Prvi pokušaj da se islamsko bankarstvo uredi na principima Kur’ana i Shari’a zakona bio je u Egiptu, 1963. godine, kada je finansijski magnat Ahmed Nedžar osnovao banku štedionicu koja nije poznavala rad sa kamatom.
Sažetak: Cilj ovog rada je uporedna analiza dva aktuelna bankarska sistema, konvencionalnog (tradicionalni, klasični) koji funkcionira na kamatnoj osnovi i islamskog koji funkcionira na osnovu šerijatskog zakona (Shari’a) koji zabranjuje kamatu (riba), vrednuje i štiti društvenu pravdu, i oštro sankcionira neodgovorno ponašanje pojedinca i društva u cjelini. Ovo je pokušaj da se donekle otklone dileme pa čak i dogme, u vezi sa islamskim bankarstvom čije je funkcioniranje za mnoge velika nepoznanica. Ne postoji namjera da se sličnosti i razlike između konvencionalnog i islamskog “etičkog“ bankarstva, i njihovi odnosi sa ostalim finansijskim disciplinama sagledavaju kroz religiozne i njima slične postavke i rasprave. Bankarstvo je univerzalna disciplina koja izučava strukturu bankarskog sistema i pravila koja opredjeljuju vrste finansijskih organizacija, načine i procedure mobilizacije i koncentracije finansijskih sredstava kao i vještinu njihovog plasiranja na ukupnom svjetskom prostoru. Također je i djelatnost koju pogađaju razorne krize čiji su ishodi najčešće katastrofalni. Tim prije je veća pažnja posvećena definiranju razloga nastajanja finansijske krize i mogućnostima za izgradnju jedinstvenog, homogenog i integralnog bankarskog sistema u okviru svake nacionalne ekonomije.
Ključne riječi: banke, bankarski sistem, konvencionalno bankarstvo, islamsko bankarstvo i ekonomija, fikhu-l-ibadat
UVOD
U posljednjih nekoliko decenija svjetskim ekonomskim prostorom evidentno haraju finansijske krize, te je potrebno da se naznače razlozi njihovog nastajanja, a zatim i razlozi suprotstavljanja stavova ekonomskih autoriteta u vezi s njima. Nedavna dešavanja vezana za Lehman Brothers, najveću investicionu banku u SAD sa sjedištem u Njujorku, koja je 10. septembra 2008. godine, objavila najveći gubitak u svojoj 158-godišnjoj historiji (pad vrijednosti nekretnina koji je doveo do otpisivanja vrijednosti njene imovine od 5,6 milijardi $ USA, uzdrmao je cijeli finansijski svijet.[1] Također, prema izvještaju prestižne finansijske publikacije iz Londona The Banker od 01. jula 2010. godine, još jedan finansijski (bankarski) dinosaurus se našao na koljenima. Riječ je o anglo-irskoj banci sa sjedištem u Londonu, najvećoj banci gubitašu na svijetu. S terena kamatnog, konvencionalnog, odnosno tradicionalno zapadnjačkog bankarstva nijedna lijepa vijest.
Na drugoj strani, u islamskom bankarstvu postoji potreba da se iskaže ispravnost stava po kome je potpuno ispravno najstrožije zabraniti svaku aktivnost za koju se vjeruje da direktno prouzrokuje nastajanje finansijske krize.
Islamski ekonomisti smatraju da je glavni uzrok nastajanja finansijske krize kamata i time glorificiraju izvode iz svete knjige Kur’ana i Šerijatskog prava (Shari’a) – da svako ko ispravno misli mora biti spreman da svaku krizu pripiše ljudskoj pohlepi i nesavjesnom odnosu prema finansijskim izvorima i drugim oblicima imovine. Pohlepa je zlo, jače od svake banke i finansijske organizacije, njihovih vlasnika, menadžera i zaposlenih koji joj se nisu u stanju oduprijeti. Svojstvena je ljudima loših moralnih stavova koji koriste svaku mogućnost da finansijskim spekulacijama i prevarama režiraju propast ustanova u kojima rade, grabeći za sebe ogromne svote nezarađenih $ USA. Islamski bankari smatraju da je izbjegavanje kamate ključno pitanje da islamske banke, upravo zbog toga što je ne obračunavaju i ne naplaćuju, doživljavaju procvat u zemljama Evropske unije (EU) i šire.[2]
Prvi pokušaj da se islamsko bankarstvo uredi na principima Kur’ana i Shari’a zakona bio je u Egiptu, 1963. godine, kada je finansijski magnat Ahmed Nedžar osnovao banku štedionicu koja nije poznavala rad sa kamatom. Stekavši utisak da im finansijski uspjeh Ahmeda Nedžara ugrožava poslove, predstavnici državnog bankarskog sistema su zatražili od vlasti da preduzme rigorozne mjere i osujeti sve veću popularnost novih finansijskih institucija (u međuvremenu je funkcioniralo još sedam islamskih banaka).
Kako to obično biva, one koje uzdignete, sve vam praštaju osim uspjeha, pa je zbog takvih pionir i osnivač halal bankarstva morao u egzil, najprije u Sudan, a potom 1969. godine u Saudijsku Arabiju. Svoje inovacije je ponudio zvaničnicima Saudijske Arabije, koji su ih pozitivno ocijenili i ubrzo počeli s njihovom primjenom.
Nakon kratkog vremena Saudijska Arabija je postala svjetski centar islamskog bankarstva. Njen primjer su slijedile ostale islamske države koje su u nizu počele s primjenom pravila islamskog bankarstva. Taj trend se nastavio, ali sada u zemljama EU i šire.
U Austriji i Švicarskoj banke su davno počele nuditi muslimanskom stanovništvu na privremenom radu (koje važi kao vrlo štedljivo, iako sa manjim zaradama od ostalih), bankovne račune po islamskim bankarskim pravilima. Sada već veliki broj banaka u Evropi posluje po šerijatskim bankarskim propisima, npr. u Velikoj Britaniji, Luksemburgu, Njemačkoj i Francuskoj. Rusija, također, nije ostala po strani. U Moskvi je 1998. godine otvorena Badr bank, koja je kasnije nazvana Badr Forte Bank, sa filijalama u skoro 40 zemalja. Ona je prva banka u Rusiji koja radi po islamskom bankarskom modelu. Japan, također, preispituje mogućnosti primjene islamskog modela u svom bankarskom sistemu.
OSNOVNE AKTIVNOSTI I TIPOVI BANKARSTAVA
U modernom industrijskom svijetu razvijene poslovne banke čine kostur bankarstva, ali svoje aktivnosti usko vezuju za centralno bankarstvo. Skoro sve poslovne banke su u prvom redu dileri novca i njegovih supstituta (čekovi, trgovinske mjenice i sl.), a zatim su i finansijske institucije koje nude veliki broj različitih bankarskih usluga.
Njihova osnovna aktivnost je pribavljanje slobodnog novca od pojedinaca, kompanija, korporacija i/ili povremeno od države s jednim jedinim ciljem: da uz dodavanje sopstvenog kapitala obezbijede finansijske resurse (depoziti) iz kojih će kasnije zainteresiranim klijentima odobravati različite vrste kredita, pozajmice ili će investirati u hartije od vrijednosti. Ključni resursi banke su depoziti (po viđenju, oročeni i štedni depoziti). Tu su još nedepozitni bankarski resursi u formi kreditnih (dugoročni dug banke) i tržišnih izvora (emisija i prodaja hartija od vrijednosti) i dionički kapital banke.[3] Prilikom sastavljanja bilansa svaka banka evidentira efekte pribavljanja slobodnih novčanih sredstava, iskazuje tokove i strukturu formiranih kreditnih potencijala. Bankin potencijal predstavlja kvantum slobodnih finansijskih sredstava kojima banka raspolaže i koja se mogu bez problema usmjeriti u kredite ili u hartije od vrijednosti.
Govoriti o bankarstvu, a ne istaći da njegovu suštinu čini samo jedan jedini esencijalni detalj, međusobno povjerenje između banaka i depozitara (štediše) i/ili klijenata, u najmanju ruku predstavlja ignoriranje primarnog načela. Dakle, samo povjerenje (stečeno kvalitetom) može izgrađivati i čuvati bankarski sistem i u okviru njega adekvatan status i funkcionalnost svake od banaka.[4] U zemljama u kojima je finansijsko tržište razvijeno, banka nije ništa drugo do kompanija koja pruža usluge deponovanja sredstava koja podliježu povlačenju na zahtjev i koja odobrava zajmove komercijalne i poslovne prirode.[5] To je karakteristika depozitnog bankarstva svojstvenog otvorenim privredama razvijenog svijeta, za razliku od bankarstva u nekim od bivših socijalističkih zemalja čije funkcioniranje i dalje znatno odstupa od pravila koja važe na finansijskom tržištu. Naime, vlade većeg broja sada bivših socijalističkih zemalja sprovođenjem svoje monetarne politike i dalje svjesno i permanentno ignoriraju tržišna pravila.
Drugi tip bankarskog poslovanja obuhvata aktivnosti koje obavlja centralna ili emisiona banka. Za nju važi pravilo da je državni (vladin) bankar i zajmodavac posljednjeg izvora (eng. lenders of last resort), odnosno kreditor poslovnih banaka i ostalih finansijskih institucija. U svim zemljama je uglavnom organizirana kao jedinstvena i centralizirana emisiona ustanova pod dominantnom kontrolom države, izuzev Sjedinjenih Američkih Država,[6] u kojima funkcionira višestepeni decentralizirani emisioni sistem poznat kao Federalni rezervni sistem SAD (Federal Reserve System FRS). Nijednoj od centralnih banaka nije cilj stjecanje zarade već stvaranje ambijenta za primjenu adekvatnih mjera monetarne i kreditne politike i ostvarivanje kreditno-monetarnih ciljeva državne ekonomske politike. Zbog toga se u finansijskoj literaturi često naziva banka svih banaka ili kičma bankarskog i privrednog sistema. Podrazumijeva se da centralna banka za sprovođenje monetarne i kreditne politike, koja je bliska politici vlade, upravo zbog toga koristi najefektnije finansijske instrumente.[7]
Imajući u vidu činjenicu da poslovanje svake banke podliježe kontroli i reviziji, u tom smislu ni centralna banka nije i ne može biti subjekt izvan sistema. Revizija, kao oblik superkontrole zapravo najviše pomaže centralnoj banci, naročito u slučajevima kada treba sprovesti likvidacija neke od poslovnih (komercijalnih) banaka.[8] U islamskim zemljama centralne banke nastoje privući veći broj zemalja s drugih kontinenata, prioritetno one koje su spremne investirati u trgovinu, proizvodnju i hartije od vrijednosti (obveznice).
Tako je, npr., guverner centralne banke Malezije Zeti Akhtar Natasa, svojevremeno pozvao zvaničnike neislamskih komercijalnih i investicionih banaka licenciranih od Malezijske vlade, da posluju na principima islamskog bankarstva rekavši “....da Malezija ima cilj da se pozicionira kao globalni centar za finansijski sektor i da se razvije u centar za nastanak, distribuciju i trgovinu sukuks (islamske obveznice) i da obezbijedi dalji podsticaj življeg i progresivnijeg tržišta obveznica, ne samo u Maleziji nego i u cijelom Azijskom regionu.“[9]
RAZVOJ SAVREMENOG BANKARSTVA U SVIJETU
Nakon završetka Drugog svjetskog rata razvijene zemlje Zapadne Evrope započele su živu aktivnost na uspostavljanju monetarne saradnje. U okviru Maršalovog plana dogovoren je sporazum o interevropskim plaćanjima i kompenzacijama koji nije dao očekivane rezultate što je doprinijelo formiranju Evropske platne unije 1950. godine, koja je tokom svog osmogodišnjeg funkcioniranja (prestala sa radom 1958. godine), u vrijeme kada nisu sve evropske zemlje imale konvertibilnu valutu, omogućavala multilateralni kliring. To je u velikoj mjeri onemogućavalo obavljanje korektnih međunarodnih bankarskih transakcija, zbog kojih su trpjele ekonomije velikog broja zemalja učesnica u transakcijama. Na sastanku u Hagu decembra 1961. godine, grupa monetarnih i finansijskih stručnjaka na čelu sa Pjerom Vernerom, premijerom Luksemburga, utvrdila je osnove za stvaranje monetarne saradnje. Vernerovim izvještajem utvrđena je potpuna konvertibilnost valuta, fiksni pariteti i liberalizacija u kretanju naročito bankovnog kapitala.
Kada su razvijene zemlje obezbijedile konvertibilne valute, počeo je s radom Evropski monetarni sporazum (European Monetary Agreement EMA) koji je funkcionirao do početka sedamdesetih godina 20. stoljeća. Zanimljivo je da, npr., u Rimskom ugovoru[10] stvaranje spomenute unije nije bilo među prioritetnim ciljevima. No, vrlo brzo se pokazalo da je taj (kao politički) previd bio ustvari veliki hendikep, jer se ekonomski ciljevi i planirana integracija nisu mogli realizirati bez uspješnog sprovođenja monetarne integracije.
U prvoj fazi monetarne saradnje tokom 1972. godine zemlje članice Evropske ekonomske zajednice mogle su uz odobrenje svojih centralnih banaka mijenjati kurs u rasponu od + - 2,5% od utvrđenog pariteta. Identična praksa sprovođena je i prema američkom dolaru. U finansijskoj teoriji ovaj aranžman poznat je kao “tunel zmija“.[11] Njegovim uspostavljanjem zaživio je Evropski fond za monetarnu saradnju (European Monetary Comunication Fund – EMCF) koji je bio osnova za kasnije osnivanje Evropske centralne banke.[12]
Modeli u bankarstvu – komparativni pristup
Savremena finansijska literatura naoružana iskustvima iz ranijih perioda posmatra konvencionalno bankarstvo sa dva aspekta, ili bolje reći preko dva modela. Na taj način omogućava njegovu komparaciju sa islamskim bankarstvom koje više nije nepoznanica, jer je poodavno prisutno u svjetskoj ekonomiji. Prvi model konvencionalnog bankarstva karakterizira:
Njemački i japanski bankarski sistem, kome je osnovna uloga odobravanje kredita koji dominiraju u finansiranju preduzeća, pri čemu su upravo banke najveći shareholder's. Njemačko bankarstvo karakterizira model univerzalne banke koja predstavlja kombinaciju komercijalne i investicione banke i glavni je izvor finansiranja firmi svih veličina. U Njemačkoj tri vodeće domaće banke (Deutcshe Bank, Dresdner Bank i Commerzbank) sa nekoliko većih regionalnih banaka doprinijele su stvaranju spomenutog koncepta “univerzalne banke“. Savezna banka (Bundesbank) predstavlja centralnu banku koja emitira novac, vodi monetarnu politiku i finansijsko i blagajničko poslovanje za saveznu vladu. Bundesbank je donedavno imala visok stepen poslovne autonomije, ali joj je ona djelimično reducirana od strane Evropske monetarne unije i Evropske centralne banke. Savremene njemačke banke u kojima dominira univerzalni model raspolažu s vrlo širokom lepezom kvalitetnih proizvoda i usluga posebno prilagođenih stanovništvu s malim prihodima i depozitarima koji svoju budućnost vide u malom biznisu. Njemačka je naveća i najjača ekonomija u EU. U Njemačkoj privremeno živi i radi oko 4,3 miliona muslimana, poslije Francuske sa 5,5 miliona, najviše u Evropskoj uniji. Nedavno je centralna banka Njemačke izdala ograničenu (privremenu) licencu Kuvajtskoj bankarskoj kući u kojoj učešće ima jedna od četiri turske islamske banke.
Kuvajtsko-turska banka (KTB) dobila je zeleno svjetlo krajem 2009. godine, i prva je banka koja radi na principima islamskog bankarstva u Njemačkoj, a druga u EU, poslije Islamske komercijalne banke Velike Britanije (IBB), koja je osnovana u augustu 2004. godine.[13] Rezultati su briljantni, što je doprinijelo da je vlada Njemačke početkom 2010. godine otvorila svoju prvu islamsku banku u Manhajmu i da slijedi praksu drugih zemalja koje su to učinile nešto ranije.
Bankarstvo u Japanu koncentrirano je uglavnom u velikim bankama. Od završetka Drugog svjetskog rata naovamo, japanski bankarski sistem funkcionira bez značajnijih oscilacija u kome su dvije glavne klase banaka, gradske i regionalne.[14] Obje klase banaka pripadaju Federaciji asocijacija bankara Japana (eng. Federation of Banker’s Association of Japan) u kojoj gradske banke opslužuju velike firme u oblasti industrije i trgovine (po čemu su slične njemačkim bankama), dok su regionalne banke locirane u prefekturama (lokalne uprave), čije granice većina njih prelazi bez većih problema. U japanskom finansijskom sistemu prisutna je značajna državna kontrola finansijskog sektora kao i specijalizacija banaka. Japanski model bankarskog sistema je karakterističan po ulozi glavnih banaka oko kojih su formirani industrijski konglomerati. Regionalne banke prikupljaju depozite i odobravaju zajmove lokalnim biznisima i malim firmama i imaju razvijene korespondentske odnose sa gradskim bankama. Pored svega, japanski mediji izvještavaju da se u Japanu u toku jedne godine dogodi prosječno oko 30.000 samoubistava.
Većina tih suicidnih djela su posljedica poslovanja sa bankama ili proglašenog stečaja firme. Da li je harakiri uvijek stvar ponosa? Recimo da jeste, tako da Japanci taj tradicionalni način sve više koriste (ili zloupotrebljavaju) da bi izbjegli sramotu, i ne samo to, već i da nasljednicima ne bi ostavili obavezu da vraćaju njihove dugove.
Anglosaksonski bankarski sistem ili drugi model sa razvijenim finansijskim tržištem, odlikuje to što primarna uloga u finansiranju preduzeća pripada finansijskom tržištu na kome se emitiraju akcije i obveznice, kao i drugi finansijski instrumenti. Korektno poznavanje ovog modela uvjetovano je poznavanjem osnovnih karakteristika bankarskog sistema svake zemlje posebno.
U SAD-u dominira tip jedinstvenog bankarstva. Banke su se tokom sedamdesetih godina 20. stoljeća razvijale prolazeći isti put koji su prolazile banke u drugim zemljama. Ubrzana evolucija bankarskog sistema, brze promjene bankarske strukture i izmjene u ponudi finansijsko-bankarskih usluga otvorile su veliki broj pitanja i ubrzale donošenje Zakona o deregulaciji kontrole depozitnih institucija i monetarnoj kontroli 1980. godine (engl. Depository Institutions Dergulations and Monetary Control Act). Zakon je donesen s ciljem da se izvrše određene promjene[15] i eliminiraju zastarjele odredbe. Tokom Velike ekonomske krize na hiljade banaka je objavilo bankrot. Za glavnog krivca tih bankrota proglašeno je investiciono bankarstvo, što je bio povod da se odvoji od komercijalnog bankarstva. Tako je 1933. godine donesen Glas-Stegalov zakon kojim je bankarski sistem decentraliziran, a funkcije komercijalnih i investicionih banaka su bile jasno razgraničene, sve do 1999. god.
Na teritoriji SAD muslimanima se ostvaruje san o beskamatnim zajmovima. Više američkih banaka je otpočelo sa davanjem finansijskih usluga koje su zasnovane na Šerijatu kako bi pomogle američkim muslimanima da ostvare san, npr. o posjedovanju sopstvene kuće. “Nisam nikada mislio da ću se baviti islamskim bankarstvom, jer nisam ni čuo za to...“,[16] izjavio je jednom prilikom Stefan L. Rancini, predsjednik University Islamic Financial Corporationa (UIFC) u Mičigenu. Za mnoge je porast šerijatskog bankarskog poslovanja samo dio državnog trenda. Naime, taj trend je mnogo usporio, naočito poslije čuvenog događaja u Njujorku, 11. septembra 2001. godine. Nasuprot američkom jediničnom bankarstvu u Ujedinjenom Kraljevstvu se razvio antipod, prototip bankarskog sistema na temelju filijala ogranaka banaka (engl. branch banking).[17]
Industrijska revolucija je povoljno utjecala na razvoj biznisa koji je nametnuo novu bankarsku filozofiju i nove principe funkcioniranja bankarskog sistema u Ujedinjenom Kraljevstvu. Ujedinjeno Kraljevstvo je prva vanislamska teritorija na kojoj je počela primjena islamskog bankarstva. Islamska banka PLC (LSE: IBB) je prva komercijalna banka u Velikoj Britaniji, osnovana u augustu 2004. godine, sa tendencijom da britanskim muslimanima ponudi novu vrstu bankarskih proizvoda i usluga u skladu s učenjima Kur’ana i pravilima šerijatskog zakona.
Islamska banka Velike Britanije je prva velika banka koja posluje na beskamatnom modelu u istim uvjetima u kojima paralelno posluju i konvencionale banke koje insistiraju na kamati, ali potpuno nezavisno i bez uobičajenih kontakata s njima. Za razliku od konvencionalnih banaka, Islamska banka Velike Britanije koristi alternativne poslovne modele koji isključuju naplaćivanje kamate (riba) i eliminiraju kontroverze muslimana u vezi s posjedovanjem bankarskih računa, davanja hipoteka, uzimanja pozajmica i sl.
Danas je sve više banaka iz Velike Britanije (SABB i HSBC), koje su u mogućnosti da svoje usluge ponude muslimanskim korisnicima u skladu s principima islamske ekonomije. Banku su formirali investitori sa Srednjeg istoka jula 2002. godine, poslije odluke Odbora za finansijske usluge (Financial Services Authority-FSA), da prihvati uvjerljiv izvještaj konsultanata i savjetnika zaduženih da ispitaju potrebu za takvom bankom.[18] Početkom 2003. godine, pozvani investitori (zemlje Perzijskog zaliva) obezbijedili su 14 miliona eura početnog kapitala banke, da bi augusta 2004. godine spomenuti odbor (FSA) dao ovlaštenje za rad, čime su njene finansijske usluge postale dostupne javnosti Velike Britanije. Banka za sada ima šest filijala u Londonu, Birmingemu, Mančesteru i Lesteru.
Poslovna politika Islamske banke fundira se na četiri glavna principa: vjeri, vrijednostima, pragmatičnosti ili praktičnosti i povjerenju, od kojih vjera[19] ima prioritetno neprikosnoveni značaj, s tim što se značaj ostalih principa ničim ne umanjuje. Naime, svakog petka poslije podne, poslovna zgrada (i zgrade filijala) Islamske banke Velike Britanije se zatvara kako bi u skladu s načelima Kur’an zaposleno osoblje moglo obavljati redovnu molitvu (džuma).
Francuska odavno, ali pažljivo, pokušava se približiti sistemu ,“univerzalnog bankarstva“ što je dokazala 1984. godine, kada je donijela Zakon o poljoprivredi i agrobiznisu (fr. Caisse Nationale de Credit Agricole, banques popularies, credit mutuel). Zanimljivo je da Francuska, dom za 5,5 miliona muslimana, statistički najveća muslimanska manjina u Evropi, dugo vremena nije smatrala za shodno da svoje bankarstvo reorganizira i da ga po ugledu na druge zemlje EU modificira na pružanje bankarskih usluga prema kodeksima muslimanskog bankarstva. Ovo pitanje inicirala je studija koja je rađena tokom maja 2008. godine. Ona je pokazala da je preko milion muslimana u Francuskoj zainteresirano da koristi bankarske usluge u skladu sa šerijatskim pravilima. Ministar ekonomije Kristin Lagarde[20] je na Drugom francuskom forumu o islamskom bankarstvu u Parizu izjavio da je francuska vlada odlučna u stavu da su investitori iz Zaliva dobrodošli u Pariz, s obzirom na to da odavno uživaju gostoprimstvo u Londonu i drugim finansijskim centrima EU. Ostaje da se vidi šta je francuska vlada zaista spremna učiniti da bi Francuska kao bitna zemlja EU postala poželjna adresa za investitore sa Istoka i za razvoj islamskog bankarstva i finansija.
KARAKTERISTIKE I PERSPEKTIVE ISLAMSKOG BANKARSTVA
Od pojave islamskog bankarstva, odnosno od prvog pokušaja da se islamsko bankarstvo uredi na principima Kur’ana i Shari’a zakona afirmirano je u Egiptu, 1963. godine, broj islamskih finansijskih institucija širom svijeta dosegao je neslućene razmjere. Od jedne institucije u jednoj zemlji u 1975. godini, na preko 300 institucija koje djeluju u više od 75 zemalja.[21] No, većina autora smatra da islamsko bankarstvo u većini ovih zemalja ipak nema potreban udio i zadovoljavajuću ulogu. Također, velike islamske banke imaju niže rezultate od velikih komercijalnih banaka, što pokazuje da velike islamske banke imaju u prosjeku veći kredit na sredstva od velikih komercijalnih banaka. Termin “komercijalne banke“ se iz praktičnih razloga odnosi na neislamske banke. One su mahom koncentrisane na Bliskom istoku i jugoistočnoj Aziji, ali su prisutne kao bitni igrači u Evropi i SAD. Neke od islamskih zemalja su u potpunosti konvertirale svoje konvencionalne u islamske finansijske sisteme (Iran, Pakistan i Sudan). Druge zemlje imaju implementiran paralelan bankarski sistem, i konvencionalno i islamsko bankarstvo (Malezija i Bangladeš).
Najveća islamska grupacija u svijetu u 2002. godini je Al Rajhi Banking & Investment Corp, sa sjedištem u Saudijskoj Arabiji i aktivom većom od 13 milijardi $ USA. Konkretno, finansijske usluge islamskog bankarstva odlikuje striktna i nedvosmislena zabrana poslova s kamatom (plaćanje i prijem), ma u kom obliku, što ih u biti razlikuje od usluga konvencionalnog bankarstva, gdje je kamata cilj i karakteristična praksa. Umjesto kamate, profit (gubitak) od kupovine i prodaje robe, bankarskih i drugih finansijskih usluga dijeli se prema unaprijed utvrđenom odnosu, npr., kod depozitnih sredstava profit se raspoređuje između deponenata i banke, 80% deponentu a 20% banci.[22]
Postavlja se pitanje da li su islamske banke stabilnije od drugih banaka, posebno konvencionalnih, komercijalnih banaka? I može da se razlikuje od zemlje do zemlje, pa čak i od banke do banke zato što ni postojeća finansijska literatura nema dovoljno argumenata da ga precizno ponudi. Nedavno su u jednoj studiji[23] iznijete tvrdnje da islamsko bankarstvo, bar ono koje funkcionira u Maleziji, odstupa od paradigme dijeljenja profita i gubitka, tako da se u praksi ne razlikuje mnogo od konvencionalnog bankarstva. Kada je posrijedi komparacija između komercijalnih i islamskih banaka u svijetu, dominacija je na strani komercijalnih.
Kontrast između visoke stabilnosti u malim islamskim bankama i relativno niske stabilnosti u velikim islamskim bankama posebno je zanimljiv za ispitivanje, isto kao i utjecaj islamskih banaka na poslovnost drugih banaka u finansijskom sistemu zemlje, uz napomenu da on nije, ali da može biti značajan. Islamsko bankarstvo uređuje veliki broj instrumenata koji su šerijatski validni, među kojima su najbitniji:
Kako je počelo?
Prvi pokušaji inkluzije islamskog bankarstva u ekonomiju zemalja koje njeguju konvencionalno bankarstvo ne treba shvatiti kao negaciju potonjeg, odnosno afirmaciju islamskog, naprotiv, treba samo konstatirati da se konvencionalno bankarstvo razvijalo i da funkcionira na kamatnom, a islamsko na antikamatnom modelu.
Konvencionalno bankarstvo tipično je za zapadni finansijski svijet, a islamsko, “etičko“ bankarstvo utemeljeno je na principima Kur’ana[25] i šerijatskog prava. Beskamatno bankarstvo karakterizira veliki broj značajnih pokušaja da se izgrađuje na dobiti, a ne na kamati (interes). Takve pokušaje su među prvima činili Anvar Kureshi 1946. godine, Naim Sidiki 1948. godine i Mahmud Ahmed 1952. godine, a zatim Mavdudi 1950. i 1961. godine, i Muhamed Hamidulah 1962. godine. Oni su detektirali potrebu da se eliminiraju komercijalne banke i zlo zvano kamata i predložili novi koncept bankarskog sistema Mudareba ili dijeljenje profita i gubitka.[26]
Godina 1963. Egipat, Prva islamska banka (Mir Ghamr Saving Bank), Štedionica koja je prva udarila gong za početak islamskog bankarstva. Štedionica je 1967. godine napustila svoju poslovnu filozofiju i beskamatni model poslovanja i pretvorila se u konvencionalnu banku. Promjena političke klime u Egiptu 1972. godine doprinosi osnivanju druge banke (Nasser Social Bank) uz veliku podršku vlade. U naredne dvije decenije beskamatno bankarstvo privuklo je veliku pažnju mladih muslimanskih ekonomista koji su uspjeli obogatiti finansijsku literaturu novim saznanjima i zaintrigirati bankarski svijet novim iskustvima i novim prijedlozima.
Njihovo učešće je posebno zapaženo na Konferenciji ministara finansija islamskih zemalja u Karačiju 1970. godine, na Prvoj međunarodnoj konferenciji o islamskoj ekonomiji u Meki 1976. godine, i na ekonomskoj konferenciji u Londonu 1977. godine. Vlade i finansijske institucije pojedinih zemalja osnivaju prve beskamatne banke. Privatna beskamatna banka u Dubaiju (Dubai Islamic Bank) zvanično je prvi institut u kome je počelo uspostavljanje novih bankarskih pravila. Tokom 1977. godine osnovane su još dvije privatne banke (Fejsal Islamic Bank) u Egiptu i u Sudanu, dok je vlada u Kuvajtu osnovala Kuvajtsku finansijsku kuću. Nešto ranije, odnosno 1962. godine, malezijska vlada je osnovala “Vjersko rukovodstvo fonda“ za pomoć potencijalnim hodočasnicima.[27] Islamsko bankarstvo je uveliko počelo stjecati svoj legitimitet, samo u toku 1983. godine osnovano je 11 a naredne, 1984. godine, još 13 novih islamskih banaka. U Iranu i Pakistanu su na osnovu vladine inicijative pokrivene sve banke u ovim zemljama.
Vlasti u obje ove zemlje su napravile prve ozbiljnije korake u 1981. godini i uspjele su sprovesti misiju uvođenja “Šerijatskog“ bankarstva. U Pakistanu su od 1. januara 1981. godine sve domaće komercijalne banke mogle primati depozite i na osnovu ostvarenih poslovnih rezultata dijeliti profite i snositi gubitak. Počevši od 1. januara 1985. godine, s formalnom transformacijom bankarskog sistema, značilo je da se za narednih šest mjeseci prelazi na sistem beskamatnog poslovanja. Od 1. jula 1985. godine banke su mogle prihvatiti sve postojeće kamatonosne depozite koji su postali predmet novih pravila. U Iranu su konkretnije administrativne mjere preduzete februara mjeseca 1981. godine, kako bi se i definitivno eliminirala kamata i potvrdila sintagma da je ... dopušteno biti musliman ili nemusliman (u Iranu živi dosta hrišćana), ali muslimanima nije dozvoljeno da rade poslove u vezi sa kamatom.
Konačno se može reći da se islamsko bankarstvo integriralo u britanski i njemački pravni sistem[28] a uskoro će isti tretman imati u francuskom pravnom sistemu. Istina, u posljednjih nekoliko godina osnivačka dinamika je u silaznoj putanji, ali za to postoje različita tumačenja, ali nikako opravdanja. Potvrđuje se činjenica da veliki broj arapskih magnata sve više investira u velike biznise, naročito u sport, osiguranje i građevinarstvo. U Engleskoj skoro svaki fudbalski ili ragbi tim funkcionira na arapskom kapitalu, da ne govorimo o konjskim ergelama koje broje stotine rasnih grla za kojima Arapi jednostavno luduju. Svaki stadion je finansiran arapskim kapitalom, a to su sigurnija ulaganja od onih koja se odnose na ulaganja u šampionske titule.
KAMATA – PRIMARNI CILJ I GRIJEH (HARAM)
Može se reći da finansijska literatura od ranih radova do danas obiluje velikim brojem komentara o kamati. Prema mnogim mišljenjima, njena uloga je impresivna, a efekti vrlo visoki, jer u finansijskoj praksi nijedna transakcija vezana za novac (krediti, investicija i sl.) ne može biti realizirana ukoliko kamata nije ugovorena. Kamata je nadoknada ili cijena koja mora biti plaćena za korištenje tuđih (pozajmljenih) novčanih sredstava u određenom vremenskom periodu. Izražava se pomoću kamatne stope koja je utvrđeni procentualni iznos od pozajmljene sume koji treba platiti mjesečno, tromjesečno ili godišnje. Izračunava se prostom metodom kao procentualni prinos na glavnicu u jednom periodu ili složenom metodom kao prinos na glavnicu i na akumuliranu kamatu čiji su određeni iznosi već isplaćeni u prethodnim periodima.[29] Džon M. Kejns je govorio: “...da je kamata istovremeno prihod i trošak ali je... u osnovi nagrada za odricanje od novca kao najlikvidnijeg oblika imovine u uslovima neizvjesnosti.“ Kamata izražava oplodnju zajmovnog kapitala, kao cijena koja se za njega plaća zajmodavcu za kapitalovo svojstvo da donosi profit. Kao takva ona je samo veći ili manji dio tog profita. Kamata ustvari predstavlja cijenu novca kao robe ili cijenu korištenja tuđih resursa na finansijskom tržištu.
Njen utjecaj na poslovanje banaka je dvostruk, kod pribavljanja slobodnih sredstava treba platiti manju, pasivnu kamatu, a kod plasiranja sredstava iz formiranih depozita, treba naplatiti veću, aktivnu kamatu. Sukladno tome, kamata je ekonomska kategorija koja u konvencionalnim finansijskim poslovima predstavlja bezmalo najizdašniji izvor prihoda, dok u islamskom bankarstvu predstavlja najveći mogući grijeh (haram). Pitanje kamate u Kur’anu reguliraju četiri sure: Er-Rum, 39, El-Bekare, 275-279, Alu Imran, 130 i En-Nisa, 160-161.[30] Neprikosnoveni Kur’an je eksplicitno jasan. Islam kategorički zabranjuje put kojim neko pokušava uvećati svoj kapital pomoću “lihvarstva (riba) ili kamate“.
Lihva je stari engleski naziv za kamatu (usury), dok je riba arapska riječ koja se spominje u Kur’anu i označava višak koji dužnik plaća povjeriocu po osnovu primljenog kredita. Sama riječ riba etimološki znači: povećanje, porast, umnožavanje i/ili narastanje. Islamski pravni i ekonomski autoriteti tumačeći Kur’an poistovećuju termin riba (kamata) s terminom haram (grijeh).
U hrišćanstvu, prema Bibliji, vjernik pošteno stječe prihode samo radom, i novac ne smije imati “mladunče“. U Starom zavjetu stoji, ako uzajmiš novac kome od mog naroda, siromahu koji je kod tebe, ne postupaj prema njemu kao lihvar! Ne nameći mu kamatu! No, danas su druge okolnosti. U hrišćanskom bankarstvu kamata je ne samo dozvoljena nego i primarni cilj svake finansijske aktivnosti. Judaizam, jedna od tri velike monoteističke religije, pozivajući se na Talmud, zabranjuje uzimanje kamate, ali samo od pripadnika svog naroda.
Kamata je civilizacijsko zlo koje luči gorak sok devijacije i kategorija koja generira finansijski kolaps. Odavno je kao takva prestala da privlači pažnju islamskih ekonomista, dok su predstavnici konvencionalnih finansija i dalje primorani na borbu s njom. Muslimanski ekonomisti su koristeći prednosti šerijatskog zakona uspjeli da se na praktičan, efikasan i u krajnjim konsekvencama djelotvoran način obračunaju s njom, spriječivši je da razara tkivo privrede i ekonomije. U prilog ovome idu argumenti koji podržavaju beskamatno bankarstvo i nude rješenje, brže i efektivnije nego što se moglo i zamisliti. Eminentni islamski ekonomisti poput Ikbala, Levelina i Gafura navode je kao najveći ljudski grijeh. Dakle, svi islamski ekonomisti, bez izuzetka, počinju od decidne zabrane kamate (riba), koju nasuprot njima, zapadnjački ekonomisti uzdižu u kosmičke visine.
Šerijatsko pravo najstrožije zabranjuje kamatu jer se na taj način pragmatično sprječava nepravda prema korisniku tuđih sredstava koju mu kreditor može nanijeti. Kamata ili način neprimjerenog i nehumanog ekonomskog iskorištavanja nečije ekonomske zavisnosti pospješuje raslojavanje među ljudima, učesnicima u ekonomskom životu, u kome se imućni dodatno bogate, slabi postaju slabiji a siromašni još siromašniji. Opterećivanje kamatom je najbolji način da se uništi ljudsko dostojanstvo, a kada čovjek izgubi dostojanstvo, njegov život gubi svaki smisao.
ZAKLJUČAK
Poslovanje finansijskih institucija na principu etičkog bankarstva doprinosi jednakoj raspodjeli bogatstva i pojačavanju ekvivalencije u ekonomskoj participaciji. Sigurno je da islamsko, “etičko bankarstvo“ svoju karakterističnost zasniva na aksiomu “kamata kao ekonomska kategorija ne postoji“! Islamske finansije priznaju kapital kao faktor produkcije, ali ne dozvoljavaju njegovu supremaciju. U principu, ima kapitala, a nema kamate, postavlja se pitanje, šta zamjenjuje mehanizam kamatnih stopa, a istovremeno čuva supstancu kapitala? Sugestije su da je u pitanju korektna podjela profita, odnosno da vlasnik kapitala legitimno dijeli profit s njegovim stvaraocem preduzimačem. Ili, kako tvrdi poznati pakistanski autoritet Arif Nakui, supstitucija dijeljenja profita institucijom kamate je “potrebno zlo“ pa zbog toga su islamske banke našle rješenje u pribjegavaju i otvaranju transakcijskih i investicionih depozita.
Da bi ublažile ugroženost finansijskog sistema i spriječile njegov skoro izvjestan kolaps, vlade i centralne banke zapadnoevropskih zemalja i SAD preduzimaju radikalne mjere kako bi reanimirale skoro mrtvo međubankarsko i kreditno tržište.
Kur’an eksplicitno zabranjuje kamatu, banka ne može da je obračunava niti da je naplaćuje, ali se čini da oštro akademsko oko, ipak može da joj nazre trag. Stvari su potpuno jasne, stav je rigidan: kamate ne smije da bude. Istina, uloženi novac (depoziti) se uvećava i mnogi će se pitati: kako?! Jednostavno. Ulaganjem u velike biznise i sigurne investicione programe koji donose finansijsku dobit. Islamsko bankarstvo iznad svega favorizira investiranje u sigurne projekte, uglavnom u industriju i trgovinu. Treba li podsjećati na to da ovdje niko nikom ne nameće bilo koju vrstu finansijske globe.
Zašto je ovo važno? Zato što se treba zaštititi istinom da se ostvareni profit investira ili samo dijeli, ili i jedno i drugo. Kur’an stavlja akcenat na pravdu i pravednost u ekonomskom i socijalnom životu i zahtijeva od pojedinca da svoj imetak troši na porodicu i srodnike, sirotinju, ljude bez smještaja i na one kojima je pomoć potrebna. To su djela koja određuju odgovornost za razvijanje društvene svijesti i za podjelu individualnih i općih dobara, a pravila su institucionalizirana u Kur’anu kroz dužnost zekata. Zekat (davanje, povećanje ili očišćenje) vremenom je postao čvrst stub islama i obaveza svakog njegovog pripadnika. Riječ islam znači prvobitno otkrovenje i nalaže pokornost i postizanje balansa i ravnoteže u svim segmentima i privatnog, poslovnog i društvenog života.
Autor: Sumeja Smailagić
Glasnik, 2022.
Literatura
[1] Figenwald Vanja, “Bankrotirala legendarna banka Lehman Brothers, Prva velika žrtva krize na Wall Streetu“, Lider, Zagreb, 18.09.2008., str. 18.
[2] Iqbal Zamir & Mirakhor Abbas, Uvod u islamske financije: Teorija i praksa, MATE, Zagrebačka škola ekonomije i managementa, Zagreb, 2009, str. 194.
[3] Čurčić Uroš, Bankarski portfolio menadžment, Feljton, Novi Sad, 2002, str. 119.
[4] Ljutić Ž. Branko, Bankarsko i berzansko poslovanje: investicioni pristup, edicija magistar biznis i administracija, MBA Press, Mladost biro, Beograd, 2007, str. 270.
[5] Rose S. Peter, Hudgins C. Sylvia, Bankarski menadžment i finansijske usluge, Bankarstvo, monetarna ekonmija i javne finansije, Datastatus, Beograd, 2005, str. 6.
[6] Federalni rezervni sistem SAD sastoji se od dva osnovna organizaciona dijela, od Odbora guvernera Federalnog rezervnog sistema (Board of Governers of the federal reserve-System) i 12 federalnih rezervnih banaka (Federal Reserve Banks) sa sjedištima u gradovima: Boston, Njujork, Filadelfija, Klivlend, Ričmond, Atlanta, Čikago, Sent Luis. Mineapolis. Kanzas Siti, Dalas i San Franeisko (Opus citarum, str. 13).
[7] 1. Rediskontni krediti banaka, 2. operacije na otvorenom tržištu, 3. stopa obavezne reserve, 4. specijalni depoziti, 5. eskontna kamatna stopa i 6. kvantitativne i kvalitativne direktivne mere (vidjeti: Jović Srboljub, Bankarstvo, Naučna knjiga, Beograd, 1990, str. 96-104).
[8] I danas su sveža sećanja na slučaj Internacionalne komercijalno-kreditne banke (Bank of Credit and Commerce International-BCCI) sa sedištem u Londonu, koji je dobio epitet najveće pronevere u svetskoj finansijskoj istoriji. Vladajuća porodica al-Nahuan iz Abu Dabija, vlada Abu Dabija i investicioni fond te državc, posedovali su 77% vlasništva BCCI. Reč je o jednoj od pet najvećih privatnih banaka na svetu sa 400 filijala u 69 zemalja. U Ujedinjenom Kraljevstu njeni ukupni depoziti iznosili su oko dve milijarde L, na oko 120 hiljada depozitnih računa. Smatrajući da revizori nisu ispravno radili svoj posao, jedan bračni par iz sultanata Oman, koji je posedovao depozit na 600 hiljada $ USA, uložio je tužbu protiv revizora i slučaj je dobio sudski epilog. BCCI je 1991. god. likvidirana od strane engleske centralne banke (Bank of England), a revizorske kuće su platile izvagani dug i to, Price Waterhouse (PW) 95, a Ernst & Yung, 30 miliona $ USA (vidjeti: Mihajlović S. Dušan, Revizori u znaku Justicije, Analiza sudskih presuda u odnosu na izveštaje revizora, slučaj BCCI, Savez računovođa i revizora Srbije, Beograd, 2000, str. 107).
[9] Prema strogim islamskim pravilima finansiranja, kamata i profit zarađen od alkohola, pornografije, svinjetine ili kockanja je haram. Sanglai Mahmud, Islamske finansije i vjere kao roba, Bruney Times, 14.08.2007.
[10] Ugovorima potpisanim 1957. godine u Rimu, osnovane su Evropska ekonomska zajednica (EEZ) i Evropska zajednica za atomsku energiju (Euroatom). Uspostavljena je carinska unija među zemljama Evropske zajednice za ugalj i čelik (Belgija, Francuska, Italija, Luksemburg, Nizozemska i Njemačka) i postavljeni su ciljevi stvaranja zajedničkog tržišta na kome je slobodno kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala. Šimović Jure, Šimović Hrvoje, Fiskalni sustav i fiskalna politika EU, Pravni fakultet, Sveučilište, Zagreb, 2006, str. 23.
[11] Pušara Kostadin, Međunarodne finansije, Univerzitet “Braća Karić“, Fakultet za trgovinu i bankarstvo, Beograd, 2004, str. 145.
[12] Centralna banka Evrope formirana je 1998. godine, a njen prvi predsjednik bio je Nizozemac Vilijem Dizburg koji je imenovan 2. maja iste godine, nakon duge rasprave između Njemačke i Velike Britanije.
[13] Mushtak Parker, Islamic Finance: Islamic Bank enters Germany, Arab News, 26.04.2010.
[14] Ljutić Ž. Branko, Bankarsko i berzansko poslovanje, MBA Press, Mladost biro, Beograd, 2007, str. 297.
[15] Dašić David, Diplomatija, Ekonomska multilaterala bilaterala, Univerzitet “Braća Karić“ i Multidisciplinarni centar za podsticanje integracionih procesa i harmonizacija prava, Beograd, 2003, str. 212.
[16] The New York Times: “The rise of Islamic banking in the United States”, 10.03.2009.
[17] Ovaj model (filijale) je nekada bio karakterističan za Škotsku, gde je (The Bank of Scotland) primenjivan još daleke 1695. god. Ljutić Ž. Branko, Bankarsko i berzansko poslovanje: investicioni pristup, edicija magistar biznis administracija, MBA Press, Mladost biro, Beograd, 2007, str. 298.
[18] IBB, Godišnji izvještaj Islamske banke Velike Britanije, od 31.12.2006.
[19] Yemen Times, Regulation and Islamic finance, Financial Services Authority, 13.06.2006, str. 87.
[20] Voland Emanuel, Agencija za rejting, Standard & Poor's, France Presse Agence (AFP), 22.07.2009.
[21] El-Qorchi Mohammed, Islamic Finance Gears Up, Finance and Development (Washington:International Monetary Fund), 2005, p. 218.
[22] Čihak Martin, How Do Central Banks Write on Financial Stability?, IMF Working Paper, Washington, 2006, No. 06/163.
[23] Choong Beng Soon and Ming-Hua Liu, Islamic Banking: Interest-Free or Interest-Based?, Available at SSRN., 2006, p. 48.
[24] Enver Gicić, Islamsko građansko pravo, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2013, str. 54-171.
[25] The Quran, The Meaning of the Glorious Koran, an explantory translation, by M.M. Pickthtall, New York, mentor, 1964, p. 29.
[26] Gafoor A.L.M.Abdul, Interest, Usury, Riba and the Operational Costs of a Bank, A.S. Noordeen 68, 2005, p. 124.
[27] Opus citatum, p. 139.
[28] Danas je islamsko bankarstvo najrazvijenije u Velikoj Britaniji. Npr. grupacija Lloyds TSB je nakon osnivanja Islamic Bank of Britain postala lider u uslugama koje se pružaju u skladu sa principima Kur’ana i pravilima šerijatskog zakona. Fikret Karčić, Šerijatsko pravo – reformizam i izazovi modernosti, hrestomatija tekstova i eseja, biblioteka Savremeni islamski mislioci, Sarajevo, 2006, str. 136.
[29] Jakšić Milomir, Pejić Lazar, Doktrine velikih ekonomista, Univerzitet u Beogradu, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 459; Kejns Majnhard John, Ekonomski eseji, Matica srpska, 1995, Novi Sad, 1987, str. 91.
[30] Enver Gicić, Islamsko gra]ansko pravo, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2013, str. 198.
Adress: Kovaci 36, 71000 Sarajevo Bosnia-Herzegovina
email: info@islam.ba