Neki dan su mi predočili video-uradak sa naslovom: Greška u Kur'anu - Da li sunce zalazi u izvor mutne vode, preveden sa engleskog i titlovan na bosanskom od nekog dežurnog mrzitelja islama koji se iz petnih žila trudi da proglasi 86. ajet iz sure el-Kehf očitom greškom, temeljeći to na lošim, nekada čak i bukvalno izvrnutim prijevodima ajeta, a onda, i hadiskih komentara, kako bi u krajnjoj konsekvenci provukao svoje prozelističke „četiri istine“:
1. Islam je lažna religija,
2. Allah je lažni bog,
3. Muhammed je lažni poslanik,
4. Kur'an je lažna objava a sve u cilju kako bi muslimanima sugerisao da prevjere i ostave islam.
Ovo je ekstremni, zaluđeni, ostrašćeni neprijatelj islama koji se ne libi, lagati, izmišljati, praviti razne konstrukcije i zamjene teza.
Da ipak kažemo kako je kroz historiju bilo i pozitivnih slučajeva kada su zapadni učenjaci znali desetinama godina provesti učeći arapski jezik da bi Božijoj objavi prišli sa razumijevanjem i u originalu, što ovdje nije bio slučaj.
Ono što me, pak, natjeralo da se udubim u spomenuti slučaj jeste činjenica da se ova aktivnost mrzitelja i neprijatelja islama kroz gebelovsku medijsku harangu i islamofobiju nekih dežurnih medija, kanala i televizija, ne zadržava samo na arapskom ili engleskom jeziku, nego prenosi i na naše govorno područje tako da je obaveza uleme, imama, daija, vjeroučitelja i IZ suprotstaviti se tome na naučan, argumentovan način i spriječiti smutnju kod onih koji ne znaju.
Ovdje se radi o tumačenju, komentaru i prevođenju 86. ajeta iz sure el-Kehf, koji Korkut prevodi ovako:
حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِندَهَا قَوْمًا ۗ قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَن تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَن تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا [١٨:٨٦]
Kad stiže do mjesta gdje Sunce zalazi, učini mu se kao da zalazi u jedan mutan izvor i nađe u blizini njegovoj jedan narod. "O Zulkarnejne" – rekosmo Mi – "ili ćeš ih kazniti ili ćeš s njima lijepo postupiti?"
Za razliku od Korkuta neki prevode ovaj ajet baš kao što je to učinio i autor u video uratku s naglašavanjem da Bog kaza u ajetu: sunce zalazi u jedan mutan bunar.
Ovo je klasična zamjena teza. Autor govori o jabukama ali u ruci ima samo kruške. To kod njega ne igra ulogu jer ako nema jabuka onda vještom konstrukcijom poturi kruške pod jabuke.
Odnosno, prevedeno na naš predmetni slučaj autor ne govori o originalu ajeta i Božijoj riječi u Kur’anu. On govori o prijevodu ajeta i podmeće ga kao Kur’an.
Kur’an je božija, nadnaravna riječ na arapskom jeziku. Prijevod je samo prijevod nekog značenja kur’anskog izraza i po konsezusu islamskih i neislamskih učenjaka nije Kur’an nego prijevod značenja Kur’ana.
Autor videa je uzeo samo jedno značenje u prijevodu, što i nije problem sam po sebi, međutim, kao ostrašćeni neprijatelj i poricatelj islama, uzeo je značenje kojim se sprda i izruguje sa Kur’anom, ne želeći da ukaže na osnovno, pravo značenje ajeta u originalu. To je prijevod koji nažalost možemo naći i kod nekih naših, bosanskih, savremenih prevodilaca Kur’ana a u kojem se ajet prevodi tako bukvalno da rezultira tvrdnjom da su riječi Uzvišenog u značenju kako sunce zalazi u mutan bunar.
Zamislimo, ogromno sunce koje je mnogo puta veće od zemlje zalazi u jedan mutan izvor?! Naravno to je neodrživa konstrukcija koja se podmeće kao kur’ansko značenje.
Riječ “a’jn” spomenutu u originalu Kur’ana, preveli su kao “bunar/izvor” što je samo jedno od devedeset samostalnih značenja ovog polisemnog izraza koje navodi dr. Muftić u svom rječniku[1], plus više od stranicu i po različitih značenja u genitivnoj vezi sa drugim imenima.
Kako za takav poliseman izraz sa više od 100 značenja tvrditi samo jedno značenje i iz njega izvoditi zaključke o neznanju Uzvišenog, lažljivoj objavi, lažljivoj vjeri i lažljivom Bogu i poslaniku. Neuzubillah! Naravno, to može samo čovjek koji je zaslijepljen mržnjom i koji ne ide za argumentom nego se isključivo rukovodi svojom neprikrivenom prozelističkom mržnjom.
Pošto je od navedenih značenja izraza “a’jn”: sunce, ploča sunca, sunčeva zraka; potom: jasnost, očevidnost, pojava/oblik, izgled, izraz, fizionomija itd., to daje legitimitet prijevodu kojeg nalazimo kod Korkuta, a poništava i pomisao na grešku u Kur’anu sa kojom dolaze ovi mrzitelji islama.
Predmetni ajet iz sure el-Kehf, komentatori Kur'ana tumače da se odnosi na viđenje situacije ili događaja zalaska sunca kojem prisustvuje Zul-Karnejn (i nije to Aleksander Veliki, kako ovaj to navodi!), nakon što je došao negdje na kraj kopna gdje sa obale okeana gleda zalazak sunca koji se svakom promatraču čini na horizontu kao da zađe u vodu. Sunce zalazi od očiju jednih ali se pojavljuje u vidokrugu drugih zbog kretanja zemlje i to je stav i konsezus meritorne islamske uleme...
Prema tome zalazak sunca ne znači da sunce sa svojom ogromnom veličinom i masivnošću ulazi ili zalazi u bunar kako orjentalisti izvrću i riječi hadisa, ne bi li sa tim potvrdili i komentirali njima željeno značenje.
Međutim, ispravno značenje u ovom ajetu postiže se upotrebljenim izrazom ( وَجَدَهَا تَغْرُبُ ) koji ne izražava potvrdu realnog dešavanja. A da se htio izraz potvrde došao bi sa takvim izrazom potvrđivanja, kao npr.: ( ( إنها تغرب في عين حمئة. To je način kur'anskog, preciznog izražavanja i u drugim situacijama kao što je situacija iz sure en-Nur gdje se spominje izraz sa istim glagolom (وَوَجَدَ اللَّهَ), koji ne prevodimo (nađe, zatekne Allaha), nego kako to Korkut prevodi :
وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ ۗ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ [٢٤:٣٩]
A djela nevjernika su kao varka u ravnici u kojoj žedan vidi vodu, ali kad do tog mjesta dođe, ništa ne nađe – a zateći će da ga čeka kraj njega Allahova kazna i On će mu potpuno isplatiti račun njegov jer Allah veoma brzo obračunava –
Zbog ovoga, iznenađuje neuobičajeno prevođenje spomenutog ajeta u vidu sintagme: sunce zalazi u mutan bunar, koje koriste, onda, kao navodnu grešku Kur’ana!!!
Oni ne znaju da je običaj ili u’rf jedan od izvora šerijata. Zbog toga se u prevođenju ili komentaru ajeta gleda i na običajno značenje. Pa “ako je običajno suprotno semantičkoj upotrebi izraza, kao što su neki kur’ansko-sunnetski izrazi upotrijebljeni u posebnom značenju, a kod ljudi imaju druga različita značenja, onda se ta običajna značenja preferiraju nad posebnim. Tako Allah, dž.š., nebesa (es-sema’) naziva es-sakf (krov, svod)[2], zemlju (el-erd) naziva bisat (sag, ćilim)[3], a sunce (eš-šems) naziva siradž (svjetiljka).[4] Ljudi upotrebljavaju ove izraze za druge pojmove čija su značenja općeprihvaćena kod izrazite većine pravnika a ne šerijatska, posebna značenja, koja je upotrijebio Zakonodavac u raznim pravnim predmetima, zakletvi i sl.
Zbog toga, ako se zakune kako neće sjesti na „bisat” pa sjedne na zemlju, koju Allah, dž.š., u Kur’anu između ostalog naziva i „bisat”, neće prekršiti zakletvu[5].”[6]
Prema tome, zna autor koliko je klimavo njegovo objašnjenje i natezanje konteksta prijevoda značenja ovog ajeta, tako da to, onda, pošto se ne slaže sa naučnim komentarima tefsira, pokušava ojačati uz pomoć hadisa koji tumači ovaj ajet, a nalazi se, kako autor kaže: u jednoj od najpovjerljivijih kolekcija hadisa, Sunnenu Ebu Davuda, zatim tu predaju ocjenjuje kao sahih (vjerodostojnom).
Dovoljno je kada neko Sunen Ebu Davuda proglasi jednom od najvjerodostojnijih kolekcija hadisa, pored Buharije i Muslima, onda i malo djete u mektebu zna koliko takva osoba zna o vjerodostojnom sunnetu. I onda autor navodi predaju Ebu Zerra, r.a., koji opisuje mjesto zalaska sunca.
Dolazi u verziji Ibrahima b. Jezida et-Tejmija, od oca, a ovaj od Ebu Zerra koji ga prenosi od Vjerovjesnika, s.a.v.s.
Od Ibrahima et-Tejmija prenose ga El-Hakem b. U'tejba, el-Ea'meš, Fudajl b. Gazvan, Harun b. Sa'd i Musa b. el-Musejjib kao što bilježi Ibnu Menda u djelu el-Iman (2,926.).
Pošto je originalni hadis prenesen u dvije verzije:
Autor video uradka, naravno, oslanja se na nevjerodostojnu (mudelles) verziju, a zanemaruje vjerodostojnu, ispravnu verziju ogromnog broja hadiskih autoriteta.
VJERODOSTOJNA VERZIJA HADISA:
Ovu predaju su zabilježili Buharija i Muslim zatim Ebu Davud, Ahmed, Tirmizi, Nesai, Taberi, Bezzar, Ebu A'vana, Tahavi, Ibn Hibban, Bejheki, Ibn A'sakir, Ebu Nei'm kao i ogroman broj drugih hadiskih autoriteta[7]. Prenose ga: el-E'ameš, Junus b. U'bejd, Musa b. el-Musejjib i Harun b. Sa'd, u verziji da sunce odlazi u putanji dok ne učini sedždu ispod Arša ili pred Gospodarem Uzvišenim i u toj se verziji ne spominje blatnjavi bunar a dolazi u različitim tekstualnim verzijama kao što je slijedeća:
عَنْ أَبِي ذَرٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ ، قَالَ : " قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِأَبِي ذَرٍّ حِينَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ : ( أَتَدْرِي أَيْنَ تَذْهَبُ ) ؟ قُلْتُ : اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ ، قَالَ : ( فَإِنَّهَا تَذْهَبُ حَتَّى تَسْجُدَ تَحْتَ العَرْشِ ، فَتَسْتَأْذِنَ فَيُؤْذَنُ لَهَا ، وَيُوشِكُ أَنْ تَسْجُدَ فَلاَ يُقْبَلَ مِنْهَا ، وَتَسْتَأْذِنَ فَلاَ يُؤْذَنَ لَهَا ، يُقَالُ لَهَا : ارْجِعِي مِنْ حَيْثُ جِئْتِ ، فَتَطْلُعُ مِنْ مَغْرِبِهَا ، فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى : ( وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ العَزِيزِ العَلِيمِ ) يس/38.
Od Ebu Zerra, r.a., prenosi se da je rekao: - Rekao je Vjerovjesnik, s.a.v.s., Ebu Zerru povodom zalaska sunca: - Znaš li kuda ode? Rekoh: - Allah i Njegov Poslanik, najbolje znaju. On kaza: - Odlazi doista, da se pokloni pod Aršom, ono traži dozvolu da se pokloni i gotovo da se nakloni ali mu se ne dozvoli, pa ponovo zatraži ali mu se ne dozvoli nego naredi: - Idi odakle dođe, i ono se pokaže na zapadu. U tom smislu je značenje 38. ajeta iz sure Jasin:
وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ۚ ذَٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ [٣٦:٣٨]
I Sunce se kreće do svoje određene granice, to je odredba Silnoga i Sveznajućeg.
Verziju hadisa koja je došla preko Junusa b. U’bejda zabilježili su također mnogobrojni autoriteti a među njima i Muslim[8], isto tako i verziju preko Musa b. el-Musejjiba[9], te verziju preko Haruna b. Sa’da[10].
Prema tome lahko se složiti sa Ebu Ne’imom, r.h., i njegovom konstatacijom da je ovo vjerodostojan hadis koji ima i stepen muttefekun a’lejhi od dvojice najvećih autoriteta hadisa[11].
DRUGA NEVJERODOSTOJNA VERZIJA SA MAHANOM TEDLISA KOJU AUTOR POTURA KAO VJERODOSTOJNU:
Ovu verziju spominje JEDINO EL-HAKEM B. U’TEJBA[12] i niko drugi od prenosioca hadisa, od Ibrahima et-Tejmija u kojoj se spominje kontekst koji možemo prevesti u smislu da sunce zalazi u zalazište vatreno, plamteće.
عَنْ أَبِي ذَرٍّ قَالَ : " كُنْتُ رَدِيفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَهُوَ عَلَى حِمَارٍ ، وَالشَّمْسُ عِنْدَ غُرُوبِهَا فَقَالَ : ( هَلْ تَدْرِي أَيْنَ تَغْرُبُ هَذِهِ ) ؟ قُلْتُ : اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ ، قَالَ : ( فَإِنَّهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَامِيَةٍ
Od Ebu Zerra, r.a., prenosi se da je kazao: - Jahao sam za Allahovim poslanikom, a.s., na magarcu, u vremenu zalaska sunca, a on me upita: - Znaš li gdje zalazi ovo sunce? Rekoh: - Allah i Njegov poslanik, a.s., najbolje znaju. On kaza: - Ono nestaje u pojavi i obliku plamtećeg, vatrenog zalazišta.
Preferiranje predaja
U islamu imamo naučnu, prokušanu, empirijsku metodu razlikovanja vjerodostojnih od nevjerodostojnih vijesti koja će nam pomoći u predmetnom slučaja da napravimo preferenciju ispravne verzije predaje.
U današnjem vremenu naučnih i tehničkih pomagala, magnetofona, kamera, snimača zvuka i slike lahko je govoriti o arhiviranju i prenošenju informacija i njihovog vjerodostojnog čuvanja i prenošenja narednim generacijama. Ali kako je to bilo ranije kroz historiju?!
Muslimani su jedini u historiji inovirali metodu vjerodostojnog čuvanja informacija putem vjerodostojnog prenošenja isnadom i senedom...
Do pojave Moderne i savremenog naučnotehničkog napretka svijeta kada su se proizvela sredstva slikanja, snimanja, pohranjivanja i arhiviranja, pitanje pamćenja i prenošenja informacija metodom lanaca prenosilaca neprevaziđena je inovacija islamske tradicije i predstavlja najbitniju stranu historijskog čuvanja, pamćenja ali isto tako i ocjene vjerodostojnosti informacija, na način da se utvrdi istinitost ili dovedu u pitanje vijesti i informacije iz prošlosti, jer ako se zanima samo za kritičko gledanje na sadržaj vijesti i informacije, krajnji ishod da se stigne do istine je jako upitan.
Mora da se zna put dolaska te informacije do recipijenta.
Putem metode seneda ili verifikacije i kritičkog pristupa identitetu pripovjedača i istinitosti vijesti koje se bilježe u kulturi historijskog sjećanja pruža se primjer objektivnog naučnog pristupa kojeg su inovirali i podarili ljudskoj historiografiji islamski znanstvenici utemeljujući tako novu naučnu disciplinu sa neprevaziđenim naučnim sredstvima i metodologijom koja je dotadašnju historiju kazivanja, pripovijesti, mitova, legendi, neistina, glorifikacija, u kojoj se nije mogla razlučiti istina od neistine, prava informacija od lažne, transformisala u novu naučnu disciplinu historijske znanosti, pa su napisane enciklopedije o pripovjedačima i prenosiocima vijesti sa preciznim naučnim metodama za bilježenje, verifikaciju, klasifikaciju i ocjenjivanje prenosilaca kao i njihovih vijesti koje prenose.
I neki orijentalisti priznaju inovativnost muslimana u ovoj znanosti, kao što je dr. Aloyz Sprenger[13] koji spominje: ,,Nema od prošlih naroda, pa čak ni od savremenih da su u području historijskog poznavanja imena/identiteta ljudi na stepenu muslimana koji su došli sa veličanstvenom naukom u tom domenu koja obuhvata 500 000 imena ljudi, njihovih stanja i aktivnosti[14]“.
Efikasna historijska metoda vjerodostojnog prenošenja informacija naučnom metodom u vidu lanca prenosilaca (ar., sened pl. esanid) i sadržaja koji se prenosi (metn pl. mutun) može se kritički cijeniti i valorizirati naučnom metodom ocjene i verifikacije lanaca prenošenja i prenosilaca, upoznavajući se sa njihovim stanjem vjerodostojnog ili nevjerodostojnog prenošenja (nakd) kroz izvore, knjige i enciklopedije (kutubur-ridžal) koje govore o prenosiocima kao svojevrsnim naučnim dosjeima o njihovom životu, vrijednostima, naučnim i drugim osobinama, pa čak i o zdravstvenom stanju u starosti, koje je ustrojila ulema tadašnjeg vremena. O njima se znalo ko su, jesu li bili ugledni ili su lagali, pred kim su učili, sa kim su se družili, kuda i koliko su putovali zbog nauke, ko su im šejhovi a ko učenici, znalo se o njihovoj porodici, šta su napisali od koga su uzeli, bili su to svojevrsni dosjei naučnika i uleme...
A koliko je to bilo značajno, ne samo za muslimane i islam nego i za čitav ljudski rod i njegovu kulturu pamćenja govori činjenica da se na takav način, naučnom metodom, autentično sačuvala zadnja Božija objava, vijesti i predanja ili hadis Allahovog Poslanika, a.s., a onda i historija islama, koja je tako postala znanstveno provjeriva, te može da izdrži naučnu provjeru, ocjenu i valorizaciju, koja je znanstvena inovacija muslimana poklonjena svjetskoj kulturno-historijskoj baštini.
Nakon svega u predmetnom slučaju zaključujemo:
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ ۖ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ ۗ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ [٢٢:١٨]
Zar ne znaš da se i onī na nebesima i onī na Zemlji Allahu klanjaju, a i Sunce, i Mjesec, i zvijezde, i planine, i drveće, i životinje, i mnogi ljudi, a mnogi i kaznu zaslužuju. A koga Allah ponizi, niko ga ne može poštovanim učiniti; Allah ono što hoće radi.
Prema tome tekstovi vjerodostojnih verzija hadisa su kompatibilni sa ajetima Kur'ana časnog, mada o načinu, vremenu i kakvoći ovog klanjanja zna samo Allah.
Iz svega ovog proizilazi da je ovakav komentar i prijevod tekstova koji je ponuđen kao epohalna, nezamisliva greška u Kur'anu, nespojiv sa naučnim tumačenjem Kur'ana i njegove hermeneutike, kao i sunneta Allahovog poslanika, s.a.v.s., gdje vjerodostojna predaja daje opis sunca koje „čini sedždu pod Aršom“, dok je opis „oblika plamtećeg, vatrenog zalazišta” došao u hadisu koji ima mahanu tedlisa, a opis kako sunce „zalazi u blatnjavi bunar“, čisto je izvrtanje značenja u nevjerodostojnoj verziji mudelles hadisa.
Na zapadu, dakle ništa novo, poricatelj za poricateljem, lažov za lažovom, samo žele odvratiti od istinite vjere ako ikako mognu, lažima, kontrukcijama, podmetanjima, baš kao što Uzvišeni najavi:
ِ ۗ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىٰ يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا ۚ [٢:٢١٧]
Oni će se neprestano boriti protiv vas da vas odvrate od vjere vaše, ako budu mogli.
Zbog toga se mi vjernici ponosimo našom ispravnom, autentično sačuvanom vjerom i tradicijom uvjereni u to da je:
Naravno, ni islam kao vjera ni Kur'an kao jedino autentična sačuvana objava nisu naše ekskluzivno vlasništvo, tako da samo pozivamo istini, i zbog toga molimo Uzvišenog da i ovakve neprijatelje Njegove vjere i Objave prosvijetli i urazumi da prihvate istinu, baš kao što se desilo sa mnogobrojnim drugim poricateljima, tako da svojim šehadetom bude spašen na Sudnjem danu. Amin!
Muharem Štulanović
IPF Bihać
[1] Dr. Teufik Muftić, Arapsko srpskohrvatski rječnik, vidi korijen riječi a’jn.
[2] „I svoda, (krova) uzdignutog.” (Kur'an, 52, 5).
[3] „Allah vam je Zemlju učinio (bisatan) ravnom.” (Kur'an,71, 19).
[4] „I svjetiljku plamteću postavili.” (Kur'an, 78, 13).
[5] Ibnu Nudžejm, El-Ešbahu ven-nezairu ala mezhebi Ebi Hanifeten-Nu’man (Sličnosti i uporednosti pravne škole Ebu Hanife En-Nu’mana), (Darul-kutubil-i’lmijje, Bejrut, 1993), 97.
[6] Muharem Štulanović, U’rf, običaj kao pomoćni izvor šerijatskog prava sa osvrtom na BiH (Bemust, Sarajevo, 2004.), str., 133/134.
أخرجه من طريق الأعمش كل من البخاري في " صحيحه " (رقم/3199، 4802، 7424)، ومسلم في " صحيحه " (رقم/159)، وأبوداود الطيالسي في " المسند " (1/368)، وأحمد في " المسند " (35/282، 429)، والترمذي في " السنن " (رقم/2186، 3227) وقال : " حسن صحيح "، والنسائي في " السنن الكبرى " (10/229)، والطبري في " جامع البيان " (20/516)، والبزار في " البحر الزخار " (9/409)، وأبوعوانة في "المستخرج " (1/100، 101)، والطحاوي في " شرح مشكل الآثار " (1/254)، وابن حبان في " صحيحه " (14/24)، والقطيعي في " جزء الألف دينار " (ص183)، وأبونعيم في " المسند المستخرج على صحيح مسلم " (1/222)، والبغوي في " التفسير " (4/14)، وأبوالشيخ في " العظمة " (4/1192)، وابن مندة في " الإيمان " (2/924)، وفي " التوحيد " (1/134،135)، وابن بشران في " الأمالي " (ص/159)، والبيهقي في " الأسماء والصفات " (2/273)، وابن عساكر في " المعجم " (2/1015)، وأبونعيم في " حلية الأولياء " (4/216) وغيرهم
وأخرجه من طريق يونس بن عبيد كل من الإمام مسلم في " صحيحه " (رقم/159)، والنسائي في " السنن الكبرى " (10/96)، والطبري في " جامع البيان " (12/249)، وأبوعوانة في "المستخرج " (1/100) وأبو العباس السراج في " حديث السراج " (3/258)، وابن حبان في " صحيحه " (14/21)، وأبوالشيخ في " العظمة " (4/1189) وابن مندة في " الإيمان " (2/925، 926)، وفي " التوحيد " (1/136)، وأبونعيم في "المستخرج" (1/221) .
وأخرجه من طريق موسى بن المسيب : أبوالشيخ الأصبهاني في " العظمة " (4/1188) .
ومن طريق هارون بن سعد أخرجه كل من الطبراني في " المعجم الكبير " (4/373)، وأبوالشيخ الأصبهاني في " العظمة " (4/1190) .
" حلية الأولياء " (4/216) .
رواه أحمد في " المسند " (35/363)، وأبوداود في " السنن " (رقم/4002)، وحفص الدوري في " جزء قراءات النبي صلى الله عليه وسلم " (ص/123)، والبزار في " البحر الزخار " (9/407)، والسراج في " حديثه " (3/258)، والحاكم في " المستدرك " (2/267)
[13] Dr. Alois (or Aloys) Sprenger je jedan od najprominentnijih orjentalista 19. stoljeća, odnosno intelektualac i ekspert, cijenjen na Zapadu ali i na Islamskom istoku koji je poznavao arapski jezik i historiju islama doprinoseći proučavanju i otkrivanju Sire Allahovog Poslanika, uključujući i djelo Ibn Hišama…Vidi:
www.allamaiqbal.com/publications/journals/.../5.htm, Pristupljeno : mart, 08. 2015,
[14] Dr. Abdullah Halef el-Ahmed, El-isnadu ve ehemijjetuhu fi nakdi mervijatit-tarihil-islami, str.: 96., pristupljeno, mart, 14., 2015.
[15] Vidi korijen riječi tedlis
Adress: Kovaci 36, 71000 Sarajevo Bosnia-Herzegovina
email: info@islam.ba