Hadiska podloga u običajima Bošnjaka: Smrt i dženaza

Muslimani mirno i dostojanstveno iščekuju smrt, jer znaju da ona nije konačni kraj, već promjena uslova i načina života naših duša, koje ustvari i ne umiru. 

Smrt – preseljenje na Ahiret

صِغَارُهُمْ دَعَامِيصُ الْجَنَّةِ يَتَلَقَّى أَحَدُهُمْ أَبَاهُ فَيَأْخُذُ بِثَوْبِهِ فَلَا يَنْتَهِي حَتَّى يُدْخِلَهُ اللَّهُ وَأَبَاهُ الْجَنَّةَ

„Vaši najmlađi (vaša umrla djeca) su dženetske ptice, i kada neko od te djece sretne svoga roditelja uzeće ga za odjeću i neće ga pustiti sve dok Allah zajedno s njim ne uvede u Džennet i njegova roditelja.“[1]

Često slušamo kako stariji u pogledu smrti govore: „Bože, kratko i slatko, bez patnje i bolovanja. Bože, sa dinom i imanom.“ U tom pogledu je i zapisano: „Rijetko ko očekuje smrt onako mirno i spokojno kao što očekuju naši muslimani. Na samrti musliman moli: Bože, daj mi din, vjeru, iman, molitvu, da ostanem u svom zakonu, a na umiranju da znam za Boga i Njegove pejgambere.“[2]

Poslanik, s.a.v.s., je preporučio ovu dovu:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عِيشَةً نَقِيَّةً وَمِيتَةً سَوِيَّةً وَمَرَدًّا غَيْرَ مَخْزِيٍّ وَلاَ فَاضِحٍ

„Moj Allahu! Molim Te da mi daš čist život i lijepu smrt i da u svom povratku na Ahiret ne budem osramoćen, niti ponižen.“[3]

Rešad Kadić u svom Mevludu poglavlje Smrt počinje ovako:

„Zemlja nije vječna, kratko živi tijelo, bijeli ćefin čeka, smrtničko odijelo.“

I naredni stihovi vezani su za prolaznost dunjaluka i neminovnost smrti:

„Niko ovdje neće vječno ostati,

edžel ima, svako mora mrijeti.

Na zemlji se sve rađa i dolazi,

sve nestaje, odlazi i prolazi.

Svi žurimo sve se nekud putuje,

svakog dana čovjek smrti bliži je.

S ovog svijeta svako mora putovati,

za dunjaluk svak' će Bogu dževab dati.“[4]

U pogledu smrti ostale su narodne izreke: „Smrt je neizbježna. Bliža je čovjeku od jake za vratom.“, „Čovjek je kao rosa i kao staklo.“, „Mlad može umrijeti, a star mora.“, „Smrt je čaša najgorčija, koju svako ispit mora.“[5]

U jednoj ilahiji stoji: Sve će bit' i proć, Azrail će jedne zore doć'!

San je vrsta smrti, pa se po polasku na spavanje učilo: Ja legoh, ja Allah, ako ustah inša Allah, ako umrem, ešhedu en la ilahe illallah, ve ešhedu enne Muhammeden abduhu ve resuluhu!

Pored uobičajenih učenja pred spavanje, Poslanik je učio i ovu dovu:

بِاسْمِكَ اللَّهُمَّ أَمُوتُ وَأَحْيَا

„S Tvojim imenom, Allahu moj, umirem i živim.“[6]

Kada je osoba na samrti, dok je još pri svijesti, prisutni pokušavaju na lagan i nenametljiv način pred njim izgovarati Kelimei-šehadet sa ciljem da i bolesnik ponovi isto. To je preporuka i Poslanika, s.a.v.s.:

لَقِّنُوا مَوْتَاكُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ

„Opomenite one koji su na samrti (koji se dušom rastaju) da što više izgovaraju riječi: La ilahe illallah.“[7] Kod tako teških bolesnika uči se i sura Jasin, kolje kurban, dijeli sadaka i čine dove da Allah, dž.š., da što je za hastu najbolje, ozdravljenje ili preseljenje. O ovome su navedeni hadisi u prethodnim poglavljima.

Pripreme za dženazu

Naš narod kaže za nekog ko je preselio na Ahiret, osobito nakon teške bolesti: “Ako Bog da smirio se.“ U hadisu stoji ovako:

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مُرَّ عَلَيْهِ بِجِنَازَةٍ فَقَالَ مُسْتَرِيحٌ وَمُسْتَرَاحٌ مِنْهُ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْمُسْتَرِيحُ وَالْمُسْتَرَاحُ مِنْهُ قَالَ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ يَسْتَرِيحُ مِنْ نَصَبِ الدُّنْيَا وَأَذَاهَا إِلَى رَحْمَةِ اللهِ وَالْعَبْدُ الْفَاجِرُ يَسْتَرِيحُ مِنْهُ الْعِبَادُ وَالْبِلَادُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ

„Za jednog umrlog Poslanik, s.a.v.s., je rekao: On se urahatio (smirio), ili su se drugi od njega urahatili. Ashabi upitaše: Šta to znači? Poslanik odgovori: Čovjek se smrću oslobađa dunjalučkih tegoba, i prelazi u Allahovu milost, a nevjernik kada umre, od njega se razrahate ljudi, naselja, biljni i životinjski svijet.“[8]

Običaj je da se umrlom zatvore oči, a to je i Poslanik naveo u hadisu:

إِذَا حَضَرْتُمْ مَوْتَاكُمْ فَأَغْمِضُوا الْبَصَرَ فَإِنَّ الْبَصَرَ يَتْبَعُ الرُّوحَ وَقُولُوا خَيْرًا فَإِنَّهُ يُؤَمَّنُ عَلَى مَا قَالَ أَهْلُ الْمَيِّتِ

„Kada ste prisutni kod umirućeg nakon što umre, zatvorite mu oči, jer pogled prati dušu. I govorite o umrlom samo dobro, jer meleki govore „Amin“ – na riječi – želje koje porodica za umrlog govori.“[9]

Praktikuje se da se umrli pokrije. Aiša, r.a., prenosi:

أَنَّ عَائِشَةَ أُمَّ الْمُؤْمِنِينَ قَالَتْ سُجِّيَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ مَاتَ بِثَوْبِ حِبَرَةٍ

„Kada je Allahov Poslanik, s.a.v.s., umro prekriven je odjećom od prugaste tkanine.“[10]

Familija umrlog trudi se da se strpi sa tugom u srcu i suznim očima, bez naricanja i nekontrolisanog plača. I naši stariji savjetuju mlađe: „ Ne plači glasno sine / kćeri jer im tako otežavaš situaciju.“ Poslanik, s.a.v.s., je rekao:

إِنَّ الْمَيِّتَ لَيُعَذَّبُ بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ

„...a umrli, doista, pati zbog glasnog plača njegove porodice.“[11]

Ako prostor dozvoljava, tijelo umrlog se desnom stranom okrene prema kibli, kao što se isto čini kada se mejjit spusti u kabur.

أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ النَّبِيِّ صَلىَّ اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عِنْدَ مَوْتِهَا اسْتُقْبِلَتِ الْقِبْلَةَ ثُمَّ تَوَسَّدَتْ يَمِينُهَا

Prenosi se da je Fatima, kći Poslanika, s.a.v.s., kada je umrla, okrenuta prema kibli, potom položena na svoju desnu stranu.[12]

Kod nas familija često želi vidjeti i poljubiti svoga umrlog. Poslanik, s.a.v.s., je jednom postupio tako:

أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَبَّلَ عُثْمَانَ بْنَ مَظْعُونٍ وَهُوَ مَيِّتٌ وَهُوَ يَبْكِي أَوْ قَالَ عَيْنَاهُ تَذْرِفَانِ

„Poslanik, s.a.v.s., je poljubio Osmana b. Maz'una mrtvog i zaplakao, i suze su mu lile iz očiju.“[13] Također se prenosi da je Ebu Bekr, r.a., poljubio Poslanika nakon smrti.

Što se tiče izražavanja saučešća, to se kod nas čini tradicionalno na svome jeziku. Poslanik, s.a.v.s., je rekao:

مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يُعَزِّي أَخَاهُ بِمُصِيبَةٍ إِلَّا كَسَاهُ اللهُ سُبْحَانَهُ مِنْ حُلَلِ الْكَرَامَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ

„Ko izrazi saučešće svome bratu zbog smrti nekog njegovog, Allah će mu obući odjeću plemenitosti na Sudnjem danu.“[14]

Kada se iznosi tijelo mejjita iz kuće i priprema za gusul, prisutni skreću pažnju da se ne povrijedi, da ne zapne za nešto i sl., pa da se ne ozlijedi. Možda je to zbog hadisa koji slijedi, ili se ovo odnosi na situaciju kada se kopa mezar, pa se nađu kosti, koje treba pažljivo pokupiti i ponovo u zemlju vratiti. Poslanik, s.a.v.s., je rekao ovako:

كَسْرُ عَظْمِ الْمَيِّتِ كَكَسْرِ عَظْمِ الْحَيِّ فِي الْإِثْمِ

„Slomiti kost mrtvom – grijeh je isto koliko slomiti živom.“[15]

Umrli se zamotavaju u bijele ćefine, baš onako kako je Poslanik, s.a.v.s., naveo u hadisu:

اِلْبَسُوا الْبَيَاضَ فَإِنَّهَا أَطْهَرُ وَأَطْيَبُ وَكَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ

„Oblačite bijelu odjeću, jer je ona najčistija i najljepša, i u nju zamotavajte vaše mrtve.“[16]

U mnogim našim krajevima ima lijepa praksa da komšije i rodbina pripreme hranu porodici umrlog i za njihove goste koji su došli izdaleka. I to je zasnovano na hadisu Poslanika, s.a.v.s.:

اِصْنَعُوا لِآلِ جَعْفَرٍ طَعَامًا فَقَدْ أَتَاهُمْ مَا يَشْغَلُهُمْ

„Spremite hranu Džaferovoj porodici; njima je došlo ono što ih je zaokupiralo.“[17]

Dženaza namaz

Porodica umrlog želi da što veći broj muslimana prisustvuje dženazi, pa se dženaza oglašava putem obavijesti za umrle, putem medija, učenjem salle i sl. To je sve u granicama uobičajenog oglašavanja brojnoj rodbini i prijateljima merhuma. Poslanik, s.a.v.s., je u hadisima naglasio da je poželjno da bude što veći broj prisutnih na dženazi. Zato je običaj kod nas da se dženaza klanja pred džamijom, obično iza nekog od dnevnih namaza kako bi što veći broj muslimana klanjao dženazu namaz.

مَا مِنْ رَجُلٍ مُسْلِمٍ يَمُوتُ فَيَقُومُ عَلَى جَنَازَتِهِ أَرْبَعُونَ رَجُلًا لَا يُشْرِكُونَ بِاللهِ شَيْئًا إِلَّا شَفَّعَهُمُ اللهُ فِيهِ

„Koji god musliman umre, a dženazu mu klanja četrdeset ljudi koji Allahu ne čine širk, Allah će ih učiniti njegovim zagovornicima (šefadžijama).“[18]

مَا مِنْ مَيِّتٍ تُصَلِّي عَلَيْهِ أُمَّةٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ يَبْلُغُونَ مِائَةً كُلُّهُمْ يَشْفَعُونَ لَهُ إِلَّا شُفِّعُوا فِيهِ

„Kojem god umrlom klanja dženazu skupina čiji broj dostigne stotinu, i svi se budu zauzimali za njega kod Allaha, Allah će im udovoljiti.“[19]

Kod nas se često čuje od naroda ili od imama upozorenje da se formira tri safa, ili neparan broj safova. Za ovo je podloga slijedeći hadis:

كَانَ مَالِكُ بْنُ هُبَيْرَةَ إِذَا صَلَّى عَلَى جَنَازَةٍ فَتَقَالَّ النَّاسَ عَلَيْهَا جَزَّأَهُمْ ثَلَاثَةَ أَجْزَاءٍ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ صَلَّى عَلَيْهِ ثَلَاثَةُ صُفُوفٍ فَقَدْ أَوْجَبَ

„Malik b. Hubejre r.a. je imao običaj kada hoće da klanja dženazu namaz pa bude malo ljudi, da ih podijeli u tri safa, a zatim kaže: Allahov Poslanik, s.a.v.s., je rekao: Kome dženazu klanjaju tri safa ljudi, zaslužio je da uđe u Džennet.“[20]

Žene ne klanjaju i ne prate dženazu. Od Poslanika, s.a.v.s., je preneseno:

قَالَتْ أُمُّ عَطِيَّةَ كُنَّا نُنْهَى عَنِ اتِّبَاعِ الْجَنَائِزِ وَلَمْ يُعْزَمْ عَلَيْنَا

„Um Atijje je rekla: Bilo nam je zabranjeno da pratimo dženaze, ali nam to nije bilo kategorički zabranjeno.“[21]

Žene obično budu po strani dok se klanja dženaza bilo kod kuće ili u haremima džamija. One ne idu pratiti dženazu na mezarje, jer sav posao oko ukopa vrše muškarci.

Praksa je da se klanja dženaza svakom muslimanu, bez obzira koliki on bio grješnik, jer njegovo stanje kod Boga niko ne zna. To je preporučio i Poslanik s.a.v.s.:

صَلوُّا عَلَى كُلِّ بَرٍّ وَفَاجِرٍ

„Klanjajte dženazu namaz svakom; i dobrom i griješniku.“[22]

Prije dženaze redovna je praksa naših imama da spomenu dug umrlog, koji treba izmiriti njegova porodica. Važnost duga je poznata iz hadisa Poslanika, s.a.v.s.:

نَفْسُ الْمُؤْمِنِ مُعَلَّقَةٌ بِدَيْنِهِ حَتَّى يُقْضَى عَنْهُ

„Duša vjernika je privezana za njegov dug (ne stigne na svoje odredište) sve dok se ne podmiri.“[23]

Također se od prisutnih traži da halale umrlom eventualne uvrede, uznemiravanja, koje je on za života nekom učinio.

Kod nas nije običaj da se klanja dženaza i vrši ukop noći, čak ni ujutro. Poslanik, s.a.v.s., je rekao:

لَا تَدْفِنُوا مَوْتَاكُمْ بِاللَّيْلِ إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا

„Nemojte kopati svoje umrle noću, osim kada je to neophodno.“[24]

Autor: Ishak Sedić

[1] Muslim, Ahmed, - sahih, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 962.

[2] Život i običaji muslimana, Antun Hangi, str. 195.

[3] Taberani, Hakim, Bezzar, - sahih, Bin bir hadis, Mehmed Arif, hadis br. 180.

[4] Zbirka pobožnih spjevova, autor nepoznat, Izdavač DPD „Rahmet“ u Srebreniku, str. 55. i 64.

[5] Naša vremena i običaji, Husein Muharemović, str. 37.

[6] Buharija, Muslim, Rijadussalihin, En-Nevevi Ed-Dimiški, hadis br. 1446.

[7] Muslim, Četverica i Ahmed, - sahih, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 1290.

[8] Buharija, Muslim, Ogranci imana, Prijevod dr. Fuad Sedić, str.342.

[9] Ahmed, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 281.

[10] Muslim, Muslimova zbirka hadisa, El-Munziri, Prijevod dr. Šefik Kurdić, Knjiga I, hadis br. 457, str. 406.

[11] Revahu Džema'tu, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 513.

[12] Ahmed, Fikhussunneh, Drugi dio - Propisi dženaze, str. 252.

[13] Tirmizi, - hasen sahih, Tirmizijina zbirka hadisa, Prijevod M. Karalić, Knjiga III, hadis br. 996. str. 378.

[14] Ibnu Madže, - hasen, Hanefijski fikh, Tuhmaz, Prijevod Knjiga I, str. 427.

[15] Ibnu Madže, - hasen, Izbor Poslanikovih hadisa, Jakub Memić, hadis br. 1165.

[16] Ahmed i drugi, - sahih, Isto, hadis br. 153.

[17] Tirmizi, - hasen, Hanefijski fikh, Tuhmaz, Prijevod Knjiga I, str. 428.

[18] Muslim, Hanefijski fikh, Tuhmaz, Prijevod Knjiga I, hadis br. 948, str. 423.

[19] Isto, hadis br. 947, str. 423.

[20] Ebu Davud, Tirmizi, - hasen, Rijadussalihin, En-Nevevi Ed-Dimiški, hadis br. 934.

[21] Muslim, Muslimova zbirka hadisa, El-Munziri, Prijevod dr. Šefik Kurdić, Knjiga I, hadis br. 471, str. 416.

[22] Bejheki, Hanefijski fikh, Tuhmaz, Prijevod Knjiga I, str. 415.

[23] Tirmizi, - hasen, Rijadussalihin, En-Nevevi Ed-Dimiški, hadis br. 943.

[24] Ibnu Madže, Fikhussunneh, Es-Sejid Sabik, Prijevod, Knjiga II, str. 339.

Keywords & Tags

Contact Us