokom godina poprimio novu dimenziju. Tako, pored hafiskih mukabela (mukabele koje uče samo hafizi Kur’ana) danas, u najvećem broju džamija u Bosni i Hercegovini mukabele uče imami mjesne džamije koji angažiraju bolje učače iz džemata ili izvan džemata da uz njih učestvuju u učenju mukabele. U pojedinim džamijama se organizuje više mukabela koje uče različiti učači. Tako se organiziraju i ženske mukabele (mukabele koje uče samo žene), dječije mukabele (mukabele koje uče polaznici i polaznice mekteba), mukabele polaznika kursa Kur’ana i slično.

    Mukabele se, zahvaljujući evoluciji ovog običaja, danas organizuju u gotovo svim džamijama koje imaju status stalnog džemata, ali i u određenim džamijama koje nemaju taj status, a u kojima se u toku mjeseca ramazana honorarno angažira student Fakulteta islamskih nauka ili učenik medrese.[19] Dok učači uče Kur’an, drugi prate njihovo učenje u mushafu. Prateći učenje Kur’ana na takav način, mnogi slušaoci vježbaju svoje učenje te, eventualno, koriguju svoje greške u izgovoru harfova i u tedžvidu.

    Kako bi što više ljudi imalo priliku prisustvovati mukabeli, u vrijeme ramazana u Bosni i Hercegovini mukabela se uči u različitim terminima u toku dana: prije ili poslije sabah-namaza, prije ili poslije podne-namaza, prije ili poslije ikindije-namaza, ili prije iftara. Fejzullah Hadžibajrić navodi da su se u Bosni i Hercegovini mukabele najčešće učile u dva termina: prije sabah-namaza i poslije ikindija-namaza. Mukabelu koja se učilaprije sabah-namaza, navodi on, učili su i nehafizi, dok su mukabelu poslije ikindija-namaza učili, uglavnom, samo hafizi.[20]

    Mukabela se u Bosni i Hercegovini počinje učiti zadnjeg dana mjeseca ša’bana, a dnevno se uči po jedan džuz Kur’ana. Do kraja ramazana učači mukabele prouče trideset džuzeva Kur’ana nakon čega se prouči hatma-dova uz koju se vjernici opraštaju od mjeseca ramzana te mole Dragog Allaha da im primi hatmu koja je proučena, da oprosti grijehe i primi ibadete svima koji su učili i koji su slušali učenje Kur’ana te da sve prisutne proživi da dočekaju blagodati i idućeg ramazana.

    Brojni Bošnjaci uobičajili su da prisustvuju mukabeli u vrijeme ramazana, a naročito oni koji nisu vični učenju Kur’ana. Praćenjem učenja cijelog Kur’ana, Bošnjaci se nadaju milosti i nagradi kod Allaha, dž.š. U tome, oni su vođeni vjerovanjem da je okupljanje radi učenja i proučavanja Kur'ana spada u ibadete i posebno pohvalna djela s kojima su Uzvišeni Allah, dž.š., i Njegov Poslanik, a.s., zadovoljni, a na koja su ashabi Poslanikovi, r.a., podsticali. U jednom Poslanikovom hadisu stoji: “Kada god se okupi grupa ljudi u nekoj Allahovoj kući radi učenja i proučavanja Kur'ana na njih se spusti smirenost, obaspe ih milost, okruže ih meleki i Allah ih spomene kod onih koji su kod njega.”[21]

    U drugoj predaji od Haruna bin ‘Antare se prenosi sahih senedom da je njegov otac upitao Ibn Abbasa, r.a.: “Koje djelo je najbolje?, pa je odgovorio: Spominjanje Allaha je najbolje djelo, i okupljanje u Allahovim kućama (džamijama) radi proučavanja Allahove knjige. Kad god se ljudi okupe, meleki ih zaklone svojim krilima, i oni su u Allahovom gostoprimstvu sve dok ne promijene razgovor.”[22]

     

    Ženska hafiska mukabela u Bosni i Hercegovini

    Kao što je spomenuto, u ranijim izvještajima o mukabelama navodilo se da su mukabele učili uglavnom hafizi. Iako se pouzdano zna da je u Sarajevu i u drugim mjestima širom Bosne i Hercegovine u svakom vremenu bio određeni broj hafīzā, pretpostaviti je da zvaničnih ženskih hafiskih mukabela nije bilo jer je bilo teško okupiti veći broj hafiza na jednom mjestu kako bi se mogla organizirati mukabela.

    Prvi spomen ženske hafiske mukabele veže se za period Austro-ugarske vlasti u Bosni i Hercegovini. Prema F. Hadžibajriću, ova mukabela učila se u Tabak Hadži Sulejmanovoj džamiji u Potok mahali od 1903. do 1907. godine a učio ju je imam hafiz Jusuf-ef. Grozdanić zajedno sa 4 djevojčice koje su bile hafize, odnosno koje su učile hifz. Vasvija Hadžibajrić, kći Hadži Muhamedova, Vasvija Goraždak, kći Mehmedova i Šemsa Užičanin, kći Abdulahova učile su pred hafizom Grozdanićem, dok je Vasfija Novalija učila hifz pred hafizom Šakir-ef. Tuzlom. [23] Ova mukabela se učila nakon podne-namaza, a prisustvovale su joj samo žene. Mukabela je bila kratkog vijeka jer je hafizu Jusuf-ef. Grozdanić, u međuvremenu, jedna učenica (Vasvija Hadžibajrić) sa roditeljima pronašla drugi dom u Turskoj dok se druga učenica (Šemsa Užičanin) udala.  Vasfija Novalija[24] i Vasvija Mulabdić (Goraždak)[25] uspješno su završile hifz, a vijest o njihovim uspjesima zabilježili su ondašnji časopisi.

    1. godine list Bošnjak zabilježio je vijest o trinaestogodišnjoj hafizi Vasfiji Novalija, kćerci Mehage Novalije[26]. Hafiska dova joj je organizovana u Vrbanjuša džamiji uz prisustvo brojnih hafiza i zvaničnika Islamske zajednice.[27] Dvije godine kasnije, odnosno 1907. godine, list Ogledalo objavio je vijest o održavanju hafiske dove Vasviji, kćerci Mehage (Mehmeda) Mulabdića (Goraždaka) u džamiji na Hridu. Vasvija je, također, imala trinaest godina, a hifz je položila, prema izvještaju, za šest dana pred komisijom koju su činili hafiz Muhamed Mulić i hafiz Ibrahim-ef. Sudžuka.[28]

    Pedeset godina nakon formiranja i održavanja prve zvanične ženske hafiske mukabele u Sarajevu, za vrijeme ramazana 1953. godine, hafiza Fatima Zulfikarpašić inicirala je učenje ženske hafiske mukabele u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu. Mukabela se učila nakon podne-namaza a učile su je hafize: hadži hafiza Aiša Pekmez (rođ. Čehić)[29], hadži hafiza Fatima Zulfikarpašić (rođ. Fočo)[30], hafiza Mula Merhemić (kćerka Mujage Merhemića)[31], hafiza Saliha Leto (Zukić)[32] i hafiza Fikreta Tvico (Kalajdžisalihović)[33]. Ovu mukabelu, prema izvještaju Fejzullah Hadžibajrića, sarajevske hafize ovu mukabelu učile su dobrovoljno te se nije tretirala kao redovna mukabela.[34]

    O ovoj mukabeli prvi je pisao Fejzullah Hadžibajrić 1964. godine u povodu desete godišnjice iste gdje je spomenuo da se hafiska ženska mukabela održava već deset godina te da je uče iste hafize. Ovu mukabelu je spomenuo i Mahmud Traljić 1970. godine govoreći o hafizima i učenju hifza u Bosni i Hercegovini.[35] 1972. godine F. Hadžibajrić, u tekstu o ramazanu u Sarajevu, još jednom spominje hafisku žensku mukabelu u Hadžijskoj džamiji navodeći da ovu mukabelu uče četiri sarajevske hafize te da je ona jedinstvena u cijeloj Jugoslaviji.[36]

    Prema svjedočenjima džematlija Hadžijske džamije ova mukabela je učena sve do početka agresije na Bosnu i Hercegovinu što je vrlo blizu istine obzirom da se 1989. godine, u članku Mahmuda Traljića o hifzu kod Bošnjaka, spominje kako se ženska hafiska mukabela i dalje uči u Hadžijskoj džamiji te da je uče samo hafize.[37]

    Osim ove mukabele, na predstavljanju Odbora Islamske zajednice Sarajevo u Islamskoj misli iz 1979. godine navodi se da se hafiska mukabela za žene, osim u Hadžijskoj džamiji, učila i u Čekaluša džamiji u Sarajevu te da su je učile samo hafize.[38]

    Poznata ženska hafiska mukabela prekinuta je početkom rata a revitalizirana je 2008. godine.[39] Džematski odbor Hadžijske džamije na čelu sa imamom hfz. Murizom ef. Mešićem[40], a uz podršku medžlisa IZ Sarajevo ponovo je pokrenuo učenje ove mukabele. Prvu mukabelu nakon njene revitalizacije učile su studentice Fakulteta islamskih nauka u Sarajevu i drugih fakulteta među kojima je bilo nekoliko hafiza. Hafize su učile napamet dok su studentice koje nisu bile hafize učile gledajući u mushaf.

    Mukabelu su učile: hafiza Ehlimana Bilalagić, hafiza Emina Vilajet, hafiza Merjem Kapo, hafiza Mersiha Curkić te studentice Sumeja Fidani, Senida Klisura-Balić i Merjema Smajlović.[41]

    Budući da je primarni cilj ponovnog pokretanja ove mukabele bio da se uči hafiska ženska mukabela kao što je bila prije agresije, od 2009. godine u Hadžijskoj džamiji učila se samo hafiska mukabela iako je među učačicama bila i jedna studentica koja je još uvijek bila u fazi učenja hifza. Naredne, 2010. godine hafisku žensku mukabelu u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu učile su samo hafize.

    Održavanje hafiske ženske mukabele još jednom je bilo prekinuto 2020. i 2021. godine usljed okolnosti uzrokovanih pandemijom COVID-19. Prethodne 2022. godine, nastavljeno je održavanje hafiske ženske mukabele te je obilježena 15. godišnjica od revitalizacije ženske hafiske mukabele u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu.  

    Hafize koje su  tokom ovih godina učile ovu jedinstvenu mukabelu su:

    1. Hafiza Ehlimana Bilalagić (Godinjak). Hifz je položila 2002. godine kao trinaestogodišnjakinja. Žensku hafisku mukabelu u Sarajevu učila je i predvodila od 2008. do 2022. godine.
    2. Hafiza Merjem Kapo. Hifz je položila 2006. godine. Žensku hafisku mukabelu u Sarajevu učila je svaki ramazan neprekidno od revitalizacije mukabele 2008. godine do 2019. godine.
    3. Hafiza Emina Vilajet (Sarajkić). Hifz je položila 2005. godine. Hafisku mukabelu učila je ukupno pet godina, od 2008. do 2012. godine.
    4. Hafiza Mersiha Curkić. Hifz je položila 2006. godine. Mukabelu u Hadžijskoj džamiji učila je 2008. godine.
    5. Amina Kapo. Hifz cijelog Kur’ana završila je kao devetogodišnjakinja u rodnom gradu Rijadu. Zvanično je hifz pred Komisijom za hifz Rijaseta IZ položila tokom studija na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu 31. marta 2005. godine. Cijeli Kur’an proučila je za jedan dan, odnosno za 12 sati, te je time zvanično stekla titulu hafize Kur’ana Časnog. Žensku mukabelu u Hadžijskoj džamiji učila je 2009. godine.
    6. Hafiza Sumeja Ljevaković (Subašić). Hifz je položila 2006. godine. Hafisku žensku mukabelu učila je 2009. i 2013. godine.
    7. Hafiza Zubejda Vračo (Gobeljić). Hifz je položila 2007. godine, dok je 2020. godine stekla zvanje kurra-hafize pred mentorom kurra-hafizom prof. dr. Dževadom Šošićem. Ovom titulom hafiza Zubejda ispisala je historiju ženskog hifza u Bosni i Hercegovini budući da nije zabilježeno da je ijedna žena u Bosni i Hercegovina stekla ovo zvanje prije nje. Hafisku žensku mukabelu u Sarajevu učila je 2010. godine. Od 2014. do 2019. godine predvodila je hafisku žensku mukabelu u Tuzli.[42]
    8. Hafiza Almedina Bojić-Rizvić. Hifz je položila 2008. godine. Hafisku mukabelu u Sarajevu učila je od 2010. do 2013. godine, dok je 2014. godine učila hafisku žensku mukabelu u Tuzli.
    9. Hafiza Saima Zolota (Memić). Hifz je položila 2009. godine, a hafisku mukabelu u Hadžijskoj džamiji učila je od 2011. do 2014. godine.
    10. Hafiza Mahira Vlajčić. Hifz je položila 2012. godine, a žensku hafisku mukabelu u Sarajevu učila je od 2012. godine do 2015. godine te 2019. i 2022. godine.
    11. Hafiza Mejrema Abaz. Hifz je položila 2012. godine. Hafisku žensku mukabelu učila je 2012. i 2013. godine.
    12. Hafiza Adina Muratović-Voloder. Hifz je položila 2012. godine, a na hafiskoj ženskoj mukabeli sudjelovala je pet puta: 2013, 2015, 2016, 2017. i 2018. godine.
    13. Hafiza Merjem Avdić-Isaković. Hifz je položila 2013. godine. Iste godine počela je sa učenjem hafiske ženske mukabele koju je učila do 2017. godine, ukupno pet godina.
    14. Hafiza Salema Begović-Pašalić. Hifz je položila 2013. godine. Žensku hafisku mukabelu u Sarajevu učila je 2014. godine. 2015. godine je nastavila učenje hafiske ženske mukabele u Zenici u Osman Čelebijinoj (Potočkoj) džamiji koju je učila zajedno sa još šest hafiza.[43]
    15. Hafiza Zehra Bajrić. Hifz je položila 2014. godine. Mukabelu je učila 2014. i 2015. godine.
    16. Hafiza Merjema Aletić. Hifz je položila 2011. godine. Hafisku žensku mukabelu učila je samo 2015. godine.
    17. Hafiza Fatima Čaušević-Trako. Položila je hifz 2013. godine. Od 2015. godine angažirana je za učenje hafiske ženske mukabele u Sarajevu te je istu učila do ramazana 2022. godine, odnosno ukupno šest ramazana.
    18. Hafiza Zuhra Haušić. Hifz je položila 2004. godine. Hafisku mukabelu u Sarajevu učila je 2016. i 2018. godine.
    19. Hafiza Medina Živčić-Moco. Hifz je okončala 2014. godine. Mukabelu u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu učila je od 2017. do 2022. godine.
    20. Hafiza Sumeja Rešić. 2015. godine stekla je zvanje hafize. Iste godine učila je hafisku žensku mukabelu u Potočkoj džamiji u Zenici, dok je hafisku mukabelu u Sarajevu učila od 2017. do 2019. godine.
    21. Hafiza Lamija Alijević (Hamzakadić). 2016. godine stekla je diplomu hafize Časnog Kur’ana. Od 2017. do 2022. godine učila je hafisku žensku mukabelu u Sarajevu.
    22. Hafiza Belma Hajrić. Titulu hafize Kur’ana stekla je 2016. godine. Naredne 2017. godine učila je žensku hafisku mukabelu u Sarajevu.
    23. Hafiza Amina Lila. Hifz je položila 2017. godine te je istu godinu učila hafisku mukabelu u Sarajevu.
    24. Hafiza Senada Čačković. Hifz je položila 2015. godine. 2016. i 2017. učila je žensku hafisku mukabelu u Tuzli, dok je 2018. i 2019. godine učila hafisku žensku mukabelu u Sarajevu.
    25. Hafiza Ismeta Bećar. Hifz je položila 2018. godine. Iste 2018. godine te naredne 2019. godine bila je angažirana na učenju hafiske ženske mukabela u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu.
    26. Hafiza Dženisa Pleh. Hifz Kur’ana Časnog završila je 2017. godine kao učenica devetog razreda osnovne škole. Hafisku žensku mukabelu u Sarajevu učila je 2019. i 2022. godine.
    27. Hafiza Sumeja Krkalić. Titulu hafize Kur’ana stekla je 2019. godine. Hafisku žensku mukabelu u Sarajevu učila je 2022. godine.
    28. Hafiza Mubina Suljić. Hifz Kur’ana Časnog pred komisijom Rijaseta Islamske zajednice položila je 2019. godine. 2022. godine učila je hafisku žensku mukabelu u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu.
    29. Hafiza Zerisa Pleh. Hifz Kur’ana Časnog položila je 2021. godine. 2022. godine sa sestrom hafizom Dženisom Pleh učila je hafisku žensku mukabelu u Sarajevu.
    30. Hafiza Amina Imamović. Hifz je položila 2021. godine. 2022. godine po prvi puta učila je hafisku mukabelu u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu.

     

    Završna razmatranja:

    Ženska hafiska mukabela u Sarajevu inspiracija je za učenje Kur’ana i hifza mnogim ženama, djevojkama i djevojčicama dugi niz godina. Ona je inspirirala i pokretanje ženskih hafiskih mukabela u drugim gradovima u Bosni i Hercegovini, poput Tuzle i Zenice. Pokretanje, revitalizacija i njegovanje, u svijetu jedinstvenog, običaja učenja hafiskih ženskih mukabela u Bosni i Hercegovini svjedok je da su Bošnjakinje u svakom vremenu snagom intelekta, upornošću  i odvažnošću tražile svoje mjesto u okrilju svoje vjere i zajednice. Bošnjakinje hafize stoljećima njeguju učenje, pamćenje i podučavanje Kur’anu. Iz godine u godinu broj hafiza je sve veći. Među njima ima hafiza koje su hifz završavale sa devet, dvanaest ili trinaest godina; hafiza koje su kao majke četvero djece polagale hifz; hafiza koje su položile hifz za jedan dan; kurra-hafiza; brojne hafize uspješne su i muhaffize koje su izvele značajan broj hafiza. Stoga, vjerujemo da je institucionalno njegovanje i bdijenje nad ženskim hafiskim mukabelama imperativ koji neće biti prepušten entuzijazmu pojedinaca te da će hafize ubrzo naći i svoje zasluženo mjesto u Komisiji za hifz Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini.

    Autor: Sumeja Ljevaković-Subašić

    Takvim 2023

    Literatura:

    1. Arhiv GHB, A-2961/TO, A-2959/TO, A-319/TO, A-2469/TO.
    2. Ajanović, Mustafa, “Iskrena riječ o hutbi”, El-Hidaje, god. 3, br. 10-11, 1939-1940, str. 126-130.
    3. El-Buhari, Muhammed b. Ismail, Sahihu-l-Buhari: Buharijeva zbirka hadisa, prijevod: Hasan Škapur (i dr.), tom 1-2, Sarajevo, Visoki saudijski komitet za pomoć BiH, 2008.
    4. Bozkurt, Nebi, “Mukabele”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31. tom, Ankara, Turkiye Diyanet Vakfi, 2020, str. 100-101.
    5. Ed-Darimi, Abdullah bin Abdurrahman, Musned ed-Darimi, tom 1, Rijad, Dar el-mugni.
    6. Duranović, Elvir, “Stoljetni kontinuitet forme vjerskih obreda u Gazi Husrev-begovoj džamiji - ugaoni kamen nastanka i očuvanja važnih segmenata islamske tradicije Bošnjaka”, u: Aladin Husić (ur.), Uloga i značaj Gazi Husrev-bega u historiji Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2022, str. 168-185.
    7. Fazlić, Fadil, Hafizi u Bosni i Hercegovini u posljednjih 150 godina, FIN, Sarajevo, 2006.
    8. El-Hadžadž (b.), Muslim, Sahih Muslim, Kairo, Dar Tajiba, 2006.
    9. Hadžibajrić, Fejzullah F., “Uz desetogodišnjicu jedne mukabele u Sarajevu”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ, god. 27, 1964, str. 168-172.
    10. Hadžibajrić, F., “Ramazan u Sarajevu i sarajevske džamije 1972. godine”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ, god. 36, 1973, str. 175-178.
    11. Hadžibajrić, F., “Rahmetlije hafiz Mula hanuma i Osman efendija Merhemić”, IIN Preporod, br. 9, 1. maj 1985, str. 14.
    12. Handžić, Mehmed, ”Pamćenje Kur’ana napamet, hafizi u Sarajevu od 1878. do danas”, El-Hidaje, Ilmijja, Sarajevo, 1942, br. 8-10, str. 193-204.
    13. McMurray, Peter, “Qur’an Alphabetics and the Timbre of Recitation”, u: Emily Dolan i Alexander Rehding (ur.), The Oxford Handbook of Timbre, Oxford University Press, New York, str. 93-120.
    14. Mešić, Muriz, “O ženskoj mukabeli u Hadžijskoj džamiji”, IIN Preporod, br. 20/886, 15. oktobar 2008, str. 28.
    15. Muftić, Teufik, Arapsko-bosanski rječnik, Sarajevo, El-Kalem, 2004.
    16. Özdemir, Figen Uzar, “The status of Pious women in sunni islam: A study on the public religious practices of women in Ankara”, doktorska disertacija, 2017, pdf (metu.edu.tr).
    17. Škaljić, Abdullah, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, Svjetlost, 1966.
    18. Šukrić, Nijaz, “Ramazansko gostoprimstvo šeher Sarajeva”, Takvim, 1982, 39-44.
    19. Şahyar, Ataullah, “Mukabele”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31. tom, Ankara, Turkiye Diyanet Vakfi, 2020, str. 101.
    20. Traljić, Mahmud, "Kur'an u životu bosanskohercegovačkih Muslimana", Takvim za 1970. godinu, str. 111-117.
    21. Traljić, Hafiz Mahmud, “Hifz i njegovanje hifza kod nas”, Islamska misao, god. 11, 1989, br. 125, 9-10.
    22. “Domaće vijesti. Reis-ul-ulema i gureba tefter“, Zeman: organ Ujedinjene muslimanske organizacije, Sarajevo, god. 2, br. 83, 19. septembra 1912, str. 3.
    23. “Domaće vijesti. Hafiza”, Ogledalo: organ naprednih muslimana u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, god. 1, br. 9, 26. jula 1907, str. 5-6.
    24. “Naši dopisi. Hafiza”, Bošnjak : list za politiku, pouku i zabavu, Sarajevo, god. 15, br. 30, 29. jula 1905, str. 3.
    25. “Predstavljamo vam odbor Islamske zajednice Sarajevo”, Islamska misao, 1979, br. 1, str. 29-30.
    26. “Uredba Gazi Husrevbegove medrese”, Glasnik Islamske vjerske zajednice, br. 5-6, 1939, str. 226-256.
    27. Muhamed Šejh Jusuf, “‘El-Mukabela’ er-ramadanija… hatma Kur’anijja džama’ijja bimesdžid Turkija (takrir)”, Anadolu agency, 18.04.2022. https://www.aa.com.tr/ar/التقارير/المقابلة-الرمضانية-ختمة-قرآنية-جماعية-بمساجد-تركيا-تقرير/2566128"المقابلة" الرمضانية.. ختمة قرآنية جماعية بمساجد تركيا (aa.com.tr) (pristupljeno, 12.08.2022.)
    28. “Skoplje: Nakon skoro decenije oživljava ramazanska tradicija učenja mukabele ”,

    https://www.trt.net.tr/bosanski/region/2016/06/10/skoplje-nakon-skoro-decenije-ozivljava-ramazanska-tradicija-ucenja-mukabele-507895, pristupljeno: 15.4.2022.

     

     

     

    [1] Teufik Muftić, Arapsko-bosanski rječnik, Sarajevo, El-Kalem, 2004, str. 1164.

    [2] Muhammed b. Ismail el-Buhari, Sahihu-l-Buhari: Buharijeva zbirka hadisa, prijevod: Hasan Škapur (i dr.), tom 1, hadis br. 6, Sarajevo, Visoki saudijski komitet za pomoć BiH, 2008, str. 9.

    [3] Ibid., tom 2, hadis br. 3624, 2009, str. 1113.

    [4] Teufik Muftić, Arapsko-bosanski rječnik, Sarajevo, El-Kalem, 2004, str. 1164.

    [5] Nebi Bozkurt, “Mukabele”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31. tom, Ankara, Turkiye Diyanet Vakfi, 2020, str. 100-101; Ataullah Şahyar, “Mukabele”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31. tom, Ankara, Turkiye Diyanet Vakfi, 2020, str. 101.

    [6] Ataullah Şahyar, “Mukabele”, str. 101.

    [7] Nebi Bozkurt, “Mukabele”, str. 100-101.

    [8] Ibid.

    [9] Peter McMurray, “Qur’an Alphabetics and the Timbre of Recitation”, u: Emily Dolan i Alexander Rehding (ur.), The Oxford Handbook of Timbre, Oxford University Press, New York, str. 95.

    [10] Vidi više: Figen Uzar Özdemir, “The status of Pious women in sunni islam: A study on the public religious practices of women in Ankara”, doktorska disertacija, 2017, str. 160. index.pdf (metu.edu.tr).

    [11] “Skoplje: Nakon skoro decenije oživljava ramazanska tradicija učenja mukabele”,

    https://www.trt.net.tr/bosanski/region/2016/06/10/skoplje-nakon-skoro-decenije-ozivljava-ramazanska-tradicija-ucenja-mukabele-507895, (pristupljeno: 15.4.2022).

    [12] Medin Halilović, “Tradicija mukabele u Novom Pazaru duža od četiri i po vijeka”, https://www.aa.com.tr/ba/balkan/tradicija-mukabele-u-novom-pazaru-du%C5%BEa-od-%C4%8Detiri-i-po-vijeka-/845998, (pristupljeno: 15.4.2022).

    [13] Abdullah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, Svjetlost, 1966, str. 471.

    [14] Nebi Bozkurt, “Mukabele”, TDV İslam Ansiklopedisi, 31. tom, Ankara, Turkiye Diyanet Vakfi, 2020, str. 100-101; Muhamed Šejh Jusuf, “‘El-Mukabela’ er-ramadanija… hatma Kur’anijja džama’ijja bimesdžid Turkija (takrir) ”, Anadolu agency, 18.04.2022. "المقابلة" الرمضانية.. ختمة قرآنية جماعية بمساجد تركيا (aa.com.tr) (pristupljeno, 12.08.2022.)

    [15] Elvir Duranović, “Stoljetni kontinuitet forme vjerskih obreda u Gazi Husrev-begovoj džamiji - ugaoni kamen nastanka i očuvanja važnih segmenata islamske tradicije Bošnjaka”, u: Aladin Husić (ur.), Uloga i značaj Gazi Husrev-bega u historiji Bosne i Hercegovine, Gazi Husrev-begova biblioteka (i dr.), Sarajevo, 2022, str. 173-174.

    [16] Arhiv GHB, A-2961/TO, A-2959/TO, A-319/TO, A-2469/TO.

    [17] Arhiv GHB, A-2961/TO.

    [18] Ovaj običaj očuvao se sve do 1945. godine a spominje se u izvorima da su sredstva za Gureba-defter kasnije prikupljana i u drugim mjestima u Bosni i Hercegovini. Vidi više: “Domaće vijesti. Reis-ul-ulema i gureba tefter ”, Zeman: organ Ujedinjene muslimanske organizacije, Sarajevo, god. 2, br. 83, 19. septembar 1912, str. 3; Nijaz Šukrić, “Ramazansko gostoprimstvo šeher Sarajeva ”, Takvim, 1982, 39-44.

    [19] Uredbom Gazi Husrev-begove medrese iz 1939. godine učenici medrese postali su obavezni da u vrijeme ramazana obavljaju praksu koja je uključivala obavezu učenja mukabele i klanjanja teravije. Vidi: Mustafa Ajanović, “Iskrena riječ o hutbi”, El-Hidaje, god. 3, br. 10-11, 1939-1940, str. 129.

    [20] Fejzullah F. Hadžibajrić, “Uz desetogodišnjicu jedne mukabele u Sarajevu”, Glasnik VIS, 1964, br. 3-4, str. 169.

    [21] Muslim bin el-Hadžadž, Sahih Muslim, hadis br. 2699, Kairo, Dar Tajiba, 2006, str. 1242.

    [22] Abdullah bin Abdurrahman ed-Darimi, Musned ed-Darimi, tom 1, hadis br. 368, Rijad, Dar el-mugni, str. 369.

    [23] F. Hadžibajrić, “Ramazan u Sarajevu i sarajevske džamije 1972. godine ”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ, god. 36, 1973, str. 178.

    [24] Bila je udata za Mehagu Džemidžića. Radila je kao bula u mektebu u ulici Maguda. Preselila 1924. godine. Mehmed Handžić, “Pamćenje Kur’ana napamet, hafizi u Sarajevu od 1878. do danas”, El-Hidaje, Ilmijja, Sarajevo, 1942, br. 8-10, str. 200.

    [25] Kasnije Vasvija Nikšić. Živjela je u Travniku. Mehmed Handžić, “Pamćenje Kur’ana napamet, hafizi u Sarajevu od 1878. do danas”, str. 204.

    [26] Bio je mudževid Gazi Husrev-begove medrese. Umro 1908. godine.

    [27] “Naši dopisi. Hafiza”, Bošnjak: list za politiku, pouku i zabavu, Sarajevo, god. 15, br. 30, 29. jula 1905, str. 3. Uz vijest o hafiskoj dovi spominje se da je Vasfijin muhafiz bio hafiz Husni f. H. Jahić, dok Mehmed Handžić i Fejzullah Hadžibajrić navode da je hifz položia pred Šaćirom-ef. Tuzlom.

    [28] “Domaće vijesti. Hafiza”, Ogledalo: organ naprednih muslimana u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, god. 1, br. 9, 26. jula 1907, str. 5-6.

    [29] Hifz je završila u dvanaestoj godini pred hafizom Šakirom ef. Tuzlom. Hafisku žensku mukabelu učila je do 1976. godine. Na ahiret je preselila 1982. godine.  Fadil Fazlić, Hafizi u Bosni i Hercegovini u posljednjih 150 godina, FIN, Sarajevo, 2006, str. 62. 

    [30] Hifz je položila 1936. godine. Učila je žensku hafisku mukabelu sve do smrti 1975. godine. Fadil Fazlić, Hafizi u Bosni i Hercegovini u posljednjih 150 godina, FIN, Sarajevo, 2006, str. 58. 

    [31] Umrla je 1985. godine. Hafisku mukabelu je učila sve do 1984. godine. F. Hadžibajrić, “Rahmetlije hafiz Mula hanuma i Osman efendija Merhemić”, IIN Preporod, br. 9, 1. maj 1985, str. 14.

    [32] Hifz je završila 1958. godine pred hafizom Ibrahimom Trebinjcem. Mehmed Handžić, “Pamćenje Kur’ana napamet, hafizi u Sarajevu od 1878. do danas”, str. 204.

    [33] Učenje hifza okončala je 1962. godine a muhafiz joj je bio hafiz Asim ef. Sirćo. Dvadeset godina učila je žensku mukabelu u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu. Fadil Fazlić, Hafizi u Bosni i Hercegovini u posljednjih 150 godina, str. 74.  

    [34] Fejzullah F. Hadžibajrić, “Uz desetogodišnjicu jedne mukabele u Sarajevu”, Glasnik Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ, god. 27, 1964, str. 169.

    [35]  Mahmud Traljić, “Kur'an u životu bosanskohercegovačkih Muslimana”, Takvim za 1970. godinu, str. 115.

    [36] F. Hadžibajrić, “Ramazan u Sarajevu i sarajevske džamije 1972. godine”, str. 178.

    [37] Hafiz Mahmud Traljić, “Hifz i njegovanje hifza kod nas”, Islamska misao, god. 11, 1989, br. 125,  str. 10.

    [38] “Predstavljamo vam odbor Islamske zajednice Sarajevo”, Islamska misao, 1979, br. 1, str. 29.

    [39] Prema svjedočenju određenih džematlija Hadžijske džamije mukabela je nakon rata održavana u formi ženske mukabele koju nisu učile hafize te da je 1998. ili 2000. godine zbog slabe posjete prekinuta.

    [40] Hfz. Muriz-ef. Mešić je nekoliko godina nakon pokretanja mukabele otišao u Čikago gdje se zaposlio kao imam u džematu Bosnian Islamic Cultural Center. Ovaj džemat od njegovog dolaska svake godine u vrijeme ramazana hafizama šalje hediju za njihovo zalaganje na putu očuvanja hafiske ženske mukabele.

    [41] Muriz Mešić, “O ženskoj mukabeli u Hadžijskoj džamiji”, IIN Preporod, br. 20/886, 15. oktobar 2008, str. 28.

    [42] Ženska hafiska mukabela u Tuzli organizirana je u prve dvije godine u Gazi Turali-begovoj džamiji, 2016. godine u KOC Tušanj-Slatina, 2017, 2018. i 2019. godine u Gazi Turali-begovoj džamiji, dok je 2022. godine organizirana u Bijeloj džamiji u Slavinovićima. Žensku hafisku mukabelu u Tuzli u prosjeku uči 8 hafiza. Pored hafize Zubejde, u periodu od 2014. do 2022. godine ovu mukabelu učile su: hafiza Amena Omerović (Jusufović), hafiza Zerina Muminović, hafiza Almedina Bojić, hafiza Senada Čačković, hafiza Behija Spahić, hafiza Maida Razić, hafiza Medina Hamzabegović, hafiza Lamija Spahić, hafiza Elmedina Avdibašić, hafiza Lejla Begunić, hafiza Berina Kučković, hafiza Emina Momković, hafiza Baturić Halima, hafiza Zulejha Omerbašić te Ahmedina Purković, Meliha Huskanović, Sumeja Čanić, Medina Džambić i Revda Hodžić.

    [43] Pored nje, mukabelu su učile hafiza Sumejja Rešić, hafiza Halima Ljutić, hafiza Alena Brković–Pezer, hafiza Azra Kapetanović, hafiza Emina Šišić i hafiza Fatima Skopljak.

    Keywords & Tags

    Islam, sunnet, hadis, iman, islamska predavanja, islamska civilizacija, islamska kultura, propisi, rukja, ehlu sunnet, salavat, idžtihad, predavanja, Allah, Poslanik, poslanik Muhammed, predaja, enciklopedija hadisa, Buharija, Muslim, Ebu Davud, Ibn Madže, Tirmizi, Darekutni, Nesai, Taberani, Malik, Bezzar, Darimi, Nevevi, Kenan Musić, Šefik Kurdić, Bejheki, muharrem, rebiul evel, rođenje poslanika, hazreti, sahih, hasen, daif, lanac prenosilaca, Ebu Hurejre, kurtubi, hanefijski, mezheb, šafijski, malik, hanbel, mehr, nafaka, farz kifaje, fatima, fetva, fikh, hafiz, halifa, Ebu bekr, Alija, Omer, Ibn Hadžer, hatib, hidžab, hilafet, hudejbija, uhud, hendek, ibadet, ibadije, iblis, ibn Tejmijje, akaid, akida, ahlak, moral, povijest islama, sira, kiraet, tedžvid, dove, mevlud, sedmina, tabut, haram, halal, menhedž, sufije, selefizam, hajz, nifas, istihaza, žena islam, hurije, bedr, bejat, kaba, bejtul mal, abasije, emevije, adl, arefat, mikat, ihram, umra, asgab, džebrail, mikail, munkir, nekir, israfil, sudnji dan, predznaci, daija, vaz, dawa, derviš, mekasid, matudiri, ešarije, medina, mekka, mekasid, mešhur, nesh, metn, ravija, rivajet, mihrab, muhadis, muhkem, murted, mustahredž, mutezile, tabiin, tahavija, taberi, taklid, džihad, talak, razvod, belag, teologija, tesavvuf, tespih, tevhid, kijas, masleha, Ibrahim, Isa, Musa, Tevrat, Indžil, džini, šejtan, iddet,idžaz, temettu, ilham, ilm, kelam, šiije, ismailije, sunije, ehlu, istigfar, tevba, itikaf, kefaret, objava, jasin, ašura, hadisi kudsijj, gajb, kafir, sijase, zamahšeri, adabi, mubarek, islamizam, hatma, Kur'an, tefsir prevod, sura, ajet, harf, tefsir, prevod Kur'ana, Besim Korkut, Ibn Kesir, komentar Kur'ana, tumačenje Kur'ana, Enes Karić, Endelusi, Ibn Džuzejj, vrte tefsira, racionalni tefsir, tradicionalni tefsir, sufijski tefsir, amme džuz, transkripcija, ilmihal, abdest, tejemum, gusul, džunub, namaz, farz, sastavni dijelovi namaza, uvjeti za namaz, sahibi uzur, džemat, mujezin, ezan, ikamet, teravija, teravih, noćni namaz, sabah, podne, ikindija, akšam, jacija, rekat, sedžda, selam, početni tekbir, bajram, kurban bajram, ramazan, napaštanje, fidja, post, iftar, sehur, imsak, sadekatu fitr, vitre, zekat, nijjet, nafile, hutba, hadž, kurban, akika, dženaza, imanski šarti, šehadet, muslimani, kunut dova, zikr, zuhd, nefs, nikah, islamske nauke, Gazali, rječnik, pojmovnik, naklanjavanje, sehvi sedžda, feraiz, nasljedno pravo, sekte, grijeh, grijesi, sadaka, bereket, šerijat, šerijatsko, mubah, mustehab, mukabela, lejletul bedr, lejletul kadr, hidžr, miradž, Allahova imena, Allahova svojstva, ahiret, azab, kabur, mizan, hifz, mesela, Ibn Abbas, vakuf, kader, mushaf, Ebu Hanife, Rumi, iskušenje, Bog, Božije, dunjaluk, skraćivanje namaza, spajanje namaza, kijam, prvi uvjet, kibla, vaktija, din, džennet, džehenem, sifat, Rahman, vadžib, edeb, hadiske predaje, oprost grijeha, Preporod, Glasnik, Novi muallim, vazovi, Sulejman Bugari, Kenan Musić, Ammar bašić, Izet Čamdžić, islamski video, audio predavanja, mekam, tevhid, hikaje, šerijatski brak, šerijatsko vjenčanje

    Contact Us

    Adress: Kovaci 36, 71000 Sarajevo Bosnia-Herzegovina

    email: info@islam.ba

    Uputstvo

    O Platformi