Pokušaj zasnivanja sekularne hermeneutike Kurʼāna i islama

Alī Abduraziq i pokušaj zasnivanja sekularne hermeneutike Kurʼāna i islama (I dio)

Sažetak: Ovaj esej bavi se prikazom glavnih ideja djela Islam i načela/temelji vlasti - al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi autora ʻAlī ʻAbdurāziqa (1887-1966). Djelo je objavljeno u Kairu 1925. godine i izazvalo je kontraverzne rasprave i sporenja diljem tradicionalnih muslimanskih zemalja, a posebno u arapskom svijetu. Iako je ʻAlī ʻAbdurāziq bio ʻālim i ugledni svršenik Univerziteta Al-Azhar,  u ovom djelu on je iznio tvrdnje da ḫalīfa i ḫilāfat nemaju utemeljenje ni u Kurʼānu ni u Sunnatu te se ne mogu smatrati zauvijek datim oblicima vladavine u islamu. ʻAlī ʻAbdurāziq smatra da su ḫalīfa i ḫilāfat nastali tokom povijesti i nemaju nikakva sveta obilježja. Smatrao je da ukidanje ḫalīfe 1924. godine ne treba doživljavati kao tragediju. Prema njemu, dužnost je muslimana da tragaju za novim i savremenijim oblicima svoga političkog i državnog organiziranja. U ovom eseju mi dajemo i nekoliko kritičkih osvrta na ove ʻAlī ʻAbdurāziqove poglede.

Ključne riječi: islām, Kurʼān, Sunnet, poslanstvo, ḫalīfa, ḫilāfet, vladavina, vlast, muslimani, ulū-l-amr...

I

Kratka biografija ʻAlīja ʻAbdurāziqa

ʻAlī ʻAbdurāziq  (ʻAlī ʻAbdu-r-Rāziq - 1887-1966) egipatski je ʻālim i pravnik, neko vrijeme i šerijatski sudac, koji je na sebe skrenuo pažnju djelom Islam i temelji/principi vlasti - al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukm – الإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ . Mnogi ga smatraju najistaknutijim prethodnikom protagonista neke vrste “muslimanskog laicizma“ i “muslimanskog sekularizma“. ʻAbdurāziqovo djelo Islam i temelji/principi vlasti (الإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ ) objavljeno je prvi put u Kairu 1925. godine. Zbog stavova njegova autora o instituciji ḫilāfata i stavova u kojima iznosi “islamska opravdanja“ da ne postoji vjerska obaveza uspostave ẖalīfe (خَليِفَةٌ) kao vjerom zadate, naložene i obligatne institucije, izazvalo je veoma žestoku polemiku.

O životu ʻAlī ʻAbdurāziqa zna se mnogo. Rođen je u Gornjem Egiptu, u pokrajini Al-Minya. Još kao dijete naučio je Kurʼān napamet, potom se upisao na Univerzitet Al-Azhar.[1] Kad se 1908. otvorio Građanski univerzitet, upisao se i na tu obrazovnu instituciju, “ne napuštajući svoj studij na Al-Azharu“[2]. Tako se obrazovao kako u vjerskim - al-ʻulūmu-d-dīniyyah tako i u građanskim - svjetovnim – al-ʻulūmu-l-madaniyyah naukama. Na Al-Azharu je 1912. godine završio studije, dobio je za to vrijeme najveću diplomu – šahādatu-l-ʻālimiyyah – شَهَادَةُ الْعَالِمِيَّةِ ili visoku titulu ʻālima.[3] Nedugo nakon diplomiranja na Al-Azharu otputovao je u Englesku, “o trošku svoje porodice“[4], upisao se na Univerzitet Oxford, s namjerom “da studira ekonomiju“[5], ali izbijanje Prvog svjetskog rata u tome ga je omelo pa je bio prisiljen da se vrati u Egipat 1915. godine, kada je imenovan za šerijatskog sudiju.[6]

Kad je 1925. godine ʻAlī ʻAbdurāziq objavio svoje djelo “Islam i principi vlasti“ - Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi – الْإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ , suspendiran[7] je i, zapravo, razriješen s položaja šerijatskog sudije i to nakon što je Univerzitet Al-Azhar upriličio sazivanje etičkog suda - al-maḥkamatu t-taʻdībiyyatu – الْمَحْكَمَةُ التَّأْديِبِيَّةُ   koji je se trebao izjasniti o “netradicionalnim“ tvrdnjama (iz) ove njegove knjige. Forum visokih vjerskih znalaca – zumratu-l-ʻulamāʼ - زُمْرَةُ الْعُلَمَاءِ tog etičkog suda Univerziteta Al-Azhar donio je presudu kojom se ovo djelo osuđuje - u ovom eseju donijet ćemo najvažnije tačke ove ʼpresudeʼ, a samom autoru ʻAlī ʻAbdurāziqu oduzeta je titula ʻālima. Ipak, kad je njegov brat Muṣṭafā ʻAbdurāziq (1885-1946) postao rektor Al-Azhara - šayẖu l-azhar,[8] rehabilitiran je ʻAlī ʻAbdurāziq te je vraćen na svoj prijašnji položaj šerijatskog sudije. Vjerovatno je to doprinijelo pa je ʻAlī ʻAbdurāziq  uskoro (1948-1949) postao ministar vakufa Egipta u vladi koju je vodio Ibrāhīm ʻAbdulhādī Paša.[9] Napomenimo da je ʻAlī ʻAbdurāziq bio i član Egipatske skupštine, imenovan je i za člana Akademije arapskog jezika u Kairu[10] itd. Umro je 23. septembra 1966. godine.

Osim djela Islam i principi vlasti ili Islam i temelji vlasti, ʻAlī ʻAbdurāziq je napisao još nekoliko djela, među kojima se posebno izdvaja knjiga Konsenzus u islamskom pravu - Al-Iğmāʻu fī-š-šarīʻati-l-islāmiyyati.[11]

II

Glavna polazišta knjige Islam i temelji vlasti

Djelo Islam i temelji vlasti je “obimom malehno“,[12] “usredsređene misli“,[13] “puno odvažnosti“,[14] “izaziva/podstiče na raspravu“.[15] Ima mišljenja da se u Egiptu u vrijeme prvih decenija XX. stoljeća “po popularnosti ovom djelu ʻAlī ʻAbdurāziqa približavaju još samo dvije knjige: O džahilijjetskom/predislamskom pjesništvu od Ṭāhe Ḥusayna i Emancipiranje žene od Qāsima Amīna“.[16]

لاَ يُدَانيِهِ شُهْرَةً فيِ الْعُقوُدِ الْأَخيِرَةِ سِوىَ كِتَابَيْ :  فيِ الشِّعْرِ الْجَاهِلِيِّ  لِطَه حُسَيْن وَ تَحْريِرُ الْمَرْأَةِ

لِقَاسِم أَميِن ...

Također, djelo Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi nastalo je kao posljedica žestokih ʼideoloških borbiʼ - al-maʻāriku-l-fikriyyatu – الْمَعَارِكُ الْفِكْرِيَّةُ među muslimanskom inteligencijom i ulemom u prva dva desetljeća dvadesetog stoljeća. Jedna od tih mnogih borbi bila je usredsređena na pitanje ḫalīfe i ḫilāfata u vremenima posve vidljive propasti Osmanske imperije, napose pred i neposredno nakon Prvog svjetskog rata. Također, ove ʼideološke borbeʼ odvijale su se u kontekstu ʼzrele i pozneʼ kolonijalne vladavine evropskih sila u mnogim tradicionalnim muslimanskim zemljama.

Ti i drugi razlozi podstakli su ʻAlī ʻAbdurāziqa da svoje djelo Islam i principi vlasti smatra, između ostalog, svojim doprinosom podsticaju razvoja društvenih i političkih nauka u tradicionalnim muslimanskim društvima. On smatra da su muslimani deficitarni kad su posrijedi razvijene političke teorije i političke nauke. Evo o tome njegovih riječi:

مِنَ الْمُلاَحَظِ الْبَيِّنِ فيِ تَاريِخِ الْحَرَكَةِ الْعِلْمِيَّةِ عِنْدَ الْمُسْلِميِنَ أَنَّ حَظَّ الْعُلوُمِ السِّيَاسِيَّةِ

فيِهِمْ كَانَ بِالنِّسْبَةِ لِغَيْرِهَا مِنَ الْعُلوُمِ الْأُخْرىَ أَسْوَأَ حَظٍّ، وَ أَنَّ وُجوُدَهَا بَيْنَهُمْ 

كَانَ أَضْعَفَ وُجوُدٍ ، فَلَسْنَا نَعْرِفُ لَهُمْ مُأَلَّفًا فيِ السِّيَاسَةِ وَ لاَ مُتَرْجَمًا ، وَ لاَ نَعْرِفُ لَهُمْ

بَحْثًا فيِ شَيْءٍ مِنْ أَنْظِمَةِ الْحُكْمِ وَ لاَ أُصوُلِ السِّيَاسَةِ ، أللهُمَّ إِلاَّ قَليِلاً لاَ يُقَامُ لَهُ 

وَزْنٌ إِزَاءَ حَرَكَتِهِمْ الْعِلْمِيَّةِ فيِ غَيْرِ السِّيَاسَةِ مِنَ الْفُنوُنِ .

“Posve jasno je uočljivo kroz povijest naučnog pokreta kod muslimana da je

udio političkih nauka kod njih, a u usporedbi sa drugim naukama, bio najlošiji.

Također, postojanje političkih nauka kod njih je bilo najslabije, jer mi ne znamo

ni za jedno djelo iz politike, niti za neki prijevod [iz politike], niti znamo za bilo

koja istraživanja o bilo čemu s područja sistema vladavine, niti o principima

politike, osim nešto vrlo malo što je bez težine u usporedbi sa njihovim naučnim

pokretom na poljima disciplina koje su izvan politike.“[17]

Na posredan način, ovim riječima ʻAlī ʻAbdurāziq želi istaknuti da je ovo njegovo djelo jedna neobična novina. Svojom knjigom on želi podstaknuti kreativno razmišljanje na području političkih i društvenih nauka u arapskim i muslimanskim središtima učenosti.

ʻAlī ʻAbdurāziqovo djelo Islam i temelji vlasti ima namjeru dati jedno islamsko opravdanje sekularizmu u politici, a formalno je podijeljeno na tri cjeline:

1. A) “Ḫilāfat i islam“ (الْخِلاَفَةُ وَ الْإِسْلاَمُ),
2. B) “Vlast i islam“ (الْحُكوُمَةُ وَ الْإِسْلاَمُ),
3. C) “Ḫilāfat i vlast kroz povijest“ (الْخِلاَفَةُ وَ الْحُكوُمَةُ فيِ التَّاريِخِ).

Prikažu li se sažeto glavna polazišta ove knjige ʻAlī ʻAbdurāziqa, jasno se vide sljedeći opći pravci njegova argumentiranja:

1. 1. Ḫilāfat ne spada u temelje islama (إِنَّ الْخِلاَفَةَ لَيْسَتْ أَصْلاً مِنْ أُصوُلِ الْإِسْلاَمِ),[18]
2. 2. Ḫilāfat je više ovosvjetsko i političko pitanje, negoli vjersko pitanje (... إِنَّمَا هِيَ مَسْأَلَةٌ دُنْيَوِيَّةٌ وَ سِيَاسِيَّةٌ أَكْثَرُ مِنْهَا ديِنِيَّةٌ),
3. 3. Ni Kurʼān ni Ḥadīṯ ne navode bilo šta što objašnjava, na bilo koji način, postavljanje ẖalīfe, niti njegovo imenovanje (إِنَّ الْقُرْآنَ الْكَريِمَ وَ الْحَديِثَ النَّبَوِيَّ لَمْ يوُرِدَا مَا يُبَيِّنُ ، مِنْ قَريِبٍ أَوْ بَعيِدٍ ، كَيْفِيَّةَ تَنْصيِبِ الْخَليِفَةِ أَوْ تَعْييِنِهِ),
4. 4. Sistem ẖalīfe je “ljudski izum“ i “iğtihād“ od strane drugova Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.[19]

Štaviše, ʻAlī ʻAbdurāziq ne krije u svojoj knjizi da smatra da je ẖilāfat vremenom postao “tragedija/katastrofa po islam i muslimane, te izvor zla i pokvarenosti“.[20]

... نَكْبَةٌ عَلىَ الْإِسْلاَمِ وَ الْمُسْلِميِنَ ، وَ يَنْبوُعُ شَرٍّ وَ فَسَادٍ ...

Pri analizi ovoga djela treba imati u vidu da ʻAlī ʻAbdurāziq ne tvrdi da ẖilāfat nema veze s muslimanima ili dionicama povijesti koje su obilježili muslimani. To što ʻAlī ʻAbdurāziq tvrdi jeste da sam Kurʼān i Muhammedov, a.s., Ḥadīṯ ne sadrže ni blage, a ni stroge, naputke o vjerskoj obaveznosti uspostavljanja ẖilāfata. ʻAlī ʻAbdurāziq kaže:

لَمْ نَجِدْ فيِمَا مَرَّ بِنَا مِنْ مَبَاحِثِ الْعُلَمَاءِ الَّذيِنَ زَعَموُا أَنَّ إِقَامَةَ الْإِمَامِ فَرْضٌ

مَنْ حَاوَلَ أَنْ يُقيِمَ الدَّليِلَ عَلىَ فَرْضِيَّتِهِ بِآيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللهِ الْكَريِمِ . وَ لَعُمْريِ لَوْ كَانَ

فيِ الْكِتَابِ دَليِلٌ وَاحِدٌ لَمَا تَرَدَّدَ الْعُلَمَاءُ فيِ التَّنْويِهِ وَ الْإِشَادَةِ بِهِ ...

“U istraživanjima do kojih smo došli od znalaca - uleme koji smatraju

 da je uspostavljanje imāma [ẖalīfe] stroga dužnost, nismo našli da je ijedan

 od njih pokušao ustanoviti dokaz o strogoj obaveznosti [uspostavljanja ẖalīfe]

 na bilo kojem stavku - āyah iz Plemenite Božije Knjige [Kurʼāna]. Jamčim životom

 [kad velim sljedeće]: Da je u Kurʼānu bio makar jedan dokaz, ʻulamā ne

bi oklijevala da na njega ukaže, i da ga navede kao potkrepu

 [za svoje stavove]...“[21]

Prema ʻAlī ʻAbdurāziqu, budući da u samom Kurʼānu pripadnici ʻulamāʼ nisu našli neoborive dokaze o obaveznoj (strogoj) dužnosti uspostavljanja ẖalīfe, pribjegavali su nekada bilo “tvrdnjama konsenzusa“ - min daʻwā-l-iğmāʻi tāratan - مِنْ دَعْوىَ الْإِجْمَاعِ تَارَةً, ili su, pak, obligatnost postojanja ẖalīfe pravdali tako što su potražili utočište u analogijama - ilā aqyisati-l-manṭiq i racionalnim sudovima - ilā aḥkāmi-l-ʻaql.[22]

وَ مِنَ الْإِلْتِجَاءِ إِلىَ أَقْيِسَةِ الْمَنْطِقِ وَ أَحْكَامِ الْعَقْلِ تَارَةً أُخْرىَ

Prema ʻAbdurāziqu, o obvezatnoj naravi postojanja ẖalīfe ne govori ni Poslanikov, a.s., Sunnet, tamo “o ẖalīfi nema izravna, jasna i kategorična izričaja“.[23]

Zapravo, “i Sunnet, baš kao i Kurʼān, ẖilāfat ostavljaju nespomenutim, ne izlažu ga niti ga razlažu, a što ukazuje da se ʻulamāʼ nije mogla o ovome pozvati ni na koji dokaz iz Ḥadīṯa.“[24]

...بَلِ السُّنَّةُ كَالْقُرْآنِ أَيْضًا ، قَدْ تَرَكَتْهَا وَ لَمْ تَتَعَرَّضْ لَهَا . يَدُلُّكَ عَلىَ هَذَا أَنَّ الْعُلَمَاءَ

لَمْ يَسْتَطيِعوُا أَنْ يَسْتَدِلّوُا فيِ هَذَا الْبَابِ بِشَيْىءٍ مِنَ الْحَديِثِ ...

Kroz cijelu knjigu Islam i temelji vlasti ʻAlī ʻAbdurāziq drži se svoga stava da je za muslimane “glavni princip u ẖilāfatu taj da ẖilāfat ima svoje izvorište u slobodnom izboru ljudi koji odlučuju, te u slobodnoj prisezi izabranome ẖalīfi“.[25] A kad je “posrijedi [vlast kojom rukovodi] monarh ili kralj, prirodno je da ta vlast počiva u svakom narodu na prevlasti i sili. [Tako je] u povijesti muslimana ẖilāfat spao [sveo se] na [vlast] kralja...“[26]

أَمَّا الْمُلْكُ فَمِنَ الطَّبيِعِيِّ أَنْ يَقوُمَ فيِ كُلِّ أُمَّةٍ عَلىَ الْغَلْبِ وَ الْقَهْرِ . وَ قَدْ هَبَطَتِ الْخِلاَفَةُ

فيِ تَاريِخِ الْمُسْلِميِنَ إِلىَ مُلْكٍ ...

Dakako, ʻAlī ʻAbdurāziq u svojoj knjizi nedvojbeno jasno odbacuje mogućnost da muslimani na slobodan način prihvate vlast kralja - ili ẖalīfe reduciranog na kralja. On posve jasno kaže:

...مِنَ الطَّبيِعِيِّ فيِ أُولئِكَ الْمُسْلِميِنَ الَّذيِنَ يَديِنوُنَ بِالْحُرِّيَّةِ رَأْيًا ... وَ يَأْنَفوُنَ الْخُضوُعَ

إِلاَّ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَميِنَ ... مِنَ الطَّبيِعِيِّ فيِ أُولَئِكَ الْأُبَاةِ الْأَحْرَارِ أَنْ يَأْنَفوُا الْخُضوُعَ

لِرَجُلٍ مِنْهُمْ أَوْ مِنْ غَيْرِهِمْ ذَلِكَ الْخُضوُعَ الَّذيِ يُطَالِبُ بِهِ الْمُلوُكُ رَعِيَّتَهُم...

“...[Stoga je] prirodno da oni muslimani koji vjeruju u slobodu mišljenja...

i koji odbacuju pokornost izuzev prema Bogu, Gospodaru svjetova ...

prirodno je da takvi slobodnjaci ne pristaju na pokornost nekom

čovjeku između sebe ili drugih, na pokornost koju traže kraljevi

od svojih podanika...“[27]

III

Da li je ẖalīfski položaj svetinja?

Veliki dio svoje knjige, rekli bismo onaj njezin glavni dio, ʻAlī ʻAbdurāziq posvećuje teorijskom razobličavanju institucije ẖalīfe kroz povijest islama i muslimana. ʻAlī ʻAbdurāziq nema nimalo dvojbe da su i ẖalīfa i ẖilāfat samo i jedino puke institucije vlasti, vladavine i države, ne i integralni dio islama kao vjere.

To su razlozi pa on u povijesti islama detektira dva glavna (teorijska) pristupa ẖalīfi i ẖilāfatu.

1. A) Prvi pristup zagovara stav da ẖalīfa svoju vlast i legitimitet “crpi od Boga“ – istimdāduhū-l-wilāyata mina ʼllāh – إِسْتِمْدَادُهُ الْوِلاَيَةَ مِنَ اللهِ.[28]
2. B) Drugi pristup zagovara stav da ẖalīfa svoju vlast i legitimitet “crpi od Zajednice muslimana/Ummata“ – istimdāduhū-l-wilāyata mina-l-ʼummah – إِسْتِمْدَادُهُ الْوِلاَيَةَ مِنَ الْأُمَّةِ.[29]

ʻAlī ʻAbdurāziq se, naravno, prvo bavi ovim prvim obrascem. Naime, po njegovom mišljenju, prva desetljeća islama nisu znala za ideju da su ḫalīfa i ḫalīfski položaj nešto dato Božijom odlukom i Svetom Prerogativom. Naprotiv, kako se odmičemo od Prve četverice pravovjernih ḫalīfa - al-ḫulafāʼu-r-rāšidūn, to jest kako ulazimo u vrijeme dinastijske vlasti Emevija (661-750) i Abbāsija (750-1258), vidimo nastojanja da se osobi ẖalīfe pridaju i pririču svojstva koja nisu pripisivana Četverici prvih pravovjernih ḫalīfa. Štaviše, nakon petog stoljeća islama od mnogih islamskih autora koji su pisali o ẖalīfskom položaju, ḫalīfa je bio uzdizan na gotovo božansku (po)čast!

وَ إِذَا أَنْتَ رَجَعْتَ إِلىَ  كَثيِرٍ مِمَّا أَلَّفَ الْعُلَمَاءُ ، خُصوُصًا بَعْدَ الْقَرْنِ الْخَامِسِ الْهِجْرِيِّ ،

وَجَدْتَهُمْ إِذَا ذَكَروُا فيِ أَوَّلِ كُتُبِهِمْ أَحَدَ الْمُلوُكِ أَوِ السَّلاَطيِنِ رَفَعوُهُ فَوْقَ صَفِّ الْبَشَرِ ،

وَ وَضَعوُهُ غَيْرَ بَعيِدٍ مِنْ مَقَامِ الْعِزَّةِ الْإِلَهِيَّةِ .

“Ako pročitaš mnogo toga što je napisala ʻulamā, naročito nakon

petog hidžratskog stoljeća, naći ćeš da oni, kad na početku svojih knjiga

spominju nekoga kralja ili sulṭāna, uzdižu ga iznad razine čovječanstva,

 i stavljaju ga blizu položaja Božanske časti!“[30]

To što ovim hoće kazati ʻAlī ʻAbdurāziq jeste sljedeće: ẖalīfe i ẖilāfati u ovakvom tipu razmišljanja svoj su legitimitet crpili iz panegirika i glorificiranja koja su dolazila od pripadnika ʻulamāʼ - uleme, a ne iz vrela islama! ʻAlī ʻAbdurāziq u tom pravcu navodi i jedan stih iz obilja stihova kojim se glorificirao ẖalīfa:

مَا شِئْتَ لاَ مَا شَائَتِ الْأَقْدَارُ      فَاحْكُمْ فَأَنْتَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ !

“Bit će kako ti - ẖalīfa, sulṭān želiš, a ne kako želi sudbina!

Ti samo vladaj! Jer ti si jedini koji nad svima bdije!“[31]

U ovakvoj vrsti “uzdizanja ẖalīfe na razine počasti svetosti“ - ilā waḍʻi-l-ẖulafāʼi fī mawāḍiʻi -l-ʻizzati-l-qudsiyyati – إِلىَ وَضْعِ الْخُلَفَاءِ فيِ مَوَاضِعِ الْعِزَّةِ الْقُدْسِيَّةِ[32] nerijetko su učestvovali i pjesnici! ʻAlī ʻAbdurāziq spominje samo neke muslimanske autore koji su u svojim djelima učestvovali u glorificiranju ẖalīfskog položaja. Među njima su Nağmuddīn ʻUmar b. ʻAlī Al-Qazwīni - poznat i kao Al-Kātibī, umro 493. po Hidžri, zatim Quṭbuddīn Maḥmūd b. Muḥammad Ar-Rāzī, umro 766. po Hidžri, zatim ʻAbdulḥakīm As-Siyālkūtī, umro 1067. po Hidžri. Ovi i mnogi drugi autori, veli ʻAlī ʻAbdurāziq, častili su ẖalīfu umiljatim i laskavim titulama, kao što su:

- “Utemeljitelj principa časnoga Šerijata“ - muʼassisu qawāʻidi-š-šarīʻati-l-garāʼi – مُؤَسِّسُ قَوَاعِدِ الشَّريِعَةِ الْغَرَاءِ ,

- “Onaj koji je obdaren vječnom pažnjom“ - al-ʻināyatu-s-sarmadiyyatu – الْعِنَايَةُ السَّرْمَدِيَّةُ,

- “Onaj koga je Bog obdario svetom dušom“ - man ẖaṣṣahū ʼllāhu taʻālā bi-n-nafsi-l-qudsiyyati – مَنْ خَصَّهُ اللهُ تَعَالىَ بِالنَّفْسِ الْقُدْسِيَّةِ ), itd.[33]

Kad se bavi konceptom koji zagovara načelo da je ẖalīfa svoj legitimitet crpio iz Muslimanske zajednica, a ne iz područja ʼmetafizikeʼ i ʼsvetostiʼ, osim u pjesničkim panegiricima, ʻAlī ʻAbdurāziq tvrdi da je Muslimanska zajednica ta koja je izvor “ẖalīfine moći“ - maṣdaru quwwatihī – مَصْدَرُ قُوَّتِهِ , štaviše, Muslimanska zajednica “jeste ta koja vladara/ẖalīfu bira na taj položaj“.

Wa hiya ʼllatī taẖtaruhū li hāḏā-l-maqāmi![34]

وَ هِيَ الَّتيِ تَخْتَارُهُ لِهَذَا الْمَقَامِ

Na ovom mjestu vidimo da ʻAlī ʻAbdurāziq spominje “biranje vladara/ẖalīfe“ od strane Muslimanske zajednice. Ovo mjesto u njegovom djelu jeste iznimno važno - iako o tom “biranju“ on ne daje šira objašnjenja, to mjesto posvjedočuje da je ʻAlī ʻAbdurāziq mislilac islamske savremenosti koji je uvidio da bi Muslimanska zajednica oslobodila svoje mnoge nutarnje snage ako bi se oslobodila ẖalīfe kao ʼsvetog položajaʼ i pristupila republikanskom sistemu biranja svojih predstavnika na položaje u vlasti.

U želji da opravda svoja polazišta ʻAlī ʻAbdurāziq tvrdi sljedeće:

مِثْلَ هَذَا الْخِلاَفِ بَيْنَ الْمُسْلِميِنَ فيِ مَصْدَرِ سُلْطَانِ الْخَليِفَةِ قَدْ ظَهَرَ بَيْنَ الْأُوروُبِيّيِنَ وَ كَانَ لَهُ

أَثَرٌ فِعْلِيٌّ كَبيِرٌ فيِ تَطَوُّرِ التَّاريِخِ الْأُوروُبِيِّ . وَ يَكَادُ الْمَذْهَبُ الْأَوَّلُ يَكوُنَ مُوَافِقًا لِمَا اشْتَهَرَ

بِهِ الْفَيْلَسوُفُ هُبْزُ مِنْ أَنَّ سُلْطَانَ الْمُلوُكِ مُقَدَّسٌ وَ حَقُّهُمْ سَمَاوِيٌّ . وَ أَمَّا الْمَذْهَبُ الثَّانِي

فَهُوَ يُشْبِهُ أَنْ يَكوُنَ نَفْسَ الْمَذْهَبِ الَّذيِ اشْتَهَرَ بِهِ الْفَيْلَسوُفُ لُكْ ...

“Nalično ovom raskolu među muslimanima o izvoru vlasti vladara pojavio

 se i raskol među Evropljanima, i on je imao veliki praktični utjecaj na razvoj

evropske povijesti. S prvim pravcem gotovo da se slaže ono mišljenje po kojem

 je poznat Hobbes - Hobs, to jest: Vlast vladārā je sveta i njihovo pravo

 jeste nebesko - Božansko! A kad je posrijedi drugi pravac, on nalikuje

 istome pravcu po kojem je poznat Locke - Lok.“[35]

Iz samog načina kako ʻAlī ʻAbdurāziq strukturira svoj diskurs i kako navodi argumente, vidi se da on nastoji pokazati da je institucija ḫalīfe uvijek bila nešto povijesno, uvjetovano vremenom i opravdavano konsenzusom - al-iğmāʻ islamskih autoriteta, a nikako ono što je ustanovljeno Kurʼānom ili Sunnetom. To, zapravo, tvrdi i slavni teolog Al-ʼĪğī (1300-1355) u svome djelu al-Mawāqif: 

...إِنَّ هَذَا الْإِجْمَاعَ مِمَّا لَمْ يَنْقُلْ لَهُ سَنَدُهُ ...  

“[Institucija ḫilāfata] jeste jedan konsenzus za koji se nije donio temelj [osnova iz Kurʼāna i Sunneta].“[36]

ʻAlī ʻAbdurāziq smatra da se nakon Prve četverice pravovjernih ḫalīfa ta institucija prometnula u puke dinastije i kraljeve, kojima je također, tvrdi on posredno, trebalo pribaviti islamsko vjersko opravdanje. Dinastije su silom i krvavo dolazile na vlast, ḫilāfat se vrlo rano prometnuo u kraljevanje sa primogeniturama - sin nasljeđuje oca itd.

IV

Za i protiv ẖalīfe

ʻAlī ʻAbdurrāziq naredni odjeljak svoje knjige posvećuje obradi argumenata onih koji zagovaraju postojanje položaja ẖalīfe - al-mūğibūna li naṣbi l-ẖalīfah – الْموُجِبوُنَ لِنَصْبِ الْخَليِفَةِ  i onih koji se tome suprotstavljaju - al-muẖālifūna li ḏālika – الْمُخَالِفوُنَ لِذَلِكَ.[37] Za ove prve “položaj ẖalīfe je stroga dužnost - wāğib - وَاجِبٌ, ako ga muslimani zanemare – svi su počinili grijeh!“[38]

نَصْبُ الْخَليِفَةِ عِنْدَهُمْ وَاجِبٌ إِذَا تَرَكَهُ الْمُسْلِموُنَ أَثِموُا كُلُّهُمْ أَجْمَعوُنَ .

Iako će ih domalo kasnije osporiti, ʻAlī ʻAbdurrāziq, ipak, navodi argumente zagovornika potrebe postojanja ẖalīfe, te kaže da se oni pozivaju na mišljenja klasičnih autoriteta ili tvrde, između ostalog, sljedeće:

Prvo - asḥābi - drugovi Božijeg Poslanika, a.s., postigli su konsenzus, te kad je Poslanik umro pristupili su davanju prisege Abū Bakru - te je on postao ẖalīfa.[39]

Drugo - muslimani su poslije, u svakom vremenu, postupali tako - tj. imali su ḫalīfu, narod nije nikada bio prepuštan anarhiji itd. Ovo se mišljenje ustalilo kao konsenzus kod ljudi koji smatraju da je postojanje ẖalīfe ili imāma stroga obaveza.[40]

Treće - od položaja ẖalīfe ovisi očitovanje vjerskih znakova/obreda i blagostanje naroda, tu spada “pozivanje na dobro i zabranjivanje zla“, a to dvoje jeste, nesumnjivo, stroga obaveza, te, prema tom njihovom mišljenju, ako nema položaja imāma, te se dvije stroge dužnosti ne mogu ni izvršiti. A ako ih niko ne izvrši, onda narodne stvari nisu uređene. Tada u narodu međusobno darivanje biva zamijenjeno međusobnim pljačkanjem, množi se nasilje, anarhija počinje zahvatati sve... Prema tome, postojanje ẖalīfe je stroga obaveza - farḍ - tvrde zagovornici ovoga stava, jer, naime, to od čega zavisi farḍ i samo postaje - farḍ te je postojanje položaja imāma i samo farḍ.[41]

Interpretirajući stavove protagonista postojanja ẖalīfe, tj. imāma, ʻAlī ʻAbdurrāziq iznosi i njihovo mišljenje da i zaštita tzv. “šest vrijednosti ili šest općih vrjednosnih kategorija islama“ - al-kulliyyātu-s-sittu – الْكُلِّيَّاتُ السِّتُّ ovisi o položaju ẖalīfe - imāma. Navodeći Muḥammada Baẖīta,[42] ʻAlī ʻAbdurrāziq nabraja tih šest vrijednosti:

1. 1. Očuvanje vjere - ḥifẓu-d-dīn – حِفْظُ الدّيِنِ,
2. 2. Očuvanje života - ḥifẓu-n-nafs – حِفْظُ النَّفْسِ,
3. 3. Očuvanje pameti - ḥifẓu-l-ʻaql - حِفْظُ الْعَقْلِ,
4. 4. Očuvanje poroda - ḥifẓu-n-nasab – حِفْظُ النَّسَبِ,
5. 5. Očuvanje imetka - ḥifẓu-l-māl – حِفْظُ الْمَالِ
6. 6. Očuvanje časti - ḥifẓu-l-ʻarḍ - حِفْظُ الْعَرْضِ.

Na ovom mjestu u svojoj knjizi kao da ʻAlī ʻAbdurrāziq žuri iznijeti argumente protivne ovoj navedenoj tvrdnji, te kaže da ima ljudi koji smatraju  “da ovaj položaj - ḫilāfat izravno nije stroga dužnost ni prema razumu, a niti prema Šerijatu...“[43]

... فَقَالَ بِعَدَمِ وُجوُبِ هَذَا النَّصْبِ رَأْسًا لاَ بِالْعَقْلِ وَ لاَ بِالشَّرْعِ 

ʻAlī ʻAbdurāziq dodaje da je, za ovu grupaciju autoriteta - među koje on neskriveno ubraja i sebe, važno, naime, samo to da se “provode zakonski/šerijatski propisi“ - imḍāʼu aḥkāmi-š-šarʻi – إِمْضَاءُ أَحْكَامِ الشَّرْعِ , te “kad se Muslimanska zajednica složi na pravdi i provođenju propisa Uzvišenog Boga, ona nema potrebu za imamom niti njegovim položajem...“[44]

Ovim ʻAlī ʻAbdurāziq iznova, na svoj način, zagovara savremene predstavničke institucije vršenja vlasti. Rekli bismo da je ovo ključna tvrdnja ʻAlī ʻAbdurāziqa u njegovoj knjizi Islām i načela vlasti. On tako jasno insistira na normativnosti i na zakonima, smatra da ih Zajednica treba provoditi, a ne jedan čovjek, ne ḫalīfa niti imām - vođa, predvodnik. Ovim se ʻAlī ʻAbdurāziq svrstava među one muslimanske reformatore krajem XIX i početkom XX stoljeća koji su zagovarali savremene izborne i predstavničke sisteme vlasti - parlamente, skupštine, kao i njihovo uvođenje u politički život tradicionalnih muslimanskih zemalja.

Kao dobar znalac klasične islamske komentatorske literature, ʻAlī ʻAbdurāziq je svjestan da se kurʼānska sintagma ʼulū-l-ʼamr (أُولو الْأمْرِ) ili “oni koji upravljaju“, koristi za opravdavanje mišljenja i pogleda onih koji smatraju da muslimani trebaju imati ẖalīfu ili imāma. ʻAlī ʻAbdurrāziq navodi dva ājeta:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّـهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ

O vjernici! Pokoravajte se Bogu,

i pokoravajte se Poslaniku,

i onim vašim ljudima koji vam zapovijedaju!

(Žene/An-Nisā', 4: 59).

وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَىٰ أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ 

A da to [što ih tišti, oko čega se spore] kažu Poslaniku

i onima koji među njima odlučuju,

od njih bi doznali ono što doznati treba!

(Žene/An-Nisā', 4: 83).

Pa ipak, ʻAlī ʻAbdurāziq smatra da ova dva ājeta ne sadrže dokaz za to da muslimani trebaju imati ẖalīfu ili imāma. On kaže:

وَ لكِنَّا لَمْ نَجِدْ مَنْ يَزْعُمُ أَنْ يَجِدَ فيِ شَيْءٍ مِنْ تِلْكَ الْآيَاتِ دَليِلاً ...

“Međutim, kod onih što smatraju da u ovim ājetima nalaze nešto [o ẖalīfi ili imāmu], mi ne nalazimo nikakva argumenta [u prilog tome]...“[45]

Stoga je ʻAlī ʻAbdurāziq odlučan da o ova dva ājeta široko ne raspreda - li ḏālika lā nurīdu an nuṭīla-l-qawla fīhā – لِذَلِكَ لاَ نُريِدُ أَنْ نُطيِلَ الْقَوْلَ فيِهَا .[46]

On se poziva na az-Zamaẖšarīja (umro 1144) i njegovo tumačenje sūre Žene/An-Nisā', 4:83. Tumačenje az-Zamaẖšarīja o sintagmi ulū-l-ʼamr jeste vrlo kratko, on kaže:

كُبَرَاءُ الصَّحَابَةِ الْبُصَرَاءُ بِالْأُموُرِ ، أَوِ الَّذيِنَ كَانوُا يَؤْمُروُنَ مِنْهُمْ ...  

“To su ugledni drugovi Božijeg Poslanika, koji imaju uvid u dužnosti, ili su to oni koji su rukovodili muslimanima.“ To jest, radi se o ljudima koji su predstavnici Zajednice, nije riječ o jednom čovjeku, već o mnogo upućenih ljudi – ulū-l-ʼamr, o pozvanim ljudima, o nekoj vrsti izabrane skupštine.

ʻAlī ʻAbdurāziq poziva se na nekoliko redaka ili ājeta iz Kurʼāna u kojima se, prema ʻAbdurāziqovom mišljenju i tumačenju, izričito negira da je Božiji poslanik Muhammed, a.s., bio vladalac, kralj, svjetovni zapovjednik. Sūra 4: 80. izričito kaže:

فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفيِظًا

Mi tebe [Muhammede] nismo poslali da nad njima budeš [vladar] čuvar![47]

Također, i mnoge druge kurʼānske sūre to ističu, kao naprimjer ove:

قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكيِلٍ

Ti [Muhammede] reci: “Ja nisam nad vama [vladar] zaštitinik!“[48]

وَ مَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكيِلٍ

A ti [Muhammede] nad njima nisi [vladar] motritelj![49]

فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفيِظًا

Tebe [Muhammede] nismo poslali da nad njima budeš [vladar] čuvar![50]

فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُسَيْطِرٍ

Pa ti [Muhammede] opominji! Ti si samo opominjatelj,

ti nad njima [ljudima] nisi vladatelj![51]

Na više mjesta u svojoj knjizi ʻAlī ʻAbdurāziq ističe da je poslanstvo - ar-risālah najvažnija osobina koja obilježava Božijeg poslanika Muhammeda, a.s. ʻAlī ʻAbdurāziq izričito veli: “Poslanstvo je jedna stvar, a vlast nešto drugo.“

الرِّسَالَةُ شَيْءٌ وَ الْحُكْمُ شَيْءٌ آخَرُ 

ʻAlī ʻAbdurāziq se potom poziva na Sir Thomasa W. Arnolda i njegovo djelo o ẖilāfatu, čiji arapski naslov donosi kao Kitābu-l-ẖilāfah (كِتَابُ الْخِلاَفَةِ),[52] tvrdi da se u ovom Arnoldovom djelu nalaze dokazi za tvrdnje koje i sam ʻAlī ʻAbdurāziq brani, tj. niti Kurʼān niti Sunnet ne sadrže bilo šta o ẖalīfi ili imāmu kao neupitnim instancama vlasti.[53]

Štaviše, ʻAlī ʻAbdurāziq inscenira jedan poziv čitatelju svoje knjige Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi (الإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ) da prelista cijeli Kurʼān s ciljem pronalaska vjerskog utemeljenja i Božanskog pologa o obligatnosti postojanja ẖalīfe ili imāma. Dakako, ʻAlī ʻAbdurāziq posredno sugerira svom čitatelju da takva mjesta u Kurʼānu neće naći, jer postojanje ẖalīfe ili imāma nije stvar vjere islama, već je to bila jedna povijesna pojava, jedan oblik organiziranja kako da se upravlja  i vlada u posve određenim okolnostima. Time ʻAlī ʻAbdurāziq snažno ističe svoj stav da ḫilāfat ne proizlazi iz suštine islama - ne spada u stalna i sveta područja islama.

Veoma su korisni odjeljci ove knjige ʻAlī ʻAbdurāziqa kojima on objašnjava svoje viđenje kako je Muhammed, a.s., vodio Zajednicu muslimana u Medini, te kako su je vodile ḫalīfe Abū Bakr, ʻUmar, Uṯmān i ʻAlī - Ebu Bekr, Omer, Osman i Alija. ʻAlī ʻAbdurāziq ne krije svoje poglede da su svi oni pribjegavali kreativnosti, bili su birani od širokog kruga ljudi, nisu pribjegavali kraljevanju - al-mulk - الْمُلْكُ itd. Praktički, njihov sistem vladavine razvijao se kreativno i u skladu s odgovorima na potrebe vremena.

Upravo su potrebe vremena to što ʻAlī ʻAbdurāziq želi predočiti muslimanima, svojim savremenicima. On svoju knjigu završava sljedećim općim zaključkom:

لاَ شَيْءَ فيِ الدِّينِ يَمْنَعُ الْمُسْلِميِنَ أَنْ يُسَابَقوُا الْأُمَمَ الْأُخْرىَ فيِ عُلوُمِ الْاجْتِمَاعِ

وَ السِّيَاسَةِ كُلِّهَا وَ أَنْ يَهْدِموُا ذَلِكَ الْنِّظَامَ الْعَتِيِقَ الَّذيِ ذَلّوُا لَهُ وَاسْتَكاَنوُا إِلَيْهِ

وَ أَنْ يَبْنوُا قَوَاعِدَ مُلْكِهِمْ وَ نِظَامَ حُكوُمَتِهِمْ عَلىَ أَحْدثِ أَنْتَجَتِ الْعُقوُلُ الْبَشَرِيَّةُ

وَ أَمْتَنِ مَا دَلَّتْ تَجَارُبُ الْأُمَمِ عَلىَ أَنَّهُ خَيْرُ أُصوُلِ الْحُكْمِ .

“Nema ništa u ovoj vjeri [islamu] što smeta muslimanima da se natječu

sa drugim narodima u svim društvenim i političkim naukama, da sruše

taj zastarjeli sistem [ḫilāfeta] kojem se pokoravaju i predaju, da podignu

temelje svoje vlasti i sistem svoje vladavine na onom najmodernijem što

su dali umovi čovječanstva, i na onom najčvršćem na šta je iskustvo

[drugih] naroda pokazalo da jesu najbolji temelji [načela] vlasti.“[54]        

Nakon izlaska knjige Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi u Kairu 1925. godine, vlasti na Univerzitetu Al-Azhar raspravljale su o stavovima i pogledima ʻAlī ʻAbdurāziqa. Nedugo nakon toga uslijedilo je sljedeće osuđujuće saopćenje Al-Azhara:

حَكَمْنَا نَحْنُ شَيْخُ الْجَامِعِ الْأَزْهَرِ بِإِجْمَاعِ أَرْبَعَةٍ وَ عِشْريِنَ عَالِمًا مَعَنَا

مِنْ هَيْئَةِ كِبَارِ الْعُلَمَاءِ بِإِخْرَاجِ الشَّيْخِ عَلي عَبْدالرَّازِق أَحَدِ عُلَمَاءِ 

الْجَامِعِ الْأَزْهَرِ، وَ الْقَاضي الشَّرِعِي بِمَحْكَمَةِ الْمَنْصوُرَةِ الْابْتِدَائِيَّةِ 

الشَّرْعِيَّةِ وَ مُؤَلِّفِ كِتَابٍ الإِسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ مِنْ زُمْرَةِ الْعُلَمَاءِ.

صُدِرَ هَذَا الْحُكْمُ فيِ يَوْمِ الْأَرْبَعَاءِ 22 الْمُحَرَّم سَنَةَ 1344 ه (12 أغسطس 1925 م)

بِتَوْقيِعِ شَيْخِ الْأَزْهَرِ .

“Mi, Šayḫu-l-Azhar zajedno sa dvadeset i četiri ʻālima uz nas iz

Udruženja Visoke ʻuleme, donijeli smo odluku o isključenju šayḫa

ʻAlī ʻAbdurāziqa, jednog od ʻālima [svršenika] Univerziteta Al-Azhar i

šerijatskog sudije Osnovnog šerijatskog suda u Al-Manṣūri i autora

knjige Islam i principi vlasti, iz skupine ʻuleme. Ova odluka je

izdata u srijedu, 22. muḥarrama 1344. godine po Hidžri (12.

augusta 1925. po Mīlādu), sa potpisom Šayḫu-l-Azhara.“[55]

Autor: Enes Karić

[1] Usp. ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn,  Taqdīm ( تَقْديِمٌ - Uvod) za najnovije izdanje ʻAlī ʻAbdurrāziqova djela Islam i principi vlasti - Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi – الْإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ , Bibliotheca Alexandrina (zajedno sa Dāru-l-kutubi-l-miṣriyyi i Dāru-l-kutubi-l-lubnāniyyi), Aleksandrija, Kairo, Bejrut, 2012., ṣ. 31.

[2] ʻAmmār ʻAlī  Ḥusayn, 31.

[3] ʻAmmār ʻAlī  Ḥusayn, 31.

[4] ʻAmmār ʻAlī  Ḥusayn, 32. (ʻalā nafaqati usratihī  -  عَلىَ نَفَقَةِ أُسْرَتِهِ).

[5] ʻAmmār ʻAlī  Ḥusayn, 32. (ʻāziman ʻalā dirāsati l-iqtiṣādi – عَازِمًا عَلىَ دِرَاسَةِ الْإقْتِصَادِ ).

[6] Usp. ʻAmmār ʻAlī  Ḥusayn,  32.

[7] Fuṣṣila min ʻamalihī (فُصِّلَ مِنْ عَمَلِهِ), usp. ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn,  32.

[8] شَيْخُ الْأزْهَرِ

[9] Usp. ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn,  32.

[10] Mağmaʻu-l-lugati-l-ʻarabiyyati bi-l-qāhirah (مَجْمَعُ اللُّغَةِ الْعَرَبِيَّةِ بِالْقَاهِرَة ِ). Prema: ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, 32.

[11] Ovo djelo (الْإِجْمَاعُ فيِ الشَّريِعَةِ الْإِسْلاَمِيَّةِ) na engleski obično prevode riječima Consensus in Islamic Law.

[12] Ṣagīru-l-ḥağm (صَغيِرُ الْحَجْمِ), ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, 25.

[13] Murakkazu-l-fikrah (مُرَكَّزُ الْفِكْرَة ِ), ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, 25.

[14] Mufʻamun bi-š-šuğāʻah (مُفْعَمٌ بِالشُّجَاعَةِ), ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, 25.

[15] Muṯīrun li-l-ğadal (مُثيِرٌ لِلْجَدَلِ),ʻAmmār  ʻAlī  Ḥusayn, 25.

[16] ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, 26.

[17] ʻAlī ʻAbdurāziq, Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi, 34.

[18] Ovu i naredne tvrdnje ʻAlī ʻAbdurāziq ponavlja u prvom dijelu svoje knjige. Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq, Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi (الْإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ ), op. cit.

[19] Navedeno prema: ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, Taqdīm ( تَقْديِمٌ - Uvod), op. cit., 26. (Naime, prema ʻAlīju ʻAbdurāziqu, drugovi Božijeg Poslanika “pribjegli su izumu ẖalīfe da bi očuvali koheziju muslimanske zajednice nakon Vjerovjesnikove, a.s., smrti.“ -  ... لَجَؤُا إِلَيْهِ لِيُحَافِظوُا عَلىَ تَمَاسُكِ الْجَمَاعَةِ الْمُسْلِمَةِ بَعْدَ وَفَاةِ النَّبِيِّ -  ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, 26.).

[20] ʻAlī ʻAbdurāziq, Al-Islāmu wa uṣūlu-l-ḥukmi (الْإسْلاَمُ وَ أُصوُلُ الْحُكْمِ ), op. cit., 51.

[21] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 25.

[22] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 25.

[23] ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, Taqdīm ( تَقْديِمٌ - Uvod), op. cit., 27. (وَ يَذْهَبُ عَبْدُ الرَّازِق إلىَ أَنَّ السُّنَّةَ أَيْضًا تَخْلوُ مِنْ حَديِثٍ مُبَاشِرٍ وَ وَاضَحٍ وَ قَطْعِيٍّ عَنِ الْخِلاَفَةِ).

[24] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 27.

[25] ʻAmmār ʻAlī Ḥusayn, Taqdīm ( تَقْديِمٌ - Uvod), op. cit., 27. (...أَنَّ الْأَصْلَ فيِ الْخِلاَفَةِ عِنْدَ الْمُسْلِميِنَ أَنْ تَكوُنَ رَاجِعَةً إِلىَ إِخْتِيَارِ أَهْلِ الْحَلِّ وَ الْعَقْدِ وَ الْبَيْعَةِ الْإِخْتِيَارِيَّةِ ...).

[26] ʻAmmār ʻAlī  Ḥusayn, Taqdīm ( تَقْديِمٌ - Uvod), op. cit., 27-28.

[27] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 40.

[28] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 16.

[29] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 20.

[30] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 18.

[31] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 18.

[32] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 17.

[33] Ove i mnogobrojne druge pridjeve koji su stoljećima bili spominjani uz različita imena ẖalīfa, ʻAlī ʻAbdurāziq, spominje na stranicama 18-19-20. Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 18-20.

[34] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 20.

[35] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 22.

[36] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 27.

[37] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 23.

[38] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 23.

[39] Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 24. (إِجْمَاعُ الصَّحَابَةِ وَ التَّابِعيِىنَ لِأَنَّ أَصْحَابَ رَسوُلِ اللهِ صلعم عِنْدَ وَفَاتِهِ بَادَروُا إِلىَ بَيْعَةِ أَبيِ بَكْرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ).

[40] Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 24. (وَ كَذَا فيِ كُلِّ عَصْرٍ مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ ، وَ لَمْ تُتْرَكُ النَّاسُ فَوْضيَ فيِ عَصْرٍ مِنَ الْأَعْصَارِ ، وَ اسْتَقَرَّ ذَلِكَ إِجْمَاعًا دَالاًّ عَلىَ وُجوُبِ نَصْبِ الْإِمَامِ). Ovdje se posve vidi da se ʻAlī ʻAbdurāziq poziva na Muqaddimu Ibn Ḫaldūna.

[41] Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 24. (إِنَّ نَصْبَ الْإِمَامِ يَتَوَقَّفُ عَلَيْهِ إِظْهَارُ الشَّعَائِرِ الدّيِنِيَّةِ وَ صَلاَحُ الرَّعِيَّةِ ، وَ ذَلِكَ كَالْأَمْرِ بِالْمَعْروُفِ وَ النَّهْىِ عَنِ الْمُنْكَرِ ، اللَّذَيْنِ هُمَا فَرْضَانِ بِلاَ شَكٍّ ... وَ بِدوُنِ نَصْبِ الْإمَامِ لاَ يُمْكِنُ الْقِيَامُ بِهِمَا . وَ إِذَا لَمْ يَقُمْ بِهِمَا أَحَدٌ لاَ تَنْتَظِمُ أُموُرُ الرَّعِيَّةِ ، بَلْ يَقوُمُ التَّنَاهُبُ فيِمَا بَيْنَهُمْ مَقَامَ التَّوَاهُبِ ، وَ يَكْثُرُ الظُّلْمُ ، وَ تَعُمُّ الْفَوْضىَ ... وَ لاَ شَكَّ أَنَّ مَا يَتَوَقَّفُ عَلَيْهِ الْفَرْضُ فَرْضٌ ، فَكَانَ نَصْبُ الْإِمَامِ فَرْضًا أَيْضًا ...).

[42] ʻAlī ʻAbdurāziq (isto, 24.) ovdje izravno citira djelo Šayẖa Muḥammada Baẖīta pod naslovom Al-Qawlu-l-mufīdu ʻalā-r-risālati-l-musammāti Wasīlatu-l-ʻabīdi fī ʻilmi-t-tawḥīdi (الْقَوْلُ الْمُفيِدُ عَلىَ الرِّسَالَةِ الْمُسَمَّاةِ وَسيِلَةُ الْعَبيِدِ فيِ عِلْمِ التَّوْحيِدِ).

[43] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 23.

[44] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 23. (وَ الْوَاجِبُ عِنْدَ هَؤُلاَءِ إِنَّمَا هُوَ إِمْضَاءُ أَحْكَامِ الشَّرْعِ فَإِذَا تَوَاطَأَتِ الْأُمَّةُ عَلىَ الْعَدْلِ وَ تَنْفيِذِ أَحْكَامِ اللهِ تَعَالىَ لَمْ يَحْتَجَّ إِلىَ إِمَامٍ وَ لاَ يَجِبُ نَصْبُهُ).

[45] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 25.

[46] ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 25.

[47] Usp. Kurʼān, Žene/An-Nisā', 4:80.

[48] Stoka/Al-Anʻām, 6:66.

[49] Skupine/Az-Zumar, 39:41.

[50] Dogovaranje/Aš-Šūrā, 42:48.

[51] Tegobna nevolja/Al-Gāšiya, 88:21-22.

[52] Radi se o djelu The Caliphate. Usp. Sir Thomas W. Arnold, The Caliphate, Clarendon Press, Oxford, 1924.

[53] Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq,  isto, 26.

[54] Usp. ʻAlī ʻAbdurāziq, isto, 137.

[55] Arapski tekst ove Al-Azharove odluke naveden je prema: Souad T. Ali, A Religion Not a State, Ali ʻAbd al-Raziqʼs Islamic Justification of Political Secularism, The University of Utah Press, Salt Lake City, 2009., p. 68.

Keywords & Tags

Contact Us