Muslimani su razvili hemiju kao posebnu granu nauke, a riječ hemija potiče od arapske riječi el-kīmija'.
Treba naglasiti da se islamski naučnici koji su bili pioniri hemije često nazivaju alhemičarima i ponekad se el-kīmija' povezuje s kvazinaukom koja se bavi pretvaranjem metala u zlato. "El" u arapskom ima značenje određenog člana, kīmija' znači "hemija"; dakle, riječ el-kīmija' znači "hemija" i ne bi se trebala miješati s kvazinaukama.[1] Najistaknutiji islamski naučnici se protive pogrešnom mišljenju da se obični metali hemijskim procesima mogu pretvoriti u zlato. Irački naučnik iz osmog stoljeća Džābir ibn Hajjān (Geber) poznat je kao otac hemije. On je prvi naučnik koji je u hemiju unio eksperimentalno ispitivanje (tedžribe) usavršavajući, također, metode kristalizacije, destilacije, pročišćavanja i isparavanja i razvijajući niz instrumenata potrebnih za vršenje ovih ispitivanja. Otkrio je nekoliko minerala i kiselina, koje je po prvi put pripremio. Džābir je opisao tri vrste tvari: alkohole, one koje isparavaju uz toplotu, kao što su kamfor i amonij hlorid, metale, kao što su zlato, srebro i željezo te spojeve koji se mogu pretvarati u prah. Napisao je preko 2000 radova o svom eksperimentalnom radu. Svojim učenicima je savjetovao da ništa ne prihvate za istinito dok to sami ne ispitaju. "Najvažniji zadatak alhemičara je da radi praktično i izvodi eksperimente. Ništa se ne može postići bez praktične primjene i eksperimenata."[2]
David Tschnaz navodi da su Džābirovi radovi iz alhemije (hemije) prevedeni na latinski i doneseni u Evropu. Stoljećima su služili kao vrhovna vodilja evropskim naučnicima, uključujući Arnolda od Villanove (1240.-1313.), Rogera Bacona (1214.-1294.) i Alberta Magnusa. U ovom procesu mnogi osnovni pojmovi iz hemije i farmakologije, kao što su alkalni sirup, julep (slatki napitak) i alhemija (kīmija') su ušli u evropske jezike, što svjedoči značajnom doprinosu ovih ranih arapskih naučnika.[3]
Er-Rāzī, jedan od najvećih islamskih ljekara devetog stoljeća, također je bio odličan hemičar koji je svoja hemijska istraživanja radio i kao ljekar. Usavršio je procese destilacije i sublimacije. Također je u liječenje mnogih oboljenja uveo živine spojeve. Ibn Sīna, drugi veliki naučnik, je također usvojio Džābirove metode hemijskog eksperimenta i koristio ih kao polazište za određivanje efikasnosti novih lijekova.
Francuski orijentalist Gustave le Bon pripisuje modernu evropsku hemiju islamskim naučnicima:
"Moramo zapamtiti da ništa, ni u hemiji, ni u bilo kojoj drugoj nauci nije otkriveno odjednom. Arapi su prije hiljadu godina osnovali svoje laboratorije u kojima su provodili eksperimente i objavljivali svoja otkrića bez kojih Lavoisier (kojeg nazivaju ocem hemije) ne bi mogao otkriti ništa na tom polju. Može se slobodno reći da je moderna hemija zaživjela i ostvarila značajne rezultate u obliku velikih naučnih otkrića zahvaljujući istraživanjima i eksperimentima islamskih naučnika."[4]
Islamski ljekari su također ogroman doprinos ostavili u farmakologiji. Ne samo da su otkrili mnoge lijekove na bazi biljaka već su također usavršili metode hemijske ekstrakcije, uključujući destilaciju, sublimaciju, filtriranje, koagulaciju i kristalizaciju, a sve zahvaljujući svojoj stručnosti iz oblasti hemije. Ez-Zehravī (936.-1035.), istaknuti hirurg koji je bio veoma stručan u korištenju jednostavnih i složenih lijekova, bio je poznat kao hirurg-farmaceut. Islamski španski naučnik iz trinaestog stoljeća El-Bajtār je putovao Indijom, Afrikom i Evropom i uz iscrpan rad na terenu skupljao primjerke biljaka.
Klasificirao je biljke po abecednom redu prema njihovim karakteristikama i ljekovitim osobinama. Također je bilježio arapska, latinska i berberska imena biljaka, zajedno sa podacima o pripravci i doziranju lijekova. On je otkrio i dokumentirao 200 novih vrsta biljaka koje do tada nisu bile poznate. Njegova poznata knjiga, Kitāb el-džāmi‘ fī el-edvije el-mufrede (Pregled jednostavnih lijekova) je prevedena na latinski i korištena u stvaranju prve londonske Pharmacopoeie koju je izdao Zavod ljekara za vrijeme vladavine Jamesa I.[5] Prema Leveyu, muslimani su bili stručni u sistematizaciji znanja i njihovi farmaceutski tekstovi su bili pravilno organizirani i podobni za korištenje apotekarima i medicinskom osoblju.[6]
Autor: M. Basheer Ahmed
Bivši profesor psihijatrije, Univerzitet u Dalasu, Teksas
Iz članka: Doprinos muslimanskih ljekara i drugih učenjaka u periodu od 700. do 1600. god.n.e. u knjizi: Muslimanski doprinos svjetskoj civilizaciji
[1] Muslim Contributions to Chemistry (FSTC, 2003). www.muslimheritage. com.
[2] Khan, Experimental Science.
[3] David Tschnaz, "Jabir Ibn Hyyan and Arab AlChemist: Makers of Modern Chemistry", www.islamonline.net/English/sceince/200108/article.
[4] A. Zahur, Muslim History 570-1950 (Gaithersburg, MD: ZMD Corp., 2000).
[5] Lande, "Science in al-Andalus;" A.Z. Ashoor, "Muslim Medieval Scholars and their Work," The Islamic World Medical Journal (1984). H.R. Khan, "Contributions of Muslim to Medicine and Science up to the Middle of 13th Century," Journal of Islamic Medical Association, 14 (1982), pp. 111-114.
[6] M. Levey, Early Arabic Pharmacology (Leiden, The Netherlands: E.J. Brill, 1973), pp.68-70.
Adress: Kovaci 36, 71000 Sarajevo Bosnia-Herzegovina
email: info@islam.ba