U radu se govori o Ebu Hanifinim učenicima. Prvo se detaljno obrađuju biografije tri najznačajnija Ebu Hanifina učenika: Ebu Jusufa, Muhammeda eš-Šejbanije i Zufera ibn Huzejla. Zatim se daje poseban akcenat na glavne karakteristike lika i djela svakog od ta tri studenta ponaosob. U nastavku se ukratko navode životopisi još 14 njegovih istaknutih učenika. To su: Hasan ibn Zijad el-Lu'lui, Abdullah ibn el-Mubarek el-Mervezi, Davud ibn Nusajr et-Tai, Veki' ibn el-Džerrah er-Ruasi, Hafs ibn Gijas en-Nehai, Jahja ibn Zekerijja ibn Ebu Zaide el-Hemdani, Hammad ibn Ebu Hanife, Sufjan ibn Seid ibn Mesruk es-Sevri, Lejs ibn Sa'd el-Kalkašendi, El-Kasim ibn Ma'n ibn Abdurrahman ibn Abdullah ibn Mesud el-Mesudi el-Huzeli, Malik ibn Enes el-Asbehi, El-Fudajl ibn Ijad, Sufjan ibn Ujejne el-Hilali, Abdurrezzak ibn Hemmam es-San'ani.
Ključne riječi: Ebu Hanife, Ebu Jusuf, Muhammed eš-Šejbani, Zufer, hanefijski mezheb.
Uvod
Muslimani Balkana slijede hanefijski mezheb (pravnu školu) otkako je islam stigao na naše prostore. Hanefijsku pravnu školu, najstariju, najmnogoljudniju i najrašireniju među četiri pravne škole, utemeljio je Ebu Hanife Numan ibn Sabit (699-767), kufanski imam perzijskog porijekla i tabiin - pripadnik druge generacije muslimana.[1] Znanje je sticao u Kufi, Basri, Mekki i Medini pred oko 4000 učitelja iz generacije tabiina. Približan broj onih koji su pred njim studirali nije poznat. Vjerovatno je riječ o više od 1000 učenika. Nakon detaljnog istraživanja, utvrdili smo da je Ebu Hanife imao oko 800 poznatih učenika, tj. 800 studenata čije su biografije zabilježene.
Zbog prostornog ograničenja u ovom radu ćemo se podrobnije osvrnuti na život i djelo tri njegova najznačajnija učenika (Ebu Jusufa, Muhammeda i Zufera), te sažeto iznijeti životopise još 14 njegovih značajnih učenika, redajući ih hronološki, prema godini smrti. To su: Hasan ibn Zijad el-Lu'lui, Abdullah ibn el-Mubarek el-Mervezi, Davud ibn Nusajr et-Tai, Veki' ibn el-Džerrah er-Ruasi, Hafs ibn Gijas en-Nehai, Jahja ibn Zekerijja ibn Ebu Zaide el-Hemdani, Hammad ibn Ebu Hanife, Sufjan ibn Seid ibn Mesruk es-Sevri, Lejs ibn Sa'd el-Kalkašendi, El-Kasim ibn Ma'n ibn Abdurrahman ibn Abdullah ibn Mesud el-Mesudi el-Huzeli, Malik ibn Enes el-Asbehi, El-Fudajl ibn Ijad, Sufjan ibn Ujejne el-Hilali, Abdurrezzak ibn Hemmam es-San'ani.
1.1. Kratka biografija
Ebu Jusuf Jakub ibn Ibrahim el-Ensari (731-798)[2], tabi-tabiin, najvažniji učenik Ebu Hanife i autor najstarijih knjiga iz fikha u islamu. Ensarijskog je porijekla, tj. njegovi preci su iz Medine. Rođen je u Kufi. Tu se školovao kod Ebu Hanife i Muhammeda ibn Abdurrahmana ibn Ebu Lejle, te pred drugim renomiranim kufanskim šejhovima. Njihov broj je veći od 70. Među njima su: Sulejman ibn Mihran el-A'meš, Asim ibn Ebu en-Nedžud, Ebu Ishak Sulejman eš-Šejbani, Israil ibn Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i, Mis'ar ibn Kidam el-Hilali itd. Na svom putu traženja znanja boravio je i u drugim naučnim centrima Iraka, Arabije i Šama: Basri, Mekki, Medini, Damasku, Homsu itd. Među njegovim učiteljima su, pored Ebu Hanife, još 3 osnivača mezheba: Malik ibn Enes, Lejs ibn Sa'd i Sufjan ibn Ujejne. Kada je Ebu Hanife preselio na ahiret, počeo je podučavati u Kufi u samostalnoj halci. Držao je svoju halku u Kufi preko 10 godina. Oko 780. godine prelazi da živi i djeluje u Bagdadu, gdje ostaje do svoje smrti, obnašajući visoke kadijske funkcije. Prvo je bio bagdadski kadija šest godina (780-786), a onda je u doba abasijskog halife Haruna er-Rešida (786-809) postavljen za prvog vrhovnog kadiju Islamskog hilafeta. Tu službu je obavljao 12 godina (786-798). Kao vrhovni kadija najviše je zaslužan za širenje hanefijskog mezheba. Napisao je 99 knjiga u 400 svezaka: fikh (Kitāb al-ẖarāǧ - prva knjiga iz islamskog finansijskog prava; Al-Ḥiyal, Iẖtilāf Abū Ḥanīfah wa Ibn Abū Layla, Kitāb al-radd ‘alā Siyar al-Awzai', Al-Nawādir, Adab al-qāḍī, Kitāb al-radd 'ala Mālik ibn Anas, Kitāb iḥtilāf al-amṣār, Al-Amālī fī al-fiqh - djelo je imalo više od 300 svezaka; Kitāb al-ǧawāmi' - zbirka od 40 knjiga; Al-Imlā' - zbirka od 36 knjiga; Kitāb al-ṣalah, Kitāb al-ṣiyām, Kitāb al-zakāh, Kitāb al-ṣayd wa al-ḏabāiḥ, Kitāb al-buyū', Kitāb al-wakālah, Kitāb al-ġaṣb, Kitāb al-istibra', Kitāb al-ḥudūd, Kitāb al-waṣāyah, Kitāb al-farāiḍ), hadiske zbirke (Al-Āṯār - jedna od najstarijih hadiskih zbirki; Al-Nusẖa - rivajet Musneda Ebu Hanife), usuli fikh (Kitāb uṣūl al-fiqh). Inače, većina njegovih djela je zagubljena.
1.2. Glavne karakteristike njegovog lika i djela
Ebu Jusuf je spadao u vodeće islamske učenjake svoga doba - formativnog doba pravnih škola (mezheba). Bio je upućen u fikh (islamsko pravo), hadis (nauku o predajama Muhammeda, a.s.), teologiju (kelam), tefsir (tumačenje Kur'ana), ahlak (islamsku etiku), arapski jezik i druge islamske nauke.[3] Ubrajao se u treću generaciju muslimana - tabi-tabiine (sljedebenike tabiina), tj. one koji su se susreli sa tabiinima (drugom generacijom muslimana), sljedbenicima ashaba. Posjedovao je izuzetne moralne osobine. Njegov ahlak se nije pogoršao ni kada je postao kadija. O njegovoj čestitosti, poštenju, pravednosti, skromnosti i pobožnosti svjedoče ne samo njegove osobne izjave, već i izvješća njegovih savremenika.
Muhaddis Alija ibn Husejn ibn Ibrahim, poznat kao Ibn Iškab Stariji (El-Kebir, ?-875), učitelj imama Ebu Davuda, prenosi: „Čuo sam oca kako priča: Čuo sam Ebu Jusufa kako govori: „O ljudi, želite vašim postupcima samo Allaha!“ Naime, kada god sam sjeo u neko sijelo (medžlis), nanijetivši da budem skroman, nisam ustajao sve dok se ne uzvisim nad sabesjednicima. Kada god sam sjeo u neko sijelo, nanijetivši da se uzvisim nad sabesjednicima, nisam ustajao sve dok se ne osramotim.“[4]
Treba spomenuti da je i Ebu Jusuf, poput svoga učitelja Ebu Hanife, prvobitno izbjegavao obnašanje ikakvih javnih funkcija. Naime, smatrao je, kao i Ebu Hanife, da ne treba obnašati javne službe, posebno kadijske, dok su na vlasti nepravedni vladari, kakve su i Abbasije bile općenito, poglavito Ebu el-Abbas es-Seffah (750-754) i Ebu Džafer el-Mensur (754-775). No, kada su na vlasti došle energičnije abbasijske halife, poput Muhammeda el-Mehdija (775-785), Musaa el-Hadija (785-786) i Haruna er-Rešida (786-809), koje su bile naklonjenije pravdi, te kada je Ebu Jusuf shvatio da će njegova izolacija prouzoročiti više štete nego koristi (npr. postavljanje na kadijske pozicije ni naučno ni moralno dostojnih ljudi), odlučio je prihvatiti se kadijske službe.
Pored naprijed spomenutih općih karakteristika, život i djelo imama Ebu Jusufa su specifični po mnogo čemu. U nastavku ćemo spomenuti nekoliko posebnih značajki ovog velikog hanefijskog imama.
- Bio je mudžtehid. Iako je imao intelektualno-pravne sposobnosti da bude apsolutni mudžtehid i u velikom broju pravnih pitanja zauzeo drugačiji stav, ipak je izabrao da bude mudžtehid unutar mezheba (mudžtehid u furuima-sekundarnim propisima)[5] i slijedi pravnu školu svoga učitelja Ebu Hanife. Naime, smatrao je da primat pripada Ebu Hanifi, kao najvećem imamu.[6] Tako je Ebu Jusuf kazao: „Nisam iznio nijedan stav kojim sam se razišao sa Ebu Hanifom, a da to nije bio njegov stav kojeg je iznio, a onda ga napustio.“[7]
El-Kurdi prenosi od En-Nejsaburija, kako je kod Ebu Jusufa, kada je postao kadija, došao Ismail ibn Hammad ibn Ebu Hanife, Ebu Hanifin unuk i Ebu Jusufov učenik. Onda su došle dvije parnične stranke. Kada je došlo vrijeme za suđenje, Ebu Jusuf je presudio na osnovu stava Imama, tj. Ebu Hanife. Stoga ga je Ismail pitao: „Ti si se bio razilazio sa Ebu Hanifom u ovoj meseli (pravnom pitanju)?“ Ebu Jusuf je na to odgovorio: „Mi smo se doista razilazili sa Ebu Hanifom, kako bismo izvukli iz njega znanje koje je imao. No, kada dođe vrijeme suđenja, naše mišljenje se neće uzvisiti nad mišljenjem Šejha (tj. Ebu Hanife).“[8]
- Uticao je na razvoj malikijskog mezheba. Naime, imam Malik se preko Muhammeda eš-Šejbanije, Ebu Jusufovog učenika, upoznao sa Ebu Hanifinim učenjem i metodologijom, koji su ostavili vidljiv trag u strukturi Malikove Muvette. Usto, Esed ibn el-Furat, istaknuti Malikov učenik, ujedno je bio i Ebu Jusufov učenik. Dalje, imam Esed je bio učitelj malikijskog učenjaka Sahnuna (776-854), koji je napisao glavni izvor malikijskog mezheba - fikhsku enciklopediju Mudevvenu. Stoga ne treba da čudi da je Mudevvena po strukturi, poglavito po redoslijedu fikhskih poglavlja, slična Šejbanijevim i Ebu Jusufovim djelima. O Ebu Jusufovom uticaju malikijski učenjak Ibn Rušd Stariji (1058-1126) piše: „Al-Mudawwanah je kod fakiha kao što je Sibejhov Al-Kitāb kod gramatičara i Euklidova knjiga kod matematičara... Ona je napisana prema mezhebu stanovnika (učenjaka) Iraka).“[9]
Pred Ebu Jusufovom su, uz Eseda ibn el-Furata, učila još najmanje 4 Malikova značajna učenika: Abdullah ibn Omer ibn Ganim er-Ruajni, kasniji kadija Ifrikije; Abdurrahman ibn Mehdi, kasniji malikijski šejh (starješina) u Iraku; Ishak ibn el-Furat el-Kindi et-Tudžibi, kasniji kadija Egipta; Jahja ibn Abdussamed.
- Uticao je indirektno na nastanak šafijskog mezheba. Naime, imam Šafija je bio istaknuti učenik Muhammeda Šejbanije, Ebu Jusufovog učenika. Već smo spominjali, u uvodu u prijevod Šejbanijevog Asara, brojne Šafijine pozitivne kritike i impresije o njegovom učeniku Šejbaniju.[10] Također, uticaj hanefijskog mezheba se osjeti u glavnoj Šafijinoj knjizi Umm.
- Uticao je direktno na formiranje hanbelijske pravne škole. Naime, Ahmed ibn Hanbel je učio kod njega tri godine.[11] Usto, u uvodu u prijevod Šejbanijevog Asara, naveli smo Ahmedovu izjavu u u kojoj priznaje da je preuzimao od imama Muhammeda, Ebu Jusufovog učenika.[12]
- Ebu Jusuf, zajedno sa svojim učenikom Muhammedom eš-Šejbanijem, je udario temelje komparativnom islamskom pravu. Ebu Jusuf je uticao na nastanak komparativnog fikha, ponajviše kroz svoja djela komparativnog fikha (Iẖtilāf Abū Ḥanīfah wa Ibn Abū Layla, Kitāb al-radd ‘alā Siyar al-Awzai', Kitāb al-radd 'ala Mālik ibn Anas, Kitāb iḥtilāf al-amṣār), u kojima je zapisivao fikh više različitih pravnih škola: hanefijske (mezheba imama Ebu Hanife), malikijske (mezheba imama Malika), evzaijske (mezheba imama Evzaija), Ibn Ebu Lejline (mezheba imama Abdurrahmana ibn Ebu Lejle) itd. Spomenuta djela su najstarija djela iz oblasti komparativnog fikha i bila su obrazac kasnijim učenjacima, koji su se bavili komparativnim pravom, kao npr. Tahaviji, Ibn Džeriru et-Taberiju, Ibn Rušdu, Ibn Kudami i dr.
Također, Ebu Jusuf je ostvario značajan uticaj na nastanak komparativnog fikha kroz poznato djelo svoga učenika i kolege Muhammeda eš-Šejbanija: njegovu fikhsku enciklopediju zahiru-r-rivajet, prvu fikhsku enciklopediju na svijetu, koja sadrži prvenstveno mišljenja Ebu Hanife, Ebu Jusufa i Muhammeda eš-Šejbanije. Ta enciklopedija je poslužila kao obrazac za pisanje temeljnih djela iz ostala tri mezheba (npr. Al-Mudawwanah u malikijskom, Al-Umm i Muẖtaṣar al-Muzani u šafijskom i Muẖtaṣar al-Ḥuraqi u hanbelijskom mezhebu). Tako Ibn Tejmijje priznaje Šejbanijev uticaj na nastanak izvornih djela šafijskog i hanbelijskog mezheba, pa veli: „Doista je El-Hureki slijedio obrazac Muzenija, a Muzeni je slijedio obrazac Muhtesara[13] Muhammeda ibn Hasana...“[14]
- Dao je veliki doprinos na polju međumezhebskog zbližavanja i dijaloga, o čemu smo već pričali, kada smo se osvrtali na njegov doprinos razvoju komparativnog fikha.
- Ebu Jusuf je najzaslužniji za širenje hanefijskog mezheba, kako preko položaja bagdadskog kadije, a kasnije i vrhovnog kadije, tako i preko svojih hanefijskih učenika koji su djelovali u najmanje 20 mjesta širom Islamske države, od Egipta do Afganistana.[15] Mekkanski kadija Ammar ibn Ebu Malik el-Hušeni svjedoči o tome: „Nije među njima (tj. iračkim učenjacima) bilo nekog poput Ebu Jusufa. Da nije bilo Ebu Jusufa, ne bi Ebu Hanife bio zapamćen, niti Ibn Ebu Lejla. Dakle, Ebu Jusuf je širio nauku i stavove njih dvojice.“[16]
O Ebu Jusufovoj zasluzi za širenje hanefijskog mezheba El-Hatib el-Bagdadi (1002-1071) i drugi navode, između ostalog, i sljedeće rečenice: „On je prvi koji je napisao knjigu u fikhu prema Ebu Hanifinom mezhebu.“[17]
„On je (prvi) izdiktirao mesele (pravna pitanja) i objavio ih, te je raširio Ebu Hanifin nauk po krajevima Zemlje.“[18]
Dalje, Ebu Jusuf, kao vrhovni kadija, postavio je svog kolegu Muhammeda eš-Šejbanija za kadiju u Rekki, ljetnjoj prijestolnici Abbasijske države, s ciljem širenja hanefijskog mezheba u tom kraju. Tako Muhammed ibn Semaa navodi: „Razlog miješanja Muhammeda ibn Hasana sa sultanom jeste činjenica da je od Ebu Jusufa zatražen savjet o čovjeku koji će obnašati funkciju kadije u Rekki. Stoga im je odgovorio: „Ne znam vam čovjeka koji je podesan, osim Muhammeda ibn Hasana. Ako hoćete, zatražite da dođe iz Kufe[19].“ Tako su ga oni doveli. Kada je došao, prišao je Ebu Jusufu, pa ga je pitao: „Zašto si me doveo?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Tražili su od mene savjet u vezi kadije Rekke. Tako sam im ja ukazao na tebe, a time sam imao na umu da je doista Uzvišeni raširio ovo naše znanje po Kufi, Basri i cijelom Mašriku (istočni dio Islamske države). Stoga sam htio da ti budeš u dotičnoj pokrajini, kako bi Allah preko tebe raširio ovo naše znanje u njoj i drugim šamskim krajevima iza nje.“...“[20]
- Uticao je na nastanak privrednog (ekonomskog) prava u islamu. Tako njegova knjiga Kitāb al-ẖarāǧ (Knjiga o porezu) predstavlja jednu od prvih knjiga koje obrađuju oblasti islamskog privrednog prava. Također, Ebu Jusufova ekonomska misao je zastupljena i u drugim njegovim djelima, naročito knjigama koje govore o muamelatu (imovinskom pravu), kao npr. Kitāb al-buyū' (Knjiga o kupoprodajama), Kitāb al-wakālah (Knjiga o zastupništvu).[21]
- Udario je temelje finansijskog prava u islamu. Njegovo remek-djelo Kitāb al-ẖarāǧ (Knjiga o porezu) je prva ozbiljna i sistematična knjiga iz finansijskog prava među muslimanima.[22] U dotičnom djelu Ebu Jusuf je iznio neke ekonomske ideje koje su bile daleko ispred njegovog vremena. Primjera radi, njegovi stavovi o javnoj potrošnji, gdje u prvi plan stavlja direktne koristi za građanstvo od iste, napredniji su čak od stavova Žana Bodena (Jean Bodin, 1530-1596), francuskog filozofa i teoretičara države koji je među prvima na Zapadu pisao stručnije na tu temu.[23]
- Ebu Jusuf je razvio koncept „države blagostanja“ (skrbnička država, država socijalne pomoći, eng. welfare state) mnogo prije nego što se o tom pojmu počelo raspravljati u savremeno doba. O tome veli Sabahuddin Azmi: „Ebu Jusufov koncept države je podesan da se poredi sa onim kojeg moderna ekonomska teorija naziva „država blagostanja“. Savremeni autori koji su pisali na ovu temu su najčešće tvrdili da je koncept „države blagostanja“ novi fenomen i tema modernog političko-ekonomskog scenarija. Međutim, proučavanje Ebu Jusufove misli glede uloge države u ekonomskom životu, otkriva da je on razvio veoma sveobuhvatan koncept blagostanja.“[24]
Inače, država blagostanja je forma vladavine u kojem država štiti i promoviše ekonomsko i socijalno blagostanje građana, zasnovano na principima jednakih mogućnosti, pravične raspodele bogatstva i javne odgovornosti za građane koji ne mogu da obezbede minimalne uslove za dobar život.[25]
- Ebu Jusuf je reformisao i unaprijedio finansije Abbasijske države. Naime, njegovo djelo Kitāb al-ẖarāǧ, koje je napisao na zahtjev tadašnjeg abbasijskog halife Haruna er-Rešida, nije bilo samo fikhsko djelo, već i djelo finansijske, ekonomske, administrativne i socijalne prirode. Dotična knjiga nije predstavljala samo puko teorijsko izlaganje, već praktični priručnik halifi i državnim službenicima, kako da urede državne finansije u skladu sa Šerijatom.[26]
- Ebu Jusuf je pisao o maksimama oporezivanja (taksacije) u svome Kitāb al-ẖarāǧ mnogo prije nego što je o tome govorio Adam Smit (Smith[27], 1723-1790), otac modernog oporezivanja.[28]
- Budući da je skoro dvije decenije obnašao vrhovne državničke službe u Abbasijskoj državi, među kojima je svakako najznačajnija funkcija vrhovnog kadije, Ebu Jusuf je imao dosta političkog iskustva, što mu je u mnogome olakšalo da se bavi međunarodnim pravom (sijer). Stoga ne treba da čudi da dobar dio njegove poznate knjige Kitāb al-ẖarāǧ govori o sijeru. Štaviše, njegov kolega i učenik Muhammed eš-Šejbani je napisao dvije temeljne knjige o sijeru u islamu Al-Siyar al-kabīr (Veliko međunarodno pravo) i Al-Siyar al-ṣaġīr (Malo međunarodno pravo), koje predstavljaju i prve knjige iz te oblasti, u kojima su iznesena hanefijska pravna mišljenja u dotičnoj naučnoj grani. Tačnije, u knjizi se nalaze prvenstveno pravna mišljenja Ebu Hanife, te Ebu Jusufa i Muhammeda eš-Šejbanije, dva glavna Ebu Hanifina učenika, iz polja međunarodnog prava. Također, imam Ebu Jusuf je obrađivao pravna pitanja iz sijera i u drugim svojim fikhskim djelima, poglavito u Kitāb al-radd ‘alā Siyar al-Awzai' (Knjiga o odgovoru na Evzaijin Sijer).[29]
- Bio je prvi vrhovni kadija (kadija kadija, kadi el-kudat) Islamske države, i to u zlatno doba abbasijske vladavine i vrhunac abbasijske moći.
- Bio je jedan od rijetkih vrhovnih kadija koji je stvarno opravdao titulu „vrhovni kadija“, odnosno nadimak „kadija dunjaluka“, kojim je isto nazivan.
O tome Ebu Omer Ibn Abdulberr (978-1071) kaže: Ne znam ijednog kadiju da je obnašao funkciju kadije u krajevima od istoka do zapada, izuzev Ebu Jusufa u svome vremenu i Ahmeda ibn Ebu Davuda u svome vremenu.[30]
Slično je kazao i historičar Tagribirdi (1410-1470): „On je prvi koji je u islamu nazvan vrhovnim kadijom (kadijom kadija). Ja kažem: „Ovo ime nije nosio neko drugi pored njega, kao što ga je on nosio. Naime, on je doista bio kadija Mašrika (Istoka) i Magriba (Zapada). Dakle, on je bio vrhovni kadija u stvarnosti.“[31]
Imam Ibn Kesir (1301-1373) veli o tome: „On je prvi koji je imenovan vrhovnim kadijom (kadija kadija). Nazivan je i „kadijom dunjaluka“ (kadijom kadija dunjaluka), jer je postavljao svoje zamjenike (naibe) u drugim provinicijama u kojima je vladao halifa.“[32]
- Bio je profesionalan, sposoban, mudar i, što je najvažnije, pravedan i hrabar kadija (šerijatski sudija).[33] Ebu Jusuf je kazao o pravednosti kadije: „Ukoliko je kadija nepravedan, sve njegove presude su odbačene.“[34]
Ebu Jusuf je kadijsku dužnost obavljao 15 godina tokom vladavine trojice halifa: Muhammeda el-Mehdija (775-785), Musaa el-Hadija (785-786) i Haruna er-Rešida (786-809). Tako je Jusuf, Ebu Jusufov sin, koji je bio kadija još 10 godina iza svoga oca, kazao: „Postavljen sam na funkciju kadije i moj otac je postavljen na funkciju kadije prije mene. Tako smo obnašali funkciju kadije trideset godina. Nismo bili iskušani da sudimo između djeda i brata.“[35]
U nastavku ćemo spomenuti nekoliko slučajeva koji svjedoče o Ebu Jusugovoj kadijskoj profesionalnosti, sposobnosti i mudrosti, ali i pravednosti i hrabrosti.
Prvi slučaj se desio u doba vladavine abbasijskog halife Musaa el-Hadija (785-786). Naime, neki čovjek se parničio sa halifom Hadijom pred Ebu Jusufom oko izvjesne bašče koja je bila u posjedu halife. Na prvi pogled, izgledalo je da je halifa u pravu, no, u stvarnosti, bašča je pripadala čovjeku. Tako je halifa pitao Ebu Jusufa: „Kako ćeš postupiti u predmetu u kojem se parničimo kod tebe?“ Ebu Jusuf je odgovorio kao što bi odgovorio bilo kojoj parničnoj stranci koja je optuženik: „Stranka koja se parniči sa vladarom vjernika (emiru-l-mu'mininom) je zatražila od mene da uzmem zakletvu od vlada vjernika da su njegovi svjedoci posvjedočili pravedno.“ Onda je halifa pitao Ebu Jusufa izravno: „Je li ti to misliš?“ Ebu Jusuf je lukavo odgovorio, pozvavši se na poznatog tabiina: „Doista je to mislio Ibn Ebu Lejla.“ Pošto je halifa znao da je čovjek upravu, nije htio da se lažno zaklinje. Stoga je kazao: „Onda mu vrati bašču! Zaista se Ebu Jusuf poslužio lukavstvom.“[36]
U drugoj, dužoj verziji dotičnog slučaja sa halifom Musaom el-Hadijom Ebu Jusufova hrabrost i kadijska sposobnost su još više istaknute: „Ebu Jusuf kazuje: „Preuzeo sam službu sudije i posvetio sam joj se. U mom srcu nije bilo zbog kadiluka nikakvog problema. Molim Allaha da me ne pita za nepravdu, niti naklonost ka nekome, osim jednog dana. Tada se zaista dogodio problem u mom srcu zbog kadiluka.“ Prisutni su pitali: „A šta se desilo?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Došao mi je jedan čovjek, pa mi je kazao: „Posjedujem jednu bašču koju mi je vladar vjernika (emiru-l-mu'minin) oteo.“ Stoga sam ga pitao: „U čijim je rukama ona sada?“ Na to je on odgovorio: „U rukama vladara vjernika.“ Pitao sam: „A ko je održava i koristi se njome?“ Odgovorio je: „Vladar vjernika.“ Tako sam saslušao njegovu priču i ušao. Onda sam kazao: „Vladaru vjernika, ti doista imaš parničnu stranku na vratima. Ona potražuje to i to.“ Stoga je halifa kazao: „To je moja bašča. Kupio ju je za mene (Muhammed) El-Mehdi[37].“ Na to sam ja pitao: „Vladaru vjernika, ako smatraš da je to uredu, da pozovem tvoju parničnu stranku, pa da vas obojicu saslušam?“ Halifa je odgovorio: „Onda ga pozovi.“ Tako je čovjek ušao i iznio svoju optužbu. Stoga sam ja pitao (halifu): „Vladaru vjernika, šta kažeš o njegovoj optužbi?“ Halifa je odgovorio: „Bašča je moja i u mojim rukama. Kupio ju je za mene El-Mehdi.“ Ja sam pitao (čovjeka): „Čovječe, doista si čuo. Dakle, šta hoćeš?“ Čovjek je odgovorio: „Uzmi za mene njegovu zakletvu (jemin).“ Ja sam pitao (halifu): „Vladaru vjernika, hoćeš li se zakleti?“ Halifa je odgovorio: „Ne.“ Kazao sam (halifi): „Vladaru vjernika, ponudit ću ti zakletvu (jemin) tri puta. Dakle, ili ćeš se zakleti ili ću presuditi protiv tebe.“ Tako sam mu ja tri puta nudio da se zakune. No, on je odbio da se zakune. Stoga sam kazao (halifi): „Vladaru vjernika, presudio sam protiv tebe u slučaju ove bašče, pa ako se slažeš, da naredim da je predaju čovjeku?“ Halifa je kazao: „Neću je predati.“ Kazao sam (čovjeku): „Čovječe, vrati se neki drugi put.“ Na to je čovjek kazao: „Radi sa mnom ono što moraš da radiš.“ Kazao sam (halifi): „Vladaru vjernika, čovjek se izlaže hapšenju.“ Stoga je halifa naredio pa je čovjek izveden. Na to El-Fadl ibn er-Rebi' kazao: „Tako mi Allaha, nisam vidio skup (medžlis) da je ljepši od ovoga.“ Tako sam ja pitao (halifu): „Vladaru vjernika, šta misliš, da upotpunimo ljepotu ovog skupa vraćanjem dotične bašče?“
Ebu Jusuf je upitan: „Kakav problem je u tvom srcu?“ Odgovorio je: „Poslužio sam se lukavstvom kako bih odagnao parničenje i slučaj od vladara vjernika, a nisam ga ni pitao da sjedne zajedno sa svojom parničnom strankom, niti da dozvoli svojoj parničnoj stranki da sjedne zajedno sa njim na prijestolje.“[38]
Drugi slučaj se desio u doba abbasijskog halife Haruna er-Rešida (786-809). Hasan ibn Ebu Malik, Ebu Jusufov učenik, prenosi: „Čuo sam Ebu Jusufa kako govori, dok je bio bolestan: „Tako mi Allaha nikada nisam počinio blud. Niti sam bio nepravedan u presuđivanju, niti se bojim ičega, sem zbog jedne stvari kojoj sam ja uzrok. Inače, slušao sam priče, onda ih prenosio Er-Rešidu, pa sam izricao presude za stranke u njegovom prisustvu. Tako sam čuo priču jednog hrišćanina o nekretnini koja je u rukama Er-Rešida. Hrišćanin je smatrao da je Er-Rešid oteo nekretninu od njega. Stoga sam pozvao hrišćanina i pročitao njegovu priču Er-Rešidu. Na to je Er-Rešid kazao: „Ta nekretnina pripada nama. Naslijedili smo je od El-Mensura[39].“ Stoga sam pitao hrišćanina: „Doista si čuo, da li imaš neki dokaz?“ Hrišćanin je odgovorio: „Ne, ali hoću da se on zakune.“ Tako sam pitao halifu: „Hoćeš li se zakleti, vladaru vjernika (emiru-l-mu'minine)?“ Halifa je odgovorio: „Hoću.“ Tako se on zakleo, a hrišćanin je otišao. No, ja se bojim, budući da nisam postavio hrišćanina da sjedi zajedno sa vladarom vjernika, onako kako sjedi parnična stranka.“[40]
Sličnu, drugu verziju ovog slučaja prenosi Amr ibn Muhejr el-Hassaf eš-Šejbani, Ebu Jusufov hanefijski učenik.[41]
Treći slučaj se isto desio u vrijeme halife Haruna er-Rešida. Bilježe ga historičari Jafi'i (1298-1367), Ibn Hallikan i drugi: „Neki prenose da je do kadije El-Mubareka, mjesta između Bagdada i Vasita, na obali Tigrisa, doprlo da je Er-Rešid krenuo prema Basri, i da je zajedno sa njim u brodu bio kadija Ebu Jusuf. Stoga je kadija Abdurrahman kazao stanovnicima El-Mubareka: „Hajdete sa mnom da dočekamo vlada vjernika (emiru-l-mu'minina) i kadiju Ebu Jusufa!“ No, oni su to odbili. Stoga je kadija obukao svoju odjeću, dugu kapu i crni perzijski ogrtač (tajlesan), te otišao na ulicu. Kada je došao brod, kadija je podigao glas i kazao: „O vladaru vjernika (emiru-l-mu'minine), kako je dobar naš kadija! Kadija je rekao istinu!“ Onda je otišao u drugu ulicu, pa je ponovio iste riječi koje je kazao prvi put. Stoga se Er-Rešid okrenuo Ebu Jusufu i kazao: „Ovo je najgori kadija u zemlji. U ovom mjestu ga samo jedan čovjek hvali.“ Na to je Ebu Jusuf kazao Er-Rešidu: „Ono što je čudnije od ovoga, vladaru vjernika, jeste to što kadija samog sebe hvali.“ Stoga se Harun nasmijao i kazao: „Ovo je najoštroumniji čovjek. Ovaj nikada neće biti smijenjen.“ Kada bi spomenuo dotičnog kadiju, Er-Rešid bi imao običaj kazati: „Ovaj nikada neće biti smijenjen.“[42] Međutim, izvjesni historičari navode da je dotični kadija ustvari Abdurrahman ibn Mushir (?-805), muhaddis, pravnik i tabi-tabiin iz Kufe, brat Alije ibn Mushira (c. 738-805) i Ebu Hanifin učenik, te da ga je halifa Harun er-Rešid ipak smijenio na kraju.[43]
Četvrti slučaj bilježe Abdulkadir el-Kureši i drugi historičari, a desio se u doba halifata Haruna er-Rešida: „Između Haruna er-Rešida i njegove žene se zbila svađa. Tako je Er-Rešid kazao da je habisa (slatko jelo od hurmi s maslom i škrobom) slađa od paluze, a Zubejda je kazala suprotno. Tada je Ebu Jusuf ušao, a oni su bili u toj situaciji. Tako je pitao o izjavama. Onda je kazao: „Presuda protiv odsutnog nije dozvoljena.“ Stoga su mu donijeli dva tanjira habise i paluze. Tako je on uzimao zalogaj jednog i zalogaj drugog sve dok ih nije skoro slistio. Potom ga je Er-Rešid pitao: „Koje od njih dvoje je slađe?“ Na to je Ebu Jusuf odgovorio: „Neka te Allah popravi, vladaru vjernika (emiru-l-mu'minine)! Kada god bih namjeravao da presudim u korist jednog, drugi bi došao sa svjedokom.“ Kada se Ebu Jusuf najeo, kazao je: „Habisa je slatka.“ Er-Rešid je kazao: „Ojačani su argumenti habise.“ Na to je Ebu Jusuf kazao: „Habisa je slatka, kao što sam kazao, ali nije na nivou paluze.“[44]
Peti slučaj se zbio sa vezirom Alijom ibn Isaom. Naime, Ebu Jusuf nije htio da prihvati njegovo svjedočenje na sudu, jer je obaviješten da dotični ne klanja namaze u džematu. Stoga je Alija ibn Isa sagradio džamiju u dvorištvu svoje kuće, kako bi mogao obavljati namaz u džematu.[45]
Šesti slučaj se dogodio u periodu vladavine Haruna er-Rešida između Ebu Jusufa i Fudajla ibn Rebia (755-823), Rešidovog vezira, komornika (hadžiba) i pisara (katiba). Tako bilježi hanefijski učenjak Fahruddin Osman ibn Alija ibn Mihdžen el-Bari'i ez-Zejlei (?-1343) i drugi: „Prenosi se da je Fudajl ibn Rebi', halifin vezir, svjedočio pred Ebu Jusufovom, neka mu se Allah smiluje, o nekom događaju, pa je Ebu Jusuf odbio njegovo svjedočenje. Stoga se Fudajl požalio halifi. Na to je halifa kazao: „Kadijo, doista je moj vezir čovjek vjernik. Ne svjedoči lažno. Ta, zbog čega si odbio njegovo svjedočenje?“ Tako je Ebu Jusuf kazao: „Zaista sam ga čuo jednog dana kako govori halifi: „Ja sam tvoj rob.“ Dakle, ako je bio iskren, rob nema pravo na svjedočenje. Ako je slagao, također nema pravo na svjedočenje. Naime, ukoliko se ne brine oko laganja, dok sjedi s tobom, onda se neće brinuti oko laganja, dok sjedi sa mnom.“ Tako je halifa prihvatio ovaj Ebu Jusufov izgovor.[46]
Inače, Ebu Jusuf nije jedini koji je vezira Fudajla ocijenio kao nepoštenog i nepravednog. Pošto je Fudajl bio glavni savjetnik sljedećeg abbasijskog halife Muhammeda el-Emina (809-813), mladog Rešidovog sina, historičari ga smatraju glavnim krivcem za Veliki abbasijski građanski rat (811-813/819, po provincijama i do 830-ih, tzv. Četvrta fitna-smutnja). Glavnina sukoba Četvrte fitne (811-813) se odigrala između Emina i njegovog starijeg brata Me'muna, i završila je pogubljenjem Emina i dolaskom Me'muna na vlast 813. godine. Tako je Dominik Sorde (Dominique Sourdel, 1921-2014), francuski historičar i medijevalist, čija je specijalnost bila povijest islama, okarakterisao Fudajla kao „spletkaroša mediokritetske ličnosti i ograničene sposobnosti“, koji je pokušao da iskoristi El-Eminov slab karakter za svoju ličnu korist.[47]
- Ebu Jusuf je prvi odredio posebnu odjeću - uniformu za pripadnike ulemanskog (učenjačkog) staleža. Tako Ibn Hallikan i drugi historičari kažu: „Priča se da je on (tj. Ebu Jusuf) prvi koji je uveo ulemansku odjeću u ovom obliku u kojem je u našem vremenu. Prije toga je odjeća ljudi bila jedinstvena. Nisu se jedni od drugih razlikovali u odijevanju.“[48] Uniforma se sastojala od crnog turbana (čalme) i tajlesana (perzijskog ogrtača).[49]
- Ebu Jusuf je prvi koji je sistematično i temeljito obradio hile (pravne doskočice, varke) unutar šerijatskog prava. Tako je napisao djelo Kitāb al-ḥiyal (Knjiga o doskočicama), prvu knjigu o hilama.[50]
Ishak ibn Ibrahim el-Mevsili (767-850), prisni prijatelj abbasijskog halife Haruna er-Rešida, prenosi: „Er-Rešid je kazao jednog dana kadiji Ebu Jusufu: „Kod Isaa ibn Džafera ima jedna robinja, koja mi je najdraža među ljudima. On je to doista znao. Stoga se zakleo da je neće prodati, niti pokloniti, niti osloboditi od ropstva. On sada traži rješenje za svoju zakletvu (jemin). Dakle, da li imaš neku hilu (pravnu doskočicu)?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Da, imam. Neka on pokloni vladaru vjernika (emiru-l-mu'mininu, tj. halifi) pola robinje, a drugu polovinu neka proda. U tom slučaju, neće prekršiti zakletvu.“[51]
Historičar Abdulkadir el-Kureši bilježi: „Prenosi se da se Er-Rešid zakleo da će pustiti Zubejdu[52] tri puta, ako zanoći u njegovom carstvu. Međutim, pokajao se i zbunio. Tako su mu kazali: „Ima jedan Ebu Hanifin učenik, nadati se da će on pronaći izlaz. Stoga ga je Er-Rešid pozvao, pa mu je iznio problem i kazao: „Upotrijebi istinsko znanje!“ Učenik je kazao: „Kako ti sjediš na prijestolju, a ja sam na zemlji?“ Tako mu je Er-Rešid postavio stolicu, pa je on sjeo na nju. Onda je učenik kazao Zubejdi: „Konačit ćeš noćas u džamiji, jer niko nema u posjedu džamiju. Uzvišeni je kazao: Džamije pripadaju Allahu. (El-Džinn, 18)“ Stoga ga je Er-Rešid postavio na poziciju vrhovnog kadije. Kureši dodaje: Ja kažem: Ovo je također problematično, jer je njegova zakletva bila za njegov mulk (carstvo), a ne za njegov milk (vlasništvo). Nema sumnje da vakufi i vlasništva potpadaju pod carstvo sultana, i jezički i običajno (urfom). Naime, doskočica (hila) je bila, kada je sebe skinuo i drugog postavio na vlast.“[53]
Hanefijski učenjak El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki navodi da je Ebu Jusuf upitan o čovjeku koji se zakune da je njegov imetak sadaka, ako ne uradi tako i tako. Odgovorio je: „Dat će svoj imetak čovjeku u kojeg ima povjerenja. Onda će uraditi tu stvar, pa će mu njegov prijatelj vratiti imetak.“ Onda je neko kazao: „Jevreji su prokleti! Zabranjen im je loj, pa su ga oni prodavali i jeli zaradu od njega.“ Na to je Ebu Jusuf rekao: „O nevaljalče! Gdje je ovo u usporedbi sa tim?! Doista su Jevreji htjeli da naprave doskočicu vezano za ono što im je Allah zabranio, kako bi to sebi dozvolili. Ovo je njegov imetak. On je njemu halal (dozvoljen). Želi da napravi doskočicu, kako mu imetak ne bi postao haram (zabranjen).“[54]
Više klasičnih autora, među kojima je kadija Tenuhi (939-994), bilježe slučaj Ebu Jusufa sa halifom Harunom er-Rešidom i njegovom robinjom: „Kod Er-Rešida je bila jedna od njegovih robinja, a u njegovom prisustvu je bila i ogrlica od dragulja. Tako je on počeo da okreće ogrlicu, pa ju je izgubio. Onda je optužio robinju. Stoga ju je pitao o tome, ali je ona negirala. Tako se on zakleo na razvod, oslobađanje od ropstva i hadždž, ako mu ona kaže istinu. Međutim, ona je bila ustrajna u negiranju, dok ju je on optuživao.
Er-Rešid se pobojao da nije prekršio zakletvu (ako ona govori istinu, a on je ne razvede i ne oslobodi od ropstva). Stoga je pozvao Ebu Jusufa i ispričao mu priču. Na to je Ebu Jusuf kazao: „Ostavi me nasamo sa robinjom, i ostavi sa nama jednog slugu, kako bih te oslobodio zakletve.“ Tako je Er-Rešid postupio. Onda je Ebu Jusuf kazao robinji: „Kada te vladar vjernika (emiru-l-mu'minin) upita o ogrlici, tada mu odgovori odrično. Dalje, kada ti ponovi pitanje, onda mu odgovori: „Doista sam je uzela. Potom, kada ti treći put ponovi pitanje, tada mu odgovori odrično.“
Ebu Jusuf je izašao, pa je kazao slugi: „Nemoj reći vladaru vjerniku šta se desilo.“ Ebu Jusuf je onda kazao Er-Rešidu: „Upitaj je, vladaru vjernika, tri puta zaredom o ogrlici. Naime, doista će ti ona reći istinu.“ Tako je Er-Rešid ušao, pa ju je upitao. Stoga je ona odgovorila odrično prvi put. Kada ju je drugi put pitao, ona je odgovorila: „Da, doista sam je uzela.“ Na to je Er-Rešid pitao: „Šta kažeš?“ Tako je ona odgovorila: „Tako mi Allaha, nisam je uzela, već mi je ovako kazao Ebu Jusuf.“ Zatim je Er-Rešid izašao Ebu Jusufu, pa ga je upitao: „Šta je ovo?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Vladaru vjernika, oslobodio si se svoje zakletve. Naime, doista te je ona obavijestila da ju je uzela i obavijestila te kako je nije uzela. Stoga, neminovno je da ona govori istinu u jednoj od te dvije izjave, a ti si se oslobodio svoje zakletve.“ Tako se Er-Rešid obradovao i nagradio Ebu Jusufa.[55]
- Ebu Jusufa su krasile izuzetne učiteljske i pedagoške sposobnosti. O tome je dovoljno navesti slučaj Hasana ibn Zijada, Ebu Hanifinog mlađeg učenika, koji je ujedno bio i Ebu Jusufov učenik. Hasan kazuje: „Išao sam kod Zufera i kod Ebu Jusufa zbog fikha. Ebu Jusuf je bio širokogrudniji u podučavanju od Zufera. Naime, bio sam počeo sa Zuferom, pa sam ga pitao o jednoj meseli (pravnom pitanju). Tako mi je on nju protumačio, ali je ja nisam razumio. Kada sam ga izmorio, on je kazao: „Teško tebi, gdje ti je vještina? Gdje ti je profesija? Mislim da nikada nećeš uspjeti.“ Hasan dalje kazuje: „Tako sam izašao od njega, a bio sam klonuo i zabrinut. Stoga sam otišao Ebu Jusufu, pa mi je on protumačio meselu. No, pošto je nisam razumio, kazao mi je: „Budi blag!“ Onda me je pitao: „Jesi li sada na istom stepenu na kojem si bio, kada si počeo?“ Na to sam mu ja odgovorio: „Ne, kroz tu mesele sam saznao druge stvari, iako nisam upotpunio ono što sam htio.“ Stoga mi je on kazao: „Dakle, nema nijedne nepotpune stvari, a da nije blizu da dostigne svoju puninu. Strpi se! Ja se nadam da ćeš postići što želiš.“ Hasan dalje kazuje: „Tako sam se ja divio njegovom saburu (strpljivosti).“[56]
2.1. Kratka biografija
Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani (749-805)[57], tabi-tabiin i drugi najvažniji učenik Ebu Hanife. Rođen je u Vasitu (ist. Irak). Sirijskog je porijekla. Njegovi preci su iz Haraste (danas sjev. ist. predgrađe Damaska). Prvo se školovao u Kufi kod Ebu Hanife i Ebu Jusufa. Nakon smrti Ebu Hanife, učio je dvije ili tri godine u Medini kod Malika ibn Enesa, osnivača malikijskog mezheba. Učio je i u Šamu kod Evzaije, osnivača evzaijskog mezheba, te u Kufi kod još najmanje 30 drugih učenjaka, među kojima je Sufjan es-Sevri, utemeljitelj sevrijskog mezheba. U Mekki je učio, između ostalih, kod Sufjana ibn Ujejne, začetnika zasebnog mezheba. Studirao je i u Basri i Vasitu. Pored spomenutih 5 osnivača mezheba, njegovi učitelji su bili: Ebu Jusuf, Zufer ibn Huzejl, Abdullah ibn el-Mubarek, Davud et-Tai, stariji učenici Ebu Hanife; Mis'ar ibn Kidam, Abdulmelik ibn Abdulaziz ibn Džurejdž, Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i, Šu'be ibn el-Hadždžadž i dr.
Kao dvadesetogodišnjak, oko 770. godine, Šejbani je počeo da podučava u Kufi. Kasnije se preselio u Bagdad, gdje je sa prekidima djelovao oko 20 godina. Bio je kadija Rekke (sjev. ist. Sirija) sedam godina (796-803). Otprilike dvije godine prije smrti je postavljen za vrhovnog kadiju. Preminuo je u Reju (danas predgrađe Teherana). Među njegovim učenicima su bili Šafija i Ebu Sevr, osnivači mezheba. Njegovi drugi učenici su: Esed ibn el-Furat, učenik imama Malika; Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije; Ebu Ubejd El-Kasim ibn Sellam, autor hadiskih zbirki Al-Amvāl, Al-Ṭuhūr i drugih; Ebu Sulejman Musa ibn Sulejman el-Dževzedžani, hanefijski pravnik Bagdada; Mualla ibn Mensur er-Razi, hanefijski muftija Bagdada; Ebu Hafs el-Kebir, hanefijski imam Transoksanije; Muhammed ibn Semaa et-Temimi, hanefijski kadija Bagdada; Isa ibn Eban, hanefijski kadija Basre; i dr. Pouzdan prenosilac.
Šejbani je najzaslužniji za ranu kodifikaciju hanefijskog mezheba, sabravši fikhsku zaostavštinu Ebu Hanife i njegovih učenika u 6 knjiga: Al-Mabsūṭ/Al-Aṣl, Al-Siyar al-kabīr, Al-Siyar al-ṣaġīr, Al-Ǧāmi' al-kabīr, Al-Ǧāmi' al-ṣaġīr. Te knjige predstavljaju prvu fikhsku enciklopediju zvanu Ẓāhir al-riwāyah (Očita predaja). Ima i svoj Al-Āṯār, jednu od najstarijih hadiskih zbirki. Pored ovih 7 knjiga, autor je još najmanje 103 knjige: fikh (Kitāb Al-Iktisāb fī al-rizq al-mustaṭāb, Al-Ḥuǧǧah ‘alā ahl al-Madīnah, Kitāb iǧtihād al-ray, Al-Raqqiyyāt, Al-Kaysāniyyāt (Al-Amālī), Al-Ǧurǧāniyyāt, Al-Harūniyyāt, 8 rivajeta knjige Al-Nawādir, Ziyādah al-Ziyādāt, Masāil Aḥmad al-Qāri, Masāil Ibn Šuǧa', Masāil ahl al-Baṣrah, Kitāb al-ṣalāh, Kitāb al-ḥayḍ, Kitāb nawādir al-ṣalāh, Kitāb al-saǧādāt, Kitāb al-tarāwīḥ, Kitāb al-zakāh, Kitāb mā yūḍau' fīhi al-ẖums wa al-u'šr wa liman yaǧib, Kitāb al-ṣawm, Kitāb nawādir al-ṣawm, Kitāb al-taḥarrī, Kitāb al-manāsik, Kitāb al-haǧǧ, Kitāb al-nikāḥ, Kitāb al-riḍā', Kitāb al-ṭalāq, Kitāb al-'itq, Kitāb 'itq ummahāt al-awlād, Kitāb al-mukātab, Kitāb al-walā', Kitāb al-aymān wa al-nuḏūr, Kitāb al-kaffārāt, Kitāb al-ḥudūd, Kitāb al-sariqa wa quṭṭā' al-ṭarīq, Kitāb al-siyar, Kitāb al-ẖarāǧ, Kitāb al-ušr, Kitāb al-istiḥsān, Kitāb al-laqīt, Kitāb al-luqaṭah, Kitāb al-ābiq, Kitāb al-mafqūd, Kitāb al-ġaṣb, Kitāb al-wadīa'h, Kitāb al-āriyah, Kitāb al-šarikah/al-mufāwaḍah, Kitāb al-ṣayd, Kitāb al-ḏabāiḥ, Kitāb al-waqf, Kitāb al-hibah wa al-ṣadaqāt, Kitāb al-buyū' wa al-salam, Kitāb al-ṣarf, Kitāb al-šuf'ah, Kitāb al-qismah, Kitāb al-iǧārāt al-kabīr, Kitāb al-iǧārāt al-ṣaġīr, Kitāb adab al-qāḍī, Kitāb al-šahādah, Kitāb al-ruǧū' 'an al-šahādah, Kitāb al-da'wah wa al-bayyināt, Kitāb al-iqrār, Kitāb al-wakālah, Kitāb al-kafālah, Kitāb al-ḥawālah, Kitāb al-ṣulḥ, Kitāb al-rahn, Kitāb al-muḍārabah al-kabīr, Kitāb al-muḍārabah al-ṣaġīr, Kitāb al-muzāraa'h al-kabīr, Kitāb al-muzāraa'h al-ṣaġīr, Kitāb al-širb, Kitāb al-ašribah, Kitāb al-ikrāh, Kitāb al-ḥaǧr, Kitāb al-ma'ḏūn al-kabīr, Kitāb al-ma'ḏūn al-ṣaġīr, Kitāb al-diyāt, Kitāb al-ma'āqil, Kitāb al-ẖiṣāl, Kitāb al-ǧināyāt, Kitāb ǧināyāt al-mudabbar wa al-mukātab, Kitāb al-'āqil, Kitāb al waṣāyah, Kitāb al-'ayn wa al-dayn/ al-waṣāyah fī al-'ayn wa al-dayn, Kitāb al-'itq fī al-maraḍ, Kitāb al-dawr, Kitāb al-farāiḍ, Kitāb farāiḍ al-ẖunṯā, Kitāb al-hunṯā, Kitāb ḥisāb al-waṣāyah, Kitāb al-šurūṭ, Kitāb al-ḥiyal, Kitāb al-kasb), hadiske zbirke (rivajet Muvette Malika, rivajet Musneda Ebu Hanife), usuli-fikh (Kitāb uṣūl al-fiqh) itd. Inače, većina njegovih djela je sačuvana, makar u nekom obliku, i uglavnom su štampana.
2.2. Glavne karakteristike njegovog lika i djela
Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani je spadao u vodeće islamske učenjake svoga doba - formativnog doba pravnih škola (mezheba). Bio je upućen u fikh (islamsko pravo), hadis (nauku o predajama Muhammeda, a.s.), teologiju (kelam), tefsir (tumačenje Kur'ana), ahlak (islamsku etiku), arapski jezik i druge islamske nauke.[58] Ubrajao se u treću generaciju muslimana - tabi-tabiine (sljedebenike tabiina), tj. one koji su se susreli sa tabiinima (drugom generacijom muslimana), sljedbenicima ashaba. Posjedovao je izuzetne moralne osobine zbog čega je, između ostalog, poput svoga učitelja Ebu Hanife, prvobitno izbjegavao obnašanje ikakvih javnih funkcija. Naime, smatrao je, kao i Ebu Hanife, da ne treba obnašati javne službe, posebno kadijske, dok su na vlasti nepravedni vladari, kakve su i Abbasije bili. No, kad je shvatio da će njegova izolacija prouzoročiti više štete nego koristi (npr. postavljanje na kadijske pozicije ni naučno ni moralno dostojnih ljudi), na nagovor svoga učitelja i kolege Ebu Jusufa, prihvatio se kadijske službe.
Pored naprijed spomenutih općih karakteristika, život i djelo imama Šejbanije su specifični po mnogo čemu. U nastavku ćemo spomenuti nekoliko posebnih značajki ovog velikog hanefijskog imama.
- Bio je mudžtehid. Iako je imao intelektualno-pravne sposobnosti da bude apsolutni mudžtehid i u velikom broju pravnih pitanja zauzeo drugačiji stav, ipak je izabrao da bude mudžtehid unutar mezheba (mudžtehid u furuima-sekundarnim propisima) i slijedi pravnu školu svoga učitelja Ebu Hanife. Naime, smatrao je da primat pripada Ebu Hanifi, kao najvećem imamu.[59]
- Uticao je na razvoj malikijskog mezheba. Tako se imam Malik, njegov učitelj, preko njega upoznao sa Ebu Hanifinim učenjem i metodologijom, koji su ostavili vidljiv trag u strukturi Malikove Muvette. Usto, Esed ibn el-Furat, istaknuti Malikov učenik, ujedno je bio i Šejbanijev učenik. Dalje, imam Esed je bio učitelj malikijskog učenjaka Sahnuna (776-854), koji je napisao glavni izvor malikijskog mezheba - fikhsku enciklopediju Mudevvenu. Stoga ne treba da čudi da je Mudevvena po strukturi, poglavito po redoslijedu fikhskih poglavlja, slična Šejbanijevom Mebsutu. O njegovom uticaju malikijski učenjak Ibn Rušd Stariji (1058-1126) piše: „Al-Mudawwanah je kod fakiha kao što je Sibejhov Al-Kitāb kod gramatičara i Euklidova knjiga kod matematičara... Ona je napisana prema mezhebu stanovnika (učenjaka) Iraka).“[60]
- Uticao je direktno na nastanak šafijskog mezheba. Naime, imam Šafija je bio njegov istaknuti učenik. Brojne su Šafijine pozitivne kritike i impresije o njegovom učitelju Šejbaniju. Također, uticaj hanefijskog mezheba, tačnije Šejbanijevih djela, se osjeti u glavnoj Šafijinoj knjizi Umm.
- Uticao je indirektno na formiranje hanbelijske pravne škole.[61] Ahmed ibn Hanbel nije učio pred Muhammedom Šejbanijom, ali je učio kod njegovog kolege Ebu Jusufa tri godine.[62] Tako imam Ahmed priznaje da je imam Ebu Jusuf prvi njegov učitelj iz hadisa: „Prvi od kojeg sam zapisivao hadise je Ebu Jusuf.“[63]
- Smatra se ocem komparativnog islamskog prava (fikha).[64] Šejbani je uticao na nastanak komparativnog fikha, prvenstveno kroz svoja djela komparativnog fikha (Al-Ḥuǧǧah ‘alā ahl al-Madīnah, njegov rivajet Muvette imama Malika), u kojima je zapisivao fikh obje pravne škole: iračke škole mišljenja (re'ja), tj. hanefijskog mezheba i hidžaske škole hadisa, tj. malikijskog mezheba. Spomenuta djela su bila obrazac kasnijim učenjacima koji su se bavili komparativnim pravom, kao npr. Tahaviji, Ibn Džeriru et-Taberiju, Ibn Rušdu, Ibn Kudami i dr.
Također, Šejbani je ostvario značajan uticaj na nastanak komparativnog fikha i kroz svoju fikhsku enciklopediju zahiru-r-rivajet, prvu fikhsku enciklopediju na svijetu, koja je poslužila kao obrazac za pisanje temeljnih djela iz ostala tri mezheba (npr. Al-Mudawwanah u malikijskom, Al-Umm i Muẖtaṣar al-Muzani u šafijskom i Muẖtaṣar al-Ḥuraqi u hanbelijskom mezhebu).[65] Tako Ibn Tejmijje priznaje Šejbanijev uticaj na nastanak izvornih djela šafijskog i hanbelijskog mezheba, pa veli: „Doista je El-Hureki slijedio obrazac Muzenija, a Muzeni je slijedio obrazac Muhtesara[66] Muhammeda ibn Hasana...“[67]
- Dao je veliki doprinos na polju međumezhebskog zbližavanja i dijaloga, o čemu smo već pričali, kada smo se osvrtali na njegov doprinos razvoju komparativnog fikha.
- Zaslužan za zapisivanje i kodifikaciju hanefijskog mezheba, što je uradio putem pisanja zahiru-r-rivajeta, prve fikhske enciklopedije u islamu, kako je već pojašnjavano.[68]
- Zaslužan je za širenje hanefijskog mezheba, kako preko položaja kadije u Rekki i Horasanu, tako i preko svojih hanefijskih učenika koji su djelovali u najmanje 16 mjesta širom Islamske države, od Egipta do Afganistana. Štaviše, tadašnji vrhovni kadija i njegov kolega Ebu Jusuf ga je i postavio kao kadiju u Rekki, ljetnjoj prijestolnici Abbasijske države, s ciljem širenja hanefijskog mezheba. Tako Muhammed ibn Semaa navodi: „Razlog miješanja Muhammeda ibn Hasana sa sultanom jeste činjenica da je od Ebu Jusufa zatražen savjet o čovjeku koji će obnašati funkciju kadije u Rekki. Stoga im je odgovorio: „Ne znam vam čovjeka koji je podesan, osim Muhammeda ibn Hasana. Ako hoćete, zatražite da dođe iz Kufe[69].“ Tako su ga oni doveli. Kada je došao, prišao je Ebu Jusufu, pa ga je pitao: „Zašto si me doveo?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Tražili su od mene savjet u vezi kadije Rekke. Tako sam im ja ukazao na tebe, a time sam imao na umu da je doista Uzvišeni raširio ovo naše znanje po Kufi, Basri i cijelom Mašriku (istočni dio Islamske države). Stoga sam htio da ti budeš u dotičnoj pokrajini, kako bi Allah preko tebe raširio ovo naše znanje u njoj i drugim šamskim krajevima iza nje.“...“[70]
- Postavio je temelje privrednog (ekonomskog) prava u islamu. Tako njegova knjiga Kitāb al-kasb (Knjiga o privređivanju) predstavlja prvu knjigu napisanu u oblasti islamskog privrednog prava. Također, Šejbanijeva ekonomska misao je zastupljena i u drugim njegovim djelima, posebno knjigama iz Mebsuta koje govore o muamelatu (imovinskom pravu), kao npr. Kitāb al-buyū' wa al-salam (Knjiga o kupoprodajama i selemu), Kitāb al-ṣarf (Knjiga o konverziji), Kitāb al-iǧārāt (Knjiga o najmovima).[71]
- Smatra se utemeljiteljem islamskog međunarodnog prava (sijera), budući da je, između ostalog, napisao prve posebne knjige o sijeru: Al-Siyar al-kabīr i Al-Siyar al-ṣaġīr. Štaviše, prema mišljenju određenih autora, drži se utemeljiteljem međunarodnog prava uopće, jer je sakupio i sistematizirao pravila islamskog međunarodnog prava 800 i više godina prije nego što je djelovao Hugo Grocije (Grotius[72], 1583-1645).[73] Stoga je Jozef fon Hamer (Joseph von Hammer, 1774-1856), glasoviti austrijski orijentalista, imenovao Šejbanija „muslimanskim Hugo Grocijem“.[74] U Oksfordskom priručniku historije međunarodnog prava (The Oxford Handbook of the History of International Law) Šejbani je nazvan „praocem međunarodnog prava (grandfather of international law)“[75] i njegova biografija je obrađena kao prva među 21 biografijom istaknutih historijskih ličnosti koje su dale doprinos razvoju međunarodnog prava. Šrilankanski pisac Kristofer Viramantri (Christopher Weeramantry, 1926-2017), inače sudija Međunarodnog suda pravde u Hagu (1991-2000) i jedno vrijeme potpredsjednik dotičnog suda (1997-2000), identificirao je Šejbanija kao autora najdetaljnijeg ranog djela iz međunarodnog prava, zaključivši da je Al-Siyar preteča razvoju modernog internacionalnog prava i da su Grocijeva djela o međunarodnom pravu možda pisana pod uticajem ranih islamskih učenjaka, uključujući djela Šejbanija na dotičnu temu.[76]
Također, imam Muhammed je obrađivao pravna pitanja iz sijera i u drugim svojim fikhskim djelima (Al-Aṣl, Al-Ǧāmi' al-kabīr, Al-Ǧāmi' al-ṣaġīr itd.)[77]
- Šejbani je prvi koji se bavio fikhskom naukom o sličnim i paralelnim propisima (ilm el-ešbah ve en-nezair), odnosno naukom o fikhskim (pravnim) finesama (ilm el-furuk el-fikhijje), što je vidiljivo iz njegovog opusa, pogotovo iz njegovih knjiga Al-Aṣl, Al-Ǧāmi' al-kabīr i Al-Ḥuǧǧah ‘alā ahl al-Madīnah.[78]
- Bio je profesionalan, sposoban, mudar i, što je najvažnije, pravedan i hrabar kadija (šerijatski sudija).[79] Dovoljno je spomenuti sljedeća dva slučaja kao svjedočenje o njegovoj pravednosti i hrabrosti na dužnosti kadije. Oba slučaja su se desila dok je bio rekkanski kadija. Zbog prvog slučaja mu je čak jedno vrijeme bilo zabranjeno da sudi i izdaje fetve.
Prvi slučaj je vezan za jednog potomka h. Alije. Naime, Jahja el-Kamil ibn Abdullah el-Mahd ibn Hasan el-Musenna ibn Hasan ibn Alija (728-iza 798), čukununuk h. Alije i navrnunuk Muhammeda, a.s., je digao ustanak 176. godine po Hidžri (792. godine) u Dejlemu (planinska oblast u Gilanu (Džejlanu), zapadni Taberistan na sjeveru Irana) zbog nepravde.[80] Tadašnji halifa Harun er-Rešid je poslao svoga vezira El-Fadla ibn Jahju el-Bermekija sa ogromnom vojskom od 50 000 ljudi da uguši ustanak. Vezir El-Fadl je ponudio Jahji sigurnost (eman, zaštitu, dekret o zaštiti), ako se preda i pokori halifi. Jahja je pristao, ali pod uslovom da halifa svojeručno potpiše dekret o zaštiti. Harun er-Rešid je to prihvatio. Stoga je lično potpisao dekret o zaštiti, kojem su svjedoci bili kadije, fakihi (pravnici) i starješine (šejhovi) Hašimija (tj. ehli-bejta: Abbasije, Alevije, Džaferije i dr.). Onda je dekret o zaštiti poslao Jahji u Dejlem, zajedno sa poklonima i većim materijalnim iznosom. Tako je Jahja iz Dejlema otišao u Bagdad i poklonio se halifi. Halifa ga je toplo ugostio, sa svim počastima. Potom se Jahja vratio u rodnu Medinu. Historičari spominju da mu je imam Malik, inače njegov učitelj, u Medini potvrdio da je riječ o pravno važećem dekretu o zaštiti.
Tako je Jahja el-Kamil jedno vrijeme živio u Medini, najmanje šest godina, sve dok 798. godine nije preminuo vrhovni kadija Ebu Jusuf i na njegovo mjesto došao zloglasni Ebu-l-Buhturi Vehb ibn Vehb (?-815/16), Medinjanin, porijeklom iz Kurejša. Tada je halifa Er-Rešid odlučio da pogazi dekret o zaštiti, ali mu je trebala odluka o pravnom poništenju iz učenjačkih krugova. Stoga je u svojoj ljetnoj prijestolnici Rekki, u vrijeme kada je Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani obnašao funkciju kadije, sazvao sastanak najvećih ulemanskih autoriteta. Sastanku su, pored Šejbanije, prisustvovali, između ostalih, vrhovni kadija Ebu-l-Buhturi i Hasan ibn Zijad, Šejbanijev kolega i učenik Ebu Hanfe. Bio je prisutan i sam Jahja el-Kamil.
Sajmeri i drugi historičari navode detalje ovog događaja, onako kako ga Šejbani lično opisuje: „Kada je Er-Rešid stigao u Rekku, došao sam, pa sam ušao kod njega, zajedno sa Hasanom ibn Zijadom el-Lu'luijem i Ebu-l-Buhturijom Vehbom ibn Vehbom. Tako nam je Er-Rešid izvadio dekret, o zaštiti, koji je napisao Jahji ibn Abdullahu ibn Hasanu. Stoga mi ga je dao, pa sam ga pročitao. Onda sam shvatio koji je razlog što smo mu došli. Tako sam upoređivao između toga da pokažem nešto što bi moglo prouzročiti da ja budem razlog da čovjek bude ubijen i toga da ga ne klevećem, iako znam da će mi to privući Rešidov gnjev. No, odabrao sam Allahovu naredbu i ahiretsku kuću, pa sam kazao: „Ovo je dekret o zaštiti koji je potvrđen, ne postoji pravna doskočica (hilet) kojim se može poništiti.“ Na to je Er-Rešid istrgao dokument iz mojih ruku i dao ga El-Lu'luiju. Tako ga je on pročitao i kazao rečenicu tako tiho da ne znam da li se čula ili se nije čula: „Ovo je dekret o zaštiti.“ Stoga je Er-Rešid istrgao dokument iz njegovih ruku i dao ga El-Buhturiju. Tako ga je on pročitao. Zatim je kazao: „Ja se ne uzdam u njega (tj. dekret o zaštiti), niti sam zadovoljan sa njim. Ovo je hrđav čovjek. Pobunio se i prolio krv muslimana. I uradio je i uradio... Stoga, on ne zaslužuje zaštitu.“ Potom je rukama dotakao svoje cipele. Tada sam ga vidio kako vadi nož i kako pismo (o zaštiti) reže na dvije polovine. Onda ga je dao slugi. Zatim se okrenuo Er-Rešidu, te kazao: „Ubij ga, a ja sam odgovoran za njegovu krv (tj. ubistvo).“
Šejbani dalje prenosi: „Tako smo ustali sa sastanka. Došao mi je Rešidov glasnik sa porukom da ne izdajem nikome fetve, niti da presuđujem. To je potrajalo sve dok Ummu Džafer (tj. Zubejda, Rešidova žena) nije htjela da uvakufi izvjesni vakuf. Stoga mi je uputila pismo o tome, a ja sam joj objasnio da mi je zabranjeno da izdajem fetve. Na to je ona pričala sa Er-Rešidom, pa mi je dao dozvolu.“
Šejbani dalje kazuje: „Svi iz Rešidove porodice, a i ja, smo se čudili Ebu-l-Buhturiju, koji je bio sudija, kakvu je fetvu donio i kako je na sebe preuzeo krv (ubistvo) čovjeka muslimana. Onda, kako je nosio u svojim cipelama nož.“
Šejbani dalje veli: „Er-Rešid nije ubio Jahju tada. Naime, Jahja je umro u zatvoru nakon nekog vremena.“ Tačnije, Es-Sindi ibn Šahik, načelnik bagdadske policije, po naredbi Haruna er-Rešida, sproveo je Jahjaa u tamnicu bagdadskog zatvora, gdje je umro nepoznate godine. Musa ibn Abdullah ibn Musa, potomak h. Ebu Bekra, dodatno prenosi: „Kada je Muhammed (eš-Šejbani) izašao, počeo je da plače. Mnogo je plakao. Stoga sam ga pitao: „O Ebu Abdullah, da li plačeš radi ove rane na glavi?“ Naime, Er-Rešid ga je gađao mastionicom, pa mu je načinio ranu na glavu i krv je potekla niz njegovo lice i odjeću. I još mu je kazao: „Odluku ovoga i sličnih njemu da se dignu na ustanak jačaju ti i tebi slični!“ Muhammed mi je odgovorio: „Ne, tako mi Allaha, ne plačem zbog toga, već plačem zbog moje slabosti.“ Pitao sam: „Koja je bila tvoja slabost, kad si doista zauzeo stav koji je plemenitiji od bilo kojeg stava na licu zemlje?“ Na to je on odgovorio: „Kada je Ebu-l-Buhturi kazao što je kazao, trebalo je da kažem: „Odakle ti izvor za takve riječi?“, kako bih iznio argument protiv njega koji pobija ono što je on kazao.“[81]
Drugi slučaj koji potvrđuje Šejbanijevu kadijsku hrabrost i pravdu se desio 184. godine po Hidžri (800. godine), kada je spasio imama Šafiju od pogubljenja. Naime, Šafija je te godine obavljao određene administrativne poslove u Nedžranu (pokrajina u današnjoj jug. zap. S. Arabiji, na granici sa Jemenom). No, namjesnik Jemena ga je kod halife Haruna er-Rešida nepravedno optužio za zavjeru protiv Abbasijske države. Stoga je Šafija, zajedno sa devet Alevija (pripadnika h. Alijine porodice), koji su isto optuženi za zavjeru, sproveden u Bagdad. Međutim, halifa se nalazio u Rekki, ljetnoj abbasijskoj rezidenciji, te su oni iz Bagdada prebačeni u Rekku. Tako su uvedeni na prijem kod halife. U prisustvu halife je bio i Muhammed eš-Šejbani, tadašnji rekkanski kadija. Er-Rešid je počeo raspravljati prvo sa ovih devet članova h. Alijine porodice, jednim po jednim. Kako je sa kojim od njih završio raspravu, tako je naređivao krvnicima da ga pogube. Na kraju ih je likvidirao svih devet.
Onda je došao red na Šafiju. Halifa mu se obratio, između ostalog, sljedećim riječima: „Ti si se digao protiv nas i smatraš da ja nisam za halife.“ Šafija je negirao optužbe, objasnivši da je nepravedno optužen, da se inače bavi naukom i fikhom, te da kadija Muhammed ibn Hasan to zna. Stoga je Er-Rešid pitao Šejbanija: „O Muhammede, da li je ovo što dotični govori tako kako govori?“ Šejbani je odgovorio: „Naravno. On u nauci zauzima visoko mjesto i nema veze sa stvarima za koje je optužen.“ Stoga je halifa kazao: „Onda ga uzmi dok ne razmotrim njegov slučaj.“ Na to ga je Šejbani uzeo. Tako je Šafija zbog Šejbanijevih hrabrih i istinitih riječi spašen pogubljenja.[82]
- Sekundarne fikhske propise je obrađivao u skladu sa pravilima arapskog jezika.[83]
3.1. Kratka biografija
Zufer ibn Huzejl el-Anberi (728–775)[84], tabi-tabiin i treći po važnosti učenik Ebu Hanife. Arapskog je porijekla, iz plemena Temim. Rođen je u Kufi, gdje se školovao kod Ebu Hanife preko 20 godina. Pored Ebu Hanife, učio je i pred drugim renomiranim kufanskim šejhovima. Među njima su: Sufjan es-Sevri, utemeljitelj sevrijskog mezheba, Jahja ibn Abdullah ibn el-Haris et-Tejmi, Ismail ibn Ebu Halid el-Bedželi, Sulejman ibn Mihran el-A'meš, Hadždžadž ibn Ertah en-Nehai, Zekerijja ibn Ebu Zaide el-Hemdani, Hasan ibn Umare el-Bedželi itd. Na svom putu traženja znanja boravio je, pored Kufe, i u drugim naučnim centrima Iraka, Arabije i Perzije: Basri, Mekki, Medini, Isfahanu itd.
Nakon Ebu Hanifine smrti Zufer preuzima njegovu halku i postaje vodeći hanefijski pravnik u Kufi. Oko 770. godine prelazi u Basru da živi i djeluje, gdje dobija posao basranskog kadije. Tu ostaje do svoje prerane smrti. Među njegovim učenicima su: Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, Hasan ibn Zijad el-Lu'lui, Abdullah ibn el-Mubarek, Nuh ibn Derradž en-Nehai, En-Nu'man ibn Abdusselam et-Tejmi el-Asbehani, Šekik ibn Ibrahim el-Belhi, Veki' ibn el-Džerrah, Hassan ibn Ibrahim el-Kirmani, Abdulvahid ibn Zijad, El-Hakem ibn Ejjub, Malik ibn Fudejk - sve isto Ebu Hanifini učenici; Eksem ibn Muhammed i dr. Pouzdan prenosilac. Ima svoj Al-Āṯār, jednu od najstarijih hadiskih zbirki. Pored dotične hadiske zbirke, autor je još svega dva djela, i to iz fikha: Maqālāt, Muǧarrad fī al-furū'.
3.2. Glavne karakteristike njegovog lika i djela
Zufer je spadao u vodeće islamske učenjake svoga doba - formativnog doba pravnih škola (mezheba). Bio je upućen u fikh (islamsko pravo), hadis (nauku o predajama Muhammeda, a.s.), teologiju (kelam), tefsir (tumačenje Kur'ana), ahlak (islamsku etiku), arapski jezik i druge islamske nauke.[85] Ubrajao se u treću generaciju muslimana - tabi-tabiine (sljedebenike tabiina), tj. one koji su se susreli sa tabiinima (drugom generacijom muslimana), sljedbenicima ashaba. Posjedovao je izuzetne moralne osobine. Njegov ahlak se nije pogoršao ni kada je postao kadija. O njegovoj čestitosti, poštenju, pravednosti, skromnosti i pobožnosti svjedoče ne samo njegove osobne izjave, već i izvješća njegovih savremenika.
Treba spomenuti da je i Zufer, poput svoga učitelja Ebu Hanife, prvobitno izbjegavao obnašanje ikakvih javnih funkcija. Naime, smatrao je, kao i Ebu Hanife, da ne treba obnašati javne službe, posebno kadijske, dok su na vlasti nepravedni vladari, kakve su i Abbasije bile općenito, poglavito Ebu el-Abbas es-Seffah (750-754) i Ebu Džafer el-Mensur (754-775).
Stoga ne treba da čudi kako je Zufer odbijao obnašati funkciju kadije, iako ga je vlast tjerala par puta. O tome nam priča Muhammed ibn Abdullah el-Ensari, Zuferov učenik iz Basre: „Zufer je natjeran da preuzme službu kadije, pa je odbio. Njegova kuća je srušena, a on se jedno vrijeme skrio. Onda je izašao i popravio svoju kuću. Zatim je ona srušena drugi put. On se ponovo skrio sve dok nije pomilovan.“[86] U drugoj predaji Muhammed ibn Abdullah el-Ensari prenosi: „Zufer je natjeran da preuzme službu kadije. No, on je odbio i skrio se jedan period. Stoga mu je kuća srušena. Onda je izašao i popravio svoju kuću. Zatim je ponovo natjeran i njegova kuća je srušena, ali nije prihvatio (kadijsku službu).“[87]
Kada je Zufer shvatio da će njegova izolacija prouzoročiti više štete nego koristi (npr. postavljanje na kadijske pozicije naučno i moralno nedostojnih ljudi), odlučio je prihvatiti kadijsku službu.
Pored naprijed spomenutih općih karakteristika, život i djelo imama Zufera su specifični po mnogo čemu. U nastavku ćemo spomenuti nekoliko posebnih značajki ovog velikog hanefijskog imama.
- Bio je mudžtehid. Iako je imao intelektualno-pravne sposobnosti da bude apsolutni mudžtehid i u velikom broju pravnih pitanja zauzeo drugačiji stav, ipak je izabrao da bude mudžtehid unutar mezheba (mudžtehid u furuima-sekundarnim propisima) i slijedi pravnu školu svoga učitelja Ebu Hanife. Naime, smatrao je da primat pripada Ebu Hanifi, kao najvećem imamu.[88] Tako je kazao: „Nisam se razišao sa Ebu Hanifom u nekom stavu, a da to Ebu Hanife nije već ranije zastupao.“[89]
Druge prilike, Zufer je rekao slično: „Sve ove moje stavove je izrekao Ebu Hanife prije mene. Onda je preko njih došao do činjenica, do kojih ja nisam došao. Tako je promijenio mišljenje, jer je došao preko njih do drugih činjenica, a ja sam zadržao to mišljenje.“[90]
O Zuferovom intelektualno-pravnom pregalaštvu dovoljno govori podatak da se u izvjesnim meselama (pravnim pitanjima) njegovo mišljenje preferira nad drugima unutar hanefijskog mezheba. Tako je Ahmed el-Hamevi (?-1687) napisao menzumu (poučnu poemu) koju je nazvao 'Uqūd al-durar fīmā yuftā bihī fī al-Maḏhab min aqwāl Zufar (Niska bisera u stavovima Zufera po kojima se izdaje fetva unutar Mezheba), gdje je versificirao 17 mesela u kojima se radi po Zuferovom mišljenju unutar hanefijskog mezheba. Tu kasidu je prokomentarisao Abdulganijj en-Nablusi (1641-1731), u djelu pod naslovom Nuqūd al-ṣurar šarḥ 'Uqūd al-durar fīmā yuftā bihī fī al-Maḏhab min aqwāl Zufar (Novac iz kese - komentar Ukud ed-durer fima jufta bihi fī el-Mezheb min akval Zufer).[91] Ibn Abidin (1784-1836) se kritički osvrnuo na dotičnu poemu, pa je oduzeo 3 mesele, a dodao drugih 8, pa je došao do zaključka da je broj odabranih Zuferovih stavova 22. O tome je napisao menzumu, koja se nalazi unutar njegove glasovite Hašije.[92]
Abdussettar Hamid, profesor na fakultetu Imami-Eazama (Kulijje El-Imam el-A'zam) u Bagdadu, smatra da odabranih stavova ima Zufera 25: svih 17 koje je opjevao Hamevi, plus 8 koje je dodao Ibn Abidin.[93] Inače, treba naglasiti da broj Zuferovih odabranih stavova unutar hanefijskog mezheba varira, shodno potrebama vremena i prostora, odnosno sukladno idžtihadu hanefijskih pravnika u određenom vremenu i na izvjesnom prostoru da se u nekoj meseli radi ili ne radi po Zuferovom mišljenju.
- Uticao je neizravno na razvoj malikijskog mezheba. Naime, imam Malik se preko Muhammeda eš-Šejbanije, Zuferovog učenika, upoznao sa Ebu Hanifinim učenjem i metodologijom, koji su ostavili vidljiv trag u strukturi Malikove Muvette. Usto, Esed ibn el-Furat (759-828), istaknuti Malikov učenik, ujedno je bio i Šejbanijev učenik. Dalje, imam Esed je bio učitelj malikijskog učenjaka Sahnuna (776-854), koji je napisao glavni izvor malikijskog mezheba - fikhsku enciklopediju Mudevvenu. Stoga ne treba da čudi da je Mudevvena po strukturi, poglavito po redoslijedu fikhskih poglavlja, slična djelima Ebu Hanifinih učenika. O Zuferovom uticaju malikijski učenjak Ibn Rušd Stariji (1058-1126) piše: „Al-Mudawwanah je kod fakiha kao što je Sibejhov Al-Kitāb kod gramatičara i Euklidova knjiga kod matematičara... Ona je napisana prema mezhebu stanovnika (učenjaka) Iraka).“[94]
- Uticao je indirektno na nastanak šafijskog mezheba. Naime, imam Šafija je bio istaknuti učenik Muhammeda Šejbanije, Zuferovog učenika. Već smo spominjali, u uvodu u prijevod Šejbanijevog Asara, brojne Šafijine pozitivne kritike i impresije o njegovom učeniku Šejbaniju.[95] Također, uticaj hanefijskog mezheba se osjeti u glavnoj Šafijinoj knjizi Umm.
- Uticao je indirektno na formiranje hanbelijske pravne škole. U uvodu u prijevod Šejbanijevog Asara, naveli smo Ahmedovu izjavu u u kojoj priznaje da je preuzimao od imama Muhammeda, Zuferovog učenika.[96]
- Zufer je zaslužan za širenje hanefijskog mezheba, kako preko položaja glavnog predavača u Ebu Hanifinoj halki u Kufi nakon Ebu Hanifine smrti, te kadijske službe u Basri, tako i preko svojih hanefijskih učenika koji su djelovali u najmanje 9 mjesta širom Islamske države, od Sirije do Afganistana.[97] Zufer je posebno zaslužan što se hanefijski mezheb raširio u Basri. Ahmed ibn Abde ed-Dabijj (?-859), muhaddis iz Basre, prenosi: „Zufer ibn el-Huzejl je došao u Basru. Tako je bio dolazio u halku Osmana el-Bettija. On je sa njima raspravljao, istraživao njihov usuli-fikh (osnovu, metodologiju fikha) i ispitivao ih o njihovim propisima (fikhu). Dalje, kada bi vidio da su u nečemu napustili usul (metodologiju, osnovu), pričao bi o tome sa Osmanom, kako bi mu objasnio da je napustio metodologiju. Potom bi o tome iznio odgovor koji je bolji od njihovog. Stoga, ukoliko bi oni taj odgovor priznali za bolji, Zufer bi kazao: „To je stav Ebu Hanife.“ Tako je radio sve dok se halka nije okrenula njemu, a Osman el-Betti ostao sam.“[98]
Ahmed ibn Abde ed-Dabijj prenosi još dužu i detaljniju verziju dotične priče, u kojoj veli: „Jusuf ibn Halid es-Semti je došao u Basru od Ebu Hanife. Tako je dolazio Osmanu el-Bettiju, a on je bio glavešina Basre i njen fakih (pravnik). Tu je raspravljao sa njegovim učenicima o meselama (pravnim pitanjima). Navodio im je njihova razilaženja sa Ebu Hanifom. Stoga su ga oni udarali i vrijeđali Ebu Hanifu.
Takvo stanje je bilo sve dok Zufer ibn el-Huzejl nije došao u Basru. Naime, on je bio upućeniji u diplomatiju od Jusufa. Tako je on dolazio u Bettijevu halku, pa je slušao njihove mesele. Kada bi naišao na osnovu (asl), na temelju koje su gradili, istraživao bi propise (furu') koje su izveli na temelju te osnove. Dalje, ukoliko bi naišao da su napustili osnovu, zahtijevao bi od Bettija (da se vrati na osnovu). Tako bi natjerao Bettija da se drži svoga stava (tj. stava baziranog na njihovoj osnovi) i pojasnio bi mu kako je napustio osnovu. Stoga bi njegovi učenici postajali svjedoci protiv njega samog. Potom, ukoliko bi se Bettijevi učenici upoznali sa dotičnim stavom, i on im se svidi, Zufer bi im kazao: „Naime, u ovom poglavlju ima bolja osnova od te.“ Zufer bi onda spomenuo tu bolju osnovu, iznio argument za nju, a protiv njih, te donio dokaze na njihovu štetu. Zahtijevao bi od Bettija da prihvati dotičnu bolju osnovu, a njegovi učenici bi svjedočili protiv njega. Zatim bi im kazao: „To je stav Ebu Hanife.“
Bilo je potrebno da prođe svega nekoliko dana da se halka okrene Zuferu, a El-Betti ostane sam.“[99]
Ibn Abdulberr navodi sljedeću priču, kako je Zufer došao u Basru kao kadija i širio hanefijski mezheb: „Zufer ibn Huzejl... Dobio je poziciju basranskog kadije. Stoga mu je Ebu Hanife kazao: „Ti već znaš za postojeće neprijateljstvo, zavist i rivalstvo između nas i stanovnika Basre. Mislim da se nećeš spasiti od njih.“ Kada je Zufer došao u Basru kao kadija (šerijatski sudija), kod njega su se skupili učenjaci. Počeli su da se sa njim raspravljaju o fikhu (islamskom pravu), dan za danom. Tako, kada bi Zufer vidio da oni prihvataju i smatraju dobrim stav koji on iznosi, rekao bi im: „To je stav Ebu Hanife.“ Onda bi oni pitali: „Zar je taj Ebu Hanife dobar?“ Na to bi im Zufer odgovorio: „Da, i više od toga.“ Tako je on nastavio da im govori, kada bi vidio kako prihvataju stav kojeg on argumentira protiv njih, kako im godi i kako ga smatraju ispravnim: „To je stav Ebu Hanife.“ Njima bi se to svidjelo.
Takav Zuferov odnos sa učenjacima Basre je potrajao sve dok veliki broj njih nije mržnju prema Ebu Hanifi promijenio u ljubav, te nekadašnje loše mišljenje o njemu u lijepi stav.“[100]
O Zuferovoj ulozi u širenju hanefijskog mezheba u Basri nas izvještava i Sulejman ibn Ebu Imran Abdullah: „Obavijestio me je Esed: „Zufer je došao u Basru, pa je ušao u njenu džamiju. Tako su se oko njega okupile halke učenika tabiina (tabi-tabiina).“[101]
Štaviše, Zufer je prvi Ebu Hanifin učenik koji je uspješno prenio hanefijski mezheb u Basru. Tako Ibn Hadžer prenosi: „Bilježi Ibn Adijj, putem Harisa ibn Malika. On je kazao: „Prvi koji je došao u Basru sa Ebu Hanifinim mišljenjem je Zufer.“[102]
- Zufer je bio izrazito stručan u korištenju kijasa (analogije). Smatrao je kako kijas predstavlja srž fikha. Dvije glavne karakteristike njegovog kijasa su: 1) izvođenje illeta (pravnog razloga) iz kur'ansko-hadiskih tekstova i uopćavanje propisa koji se zasnivaju na tim illetima; 2) nastojanje da illet (pravni razlog) bude jednako postojan u i u aslu (osnovnom, izvornom propisu) i u fer'u (izvedenom, novonastalom propisu).[103]
- Bio je profesionalan, sposoban, mudar i, što je najvažnije, pravedan i hrabar kadija (šerijatski sudija).[104] O tome nam svjedoče njegove patnje koje je podnio, a o kojima smo već govorili.
Ebu Hanifini hanefijski učenici su autori najstarijih knjiga fikha. Uticali su na razvoj malikijskog, šafijskog i hanbelijskog mezheba. Zaslužni su za širenje hanefijskog mezheba, te njegovo zapisivanje i kodifikaciju. Udarili su temelje komparativnom pravu, međunarodnom pravu (sijer), ekonomskom pravu i finansijskom pravu u islamu. Razvili su koncept „države blagostanja“ (eng. welfare state) mnogo prije nego što se o tom pojmu počelo raspravljati u savremeno doba. Reformisali su i unaprijedili finansije Abbasijske države. Prvi su pisali o maksimama oporezivanja (taksacije). Dali su veliki doprinos na polju međumezhebskog zbližavanja i dijaloga. Prvi su se bavili fikhskom naukom o sličnim i paralelnim propisima (ilm el-ešbah ve en-nezair), odnosno naukom o fikhskim (pravnim) finesama (ilm el-furuk el-fikhijje). Obnašali su funkcije kadija, pa čak i službu vrhovnog kadije. Pokazali su veliku stručnost u korištenju kijasa (analogije). Neki od njih su bili u rangu apsolutnih mudžtehida (Ebu Jusuf, Muhammed eš-Šejbani i Zufer), te, iako su imali intelektualno-pravne sposobnosti da budu apsolutni mudžtehid i u velikom broju pravnih pitanja zauzeli drugačiji stav, ipak su izabrali da budu mudžtehidi unutar mezheba i slijede pravnu školu svoga učitelja Ebu Hanife. Naime, smatrali su da primat pripada Ebu Hanifi, kao najvećem imamu.
Ebu Hanifini učenici koji nisu bili hanefijskog mezheba su dali, također, značajan doprinos razvoju rane islamske misli. Isticali su se na raznim poljima: fikh, hadis, tefsir, kelam (akaid), kiraet, ahlak (islamska etika), zuhd (skromnost), tesavvuf (nauka o duši), lingvistika, književnost, pjesništvo, historija, genealogija itd. Među njima ima nekoliko osnivača pravnih škola (Malik ibn Enes, Sufjan ibn Ujejne, Sufjan es-Sevri, Lejs ibn Sa'd).
Autor: Jusuf Džafić
[1] Zbog ograničenosti prostora nećemo ovdje navoditi relevantnu literaturu o Ebu Hanifinom životu i djelu. No, vidi bilješku br. 1 u sljedećem radu Jusufa Džafića, objavljenom u Glasniku Rijaseta IZ u BiH, gdje je naveden gro literature o Ebu Hanifi: Jusuf Džafić: Jusuf Džafić, Ebu Hanifina oporuka - vasijjet Ebu Jusufu, Glasnik Rijaseta IZ u BiH, 2021, sv. 83, br. 9-10, str. 611-612.
[2] Vidi detaljnije o Ebu Jusufu: Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, Dar Sadir, Bejrut, 1968, sv. 6, str. 52, sv. 7, str. 52, 330-331, 337; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, Mekrez El-Buhus el-islamijje ve ihja et-turas el-islamijj, Mekka, 1979, sv. 4, str. 474; El-Buhari, Et-Tarih es-sagir, Mektebe Dar et-turas, 1977, Halep - Kairo, sv. 2, str. 228; Muslim, El-Kuna ve el-esma', Imade el-bahs el-ilmijj bi El-Džamia el-islamijje, Medina, 1984, sv. 2, str. 922; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, El-Hej'e el-misrijje el-amme li el-kutub, Kairo, 1992, str. 499; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1981, sv. 1, str. 173; Veki', Ahbar el-kudat, Mektebe Et-Tidžarijje el-kubra, Kairo, 1947, sv. 3, str. 254-264, 282, 326; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, Dar Et-Turas, Bejrut, 1967, sv. 8, str. 162, 239; El-Begavi, Mu'džem es-sahabe, Mektebe Dar el-bejan, Kuvajt, 2000, sv. 3, str. 48; Ibn Hibban, Es-Sikat, Mektebe Ed-Dar, Medina, 1985, sv. 7, str. 645-647; Id., Mešahir ulema' el-emsar, Dar El-Vefa', Mensura, 1991, str. 270; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, Dar El-Asime, Rijad, 1990, sv. 1, str. 412; Hamza es-Sehmi, Tarih Džurdžan, Alem el-kutub, Bejrut, 1987, str. 487-488; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, Alem el-kutub, Bejrut, 1985, str. 29, 97-108, 158-159; Ibn Hazm, Džemhere ensab el-Areb, Dar El-Kutub el-imijje, Bejrut, 1983, str. 390; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, str. 172-173; Id., El-Istigna' fi ma'rife el-mešhurin men hamele el-ilm bi el-kuna, Dar Ibn Tejmijje, Rijad, 1985, sv. 2, str. 1015-1016; Id., El-Istiab fi ma'rife el-ashab, Dar El-Džil, Bejrut, 1992, sv. 2, str. 584-585; Ebu Nuajm, Ma'rife es-sahabe, Dar El-Vetan, Rijad, 1998, sv. 3, str. 1180; El-Hatib, Tarih Bagdad, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1996/97, sv. 10, str. 238, sv. 13, str. 348-349, sv. 14, str. 245-263, 298-299; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', Dar Er-Raid el-arebijj, Bejrut, 1970, str. 134-135; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, Matbea Fedale el-Muhammedijje, Rabat, 1965-1983, sv. 2, str. 174; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, Mektebe El-Melik Fehd el-vetanijje, Rijad, 2002, str. 177-178; Es-Sem'ani, El-Ensab, Daire El-Mearif el-usmanijje, Hajderabad, 1962, sv. 2, str. 91-92, sv. 3, str. 195-196, sv. 7, str. 90-91, sv. 10, str. 306-308; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, Dar El-Fikr, Bejrut, 1995, sv. 8, str. 200, sv. 60, str. 123, sv. 73, str. 298-300; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992, sv. 9, str. 3, 71-80, 213, sv. 10, str. 41-42; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, Dar Er-Risale el-alemijje, Damask, 2013, sv. 12, str. 446, sv. 13, str. 33-41, 280-281; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, Dar El-Kitab el-arebijj, Bejrut, 1997, sv. 5, str. 287, 325; Id., Usd el-gabe fi ma'rife es-sahabe, Dar El-Fikr, Bejrut, 1989, sv. 2, str. 187; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, Dar Sadir, Bejrut, 1994, sv. 5, str. 408, sv. 6, str. 37, 378-390; Ibn el-Futi, Medžme' el-adab fi mu'džem el-elkab, Vizare es-sekafe ve el-iršad el-islamijj, Teheran, 1995, sv. 3, str. 314-316; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, Dar El-Fikr, Damask, 1984, sv. 4, str. 291; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1996, sv. 1, str. 421-422; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1980, sv. 25, str. 318-319; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, Ledžne ihja' el-mearif en-nu'manijje, Hajderabad, 1987/88, str. 57-76; Id., Tarih el-islam, Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 2003, sv. 4, str. 907, 908, 918, 1021-1025, 1258, sv. 5, str. 918; Id., Sijer e'lam en-nubela', Muessese er-Risale, Bejrut, 1985, sv. 8, str. 535-539, sv. 10, str. 647; Id., Tezkire el-huffaz, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1998, sv. 1, str. 214-215; Id., Mizan El-I'tidal, Dar El-Ma'rife, Bejrut, 1963, sv. 2, str. 590-591, sv. 4, str. 447; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, Dar El-Furkan, Amman, 1984, str. 71; Id., El-Iber fi haber men gaber, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, sv. 1, str. 219-220; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, Dar Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, 2000, sv. 3, str. 116, sv. 15, str. 96-97, sv. 27, str. 89, sv. 29, str. 167, 173; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1997, sv. 1, str. 297-300; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, Dar El-Fikr, Bejrut, 1986, sv. 9, str. 300, sv. 10, str. 180-182, 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, Mir Muhammed Kutubhane, Karači, sv. 1, str. 309-310, 476, sv. 2, str. 220-222, 234-235, 459-460, 519-526; Ibn Haldun, Et-Tarih, Dar El-Fikr, Bejrut, 1988, sv. 3, str. 274; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, Dar El-Bešair el-islamijje, Bejrut, 2002, sv. 3, str. 437-438, sv. 6, str. 300-301; Id., Ref' el-isr an kudat Misr, Mektebe El-Handži, Kairo, 1998, str. 468-472; Id., El-Isabe fi temjiz es-sahabe, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1994/95, sv. 3, str. 40; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2006, sv. 3, str. 250-253, 541; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, Dar El-Kutub el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 107-108; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1983, str. 127-128; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, Dar El-Kalem, Damask, 1992, str. 241, 315-317; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, Dar En-Nevadir, Damask, 2011, sv. 3, str. 354-356; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, Dar El-Minhadž, Džidda, 2008, sv. 2, str. 265, 275-278; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, Dar El-Ma'rife, Bejrut, 1997, str. 252-253; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, IRCICA, Istanbul, 2010, sv. 3, str. 417-418, 440, sv. 5, str. 465; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, Mektebe El-Musenna, Bagdad, 1941, reprint Dar Ihja' et-turas el-arebijj, sv. 1, str. 46, 161, sv. 2, str. 1415, 1581, 1680; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, Tubia bi inaje Vekale el-mearif el-dželile fi metbeatiha El-Behijje, 1951, reprint Dar El-Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, sv. 2, str. 536; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, Dar Ibn Kesir, Damask-Bejrut, 1986, sv. 2, str. 231-232, 367-371; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, Dar Es-Seade, Kairo, 1906, str. 225; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, Vizare el-evkaf ve eš-šuun el-islamijje, Doha, 2007, str. 137-139; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, Dar El-Kitab el-arebijj, Bejrut, 1981, str. 370-377, 463-508; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, Dar El-Kitab el-arebijj, Bejrut, 1981, str. 101, 105, 110-112 (passim), 120, 126, 365-370, 389-418; Ez-Zirikli, El-E'alam, Dar El-Ilm li el-melajin, Bejrut, 2002, sv. 3, str. 79, sv. 8, str. 193-194; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, Mektebe El-Musenna, Bagdad, reprint Dar Ihja’ et-turas el-arebijj, Bejrut, sv. 13, str. 240-241; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, Muessese Nuvejhid es-sekafijje, Bejrut, 1988, sv. 2, str. 739; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, Dar El-Ihja' et-turas el-arebijj, Bejrut, 1952, sv. 9, str. 201-202; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1997, sv. 8, str. 465-468; Es-Simnani, Revda el-kudat ve tarik en-nedžat, Muessese Er-Risale, Bejrut, Dar El-Furkan, Amman, 1984, sv. 4, str. 1504; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo, 2002; Salim Öğüt, EBÛ YÛSUF, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1994, sv. 10, str. 260-265; Zafar Ishaq Ansari, The Early Development of Islamic Fiqh in Kufah with Special Reference to the Works of Abu Yusuf and Shaybani, doktorska teza, odbranjena na: McGill University, Montreal, 1966; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford University Press, London, 1975, str. 294-301 (passim), 301-306; Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, Dar En-Nehda el-arebijje, Bejrut, 1992, str. 151-161; Subhi el-Himsani, Kadi kudat Bagdad ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Medželle El-Medžme' el-ilmijj el-arebijj, 1965, sv. 40, br. 1, str. 117-136.
[3] Vidi općenito o Ebu Jusufovim naučnim sposobnostima: Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 22-27, 27-34 (passim), 40-43, 53-57, 58-62, 63-73 (passim), 83-95 (passim); Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 301-306; Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 151-161 (passim); Subhi el-Himsani, Kadi kudat Bagdad ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Medželle El-Medžme' el-ilmijj el-arebijj, 1965, sv. 40, br. 1, str. 117-136 (passim).
[4] Veki', Ahbar el-kudat, sv. 3, str. 258; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 523; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 489-490; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 410; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 52.
[5] Mudžtehid unutar mezheba je poznavalac šerijatskog prava koji je svojim znanjem bio sposoban da dalje razvija mezheb svoga učitelja, tj. da se u razdoblju nastanka mezheba (II-IV stoljeće) bavi furuima (sekundarnim propisima) unutar učiteljevog mezheba.
[6] Vidi detaljnije o Ebu Jusufovom idžtihadu: Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 22-27, 58-62, 63-73 (passim), 83-95 (passim); Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 301-306; Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 151-161 (passim); Subhi el-Himsani, Kadi kudat Bagdad ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Medželle El-Medžme' el-ilmijj el-arebijj, 1965, sv. 40, br. 1, str. 117-136 (passim).
[7] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 221; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 316; Ibn Abidin, El-Hašije, Dar El-Fikr, Bejrut, 1992, sv. 1, str. 67; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 61.
[8] El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 483; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 405; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 61.
[9] Ibn Rušd el-Džedd, El-Mukaddimat el-mumehhidat, Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 1988, sv. 1, str. 44-45.
[10] Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, Āsār (hanefijska hadiska zbirka), uvod, prijevod i komentar: Jusuf Džafić, IPF u Zenici, Zenica, 2020, str. 58-60.
[11] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 52.
[12] Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, Āsār (hanefijska hadiska zbirka), str. 62.
[13] Ovdje se pod Muhtesarom misli na Šejbanijev Es-Sijeru-l-kebir ili njegov Es-Sijeru-s-sagir.
[14] Ibn Tejmijje, Medžmu' el-fetava, Medžme' el-melik Fehd li tibaa el-Mushaf eš-šerif, Medina, 1995, sv. 4, str. 450-451.
[15] Vidi o Ebu Jusufovoj zasluzi za širenje hanefijskog mezheba: Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 157-159; Subhi el-Himsani, Kadi kudat Bagdad ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Medželle El-Medžme' el-ilmijj el-arebijj, 1965, sv. 40, br. 1, str. 119-121.
[16] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 99; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 248; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 6, str. 382; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 317; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 138; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 395; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 507; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 15.
[17] El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 225; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 138.
[18] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 248; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 10, str. 307; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 41; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 6, str. 37, 378-390; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 252; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 316; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 356; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 418; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 371; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 225; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 138; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 8, str. 193.
[19] Ovdje je očito riječ o grešci, pa je umjesto Bagdada navedena Kufa, budući da je imam Muhammed prije postavljenja na kadijsku službu u Rekki živio već u Bagdadu.
[20] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87-88; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 37-38.
[21] Vidi detaljnije o Ebu Jusufovom uticaju na nastanak islamskog privrednog prava: Ismet Ahmed Fehmi Ebu Sunne, Re'j El-Kadi Ebu Jusuf fi el-hajat el-iktisadijje li ed-devle el-islamijje fi ahd Harun er-Rešid min hilal Kitab el-haradž, El-Mektebe El-Mekkijje, Mekka, 2002.
[22] Vidi detaljnije o Ebu Jusufovom uticaju na utemeljenje islamskog finansijskog prava: Sabahuddin Azmi, Abu Yusuf's Contribution to the Theory of Public Finance, magistarski rad, odbranjen na: Department of Economics, Aligarh Muslim University, Aligarh, 1995.
[23] Ibid., str. 118.
[24] Ibid., str. 42.
[25] Vidi detaljnije o pojmu „države blagostanja“: Peter Bondarenko, Welfare state, www.britannica.com/topic/welfare-state, 7.5.2021., 19:10.
[26] Vidi detaljnije o Ebu Jusufovom reformisanju abbasijskog finansijskog sistema: Ismet Ahmed Fehmi Ebu Sunne, Re'j El-Kadi Ebu Jusuf fi el-hajat el-iktisadijje li ed-devle el-islamijje fi ahd Harun er-Rešid min hilal Kitab el-haradž, passim, posebno str. 62-64.
[27] Adam Smit (eng. Adam Smith) je novovjekovni škotski filozof koji se na Zapadu smatra, između ostalog: pionirom ekonomske misli, te ocem ekonomije, kapitalizma i oporezivanja.
[28] Sabahuddin Azmi, Abu Yusuf's Contribution to the Theory of Public Finance, str. 97.
[29] Vidi detaljnije o Ebu Jusufovom uticaju na nastanak sijera: Muhammed es-Sajjah, Ebu Jusuf el-Kadi ve ru'jetuhu es-sijasijje, Dar Kunuz el-ma'rife el-ilmijje, Amman, 2014.
[30] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 221, 390; Ibn Hadžer, Ref' el-isr an kudat Misr, str. 265; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 252; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 370.
[31] Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 108.
[32] Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 180; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 8, str. 193; Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 156.
[33] Vidi detaljnije o Ebu Jusufovom kadiluku: Veki', Ahbar el-kudat, sv. 3, str. 254-264, 282, 326; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 53-57 (passim), 63-67 (passim); Semir Rahim, Ihtijarat el-Kadi Ebu Jusuf fi bab el-kada' - džem'an ve diraseten, magistarski rad, odbranjen na: Fakultet islamskih nauka, Al-Madinah International University, Kuala Lumpur, 2016; Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 151-161; Subhi el-Himsani, Kadi kudat Bagdad ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Medželle El-Medžme' el-ilmijj el-arebijj, 1965, sv. 40, br. 1, str. 117-136.
[34] El-Hajrubejti, Ed-Durre el-garra' fi nesiha es-selatin ve el-kudat ve el-umera', Mektebe Nizar Mustafa el-Baz, Rijad, 1999, str. 249.
[35] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 71; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 234; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 75.
[36] Vidi o ovom slučaju: Veki', Ahbar el-kudat, sv. 3, str. 254-255; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 252; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 76; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 35; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 6, str. 384; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 475; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 400; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 56.
[37] Riječ je o abbasijskom halifi Muhammedu el-Mehdiju (775-785), ocu halifa Musaa el-Hadija (785-786) i Haruna er-Rešida (786-809).
[38] Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 76-77; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 35-36; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 181; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 105-107; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 418; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 56.
[39] Riječ je o abbasijskom halifi Ebu Džaferu el-Mensuru (754-775), djedu halife Haruna er-Rešida (786-809).
[40] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 70; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 505; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 55-56.
[41] Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 55.
[42] El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 300; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 6, str. 387.
[43] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 10, str. 238; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 3, str. 195-196; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 10, str. 41-42; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 280-281; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 907-908; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 2, str. 590-591; Id., El-Mugni fi ed-duafa', sv. 2, str. 387; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 309-310; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 3, str. 437-438; Ibn Hibban, El-Medžruhin, sv. 2, str. 57.
[44] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 525.
[45] El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 484; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 54.
[46] Ez-Zejlei, Tebjin el-hakaik šerh Kenz ed-dekaik, El-Matbea el-kubra el-emirijje, Kairo, 1895, reprint Dar El-Kitab el-islamijj, Kairo, sv. 4, str. 226; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 415-416; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 484; Semir Rahim, Ihtijarat el-Kadi Ebu Jusuf fi bab el-kada' - džem'an ve diraseten, str. 85.
[47] Dominique Sourdel, al-Faḍl b. al-Rabīʿ, referenceworks.brillonline.com/entries/ encyclopaedia-of-islam-2/al-fadl-b-al-rabi-SIM_2227, 9.5.2021., 17:02.
[48] Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 6, str. 379; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 252; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 316; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 354-355; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 369; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 138.
[49] Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 156.
[50] Vidi detaljnije o Ebu Jusufu i hilama: Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 67-73; Subhi el-Himsani, Kadi kudat Bagdad ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Medželle El-Medžme' el-ilmijj el-arebijj, 1965, sv. 40, br. 1, str. 124-125.
[51] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 105; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 252-254; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 73, str. 298-300; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 77-79; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 36; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 6, str. 384-386; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 181; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 298-300; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 520-521; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 265, 277; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 402-403; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 475-477.
[52] Zubejda bint Džafer ibn el-Mensur (766-831), unuka abbasijskog halife Ebu Džafera el-Mensura i žena abbasijskog halife Haruna er-Rešida.
[53] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 521; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 403-404; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 486-487.
[54] El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 479; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 69.
[55] Et-Tenuhi, Nešvar el-muhadare ve ahbar el-muzakere, Dar Sadir, Bejrut, 1971, sv. 7, str. 76-77; Ibn Tarar, El-Dželis es-salih el-kafi ve el-enis en-nasih eš-šafi, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2005, str. 337-338; Muhammed Isam Šebaru, Kadi el-kudat fi el-islam, str. 154; El-Muveffek el-Havarizmi el-Mekki, Menakib Ebu Hanife, str. 485-486; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 404.
[56] Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, str. 19.
[57] Vidi detaljnije o Muhammedu Šejbaniju: Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 336-337; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 500; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 8, str. 247; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 125-134; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, Mektebe Dar Et-Turas, Kairo, 1970, sv. 1, str. 28, 101-105 (passim), 105-178, 178-200 (passim), 246, 334, 399, 530, 539-540, sv. 2, str. 12, 65, 83, 86, 120, 131, 150, 245-246; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 174-175; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 169-178; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 135-136; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, str. 178-179; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 200-204; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 13, str. 346-347, sv. 54, str. 448; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 173-176; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 130-133; Ibn el-Esir, El-Lubab fi tehzib el-ensab, Dar Sadir, Bejrut, sv. 2, str. 219; Ibn es-Sai, Ed-Durr es-semin fi esma' el-musannifin, Dar El-Garb el-islamijj, Tunis, 2009, str. 159-161; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 80-82; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 184-185; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, El-Matbea el-Husejnijje el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 18; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 77-95; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 954-957; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 134-136; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 247-248; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 325-326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 527-530, sv. 2, str. 42-44, 526-529; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992/93, str. 162-163; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 60-63; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, Dar El-Bešair el-islamijje, Bejrut, 1996, sv. 2, str. 174-177; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540-541; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 130-131; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 237-240; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 149-150; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 305-306; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 253-254; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 123; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 1, str. 21, 81, 227, 563, 569, 581, 631, 911, sv. 2, str. 962, 1013-1014, 1378, 1384, 1424, 1452, 1525, 1581, 1667, 1669, 1680, 1908, 1980; Ismail-paša el-Bagdadi, Idah el-meknun fi ez-zejl ala Kešf ez-zunun, sv. 3, str. 115; Id., Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 2, sv. 2, str. 8; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 407-412; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 163; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 419-439; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 6, str. 80; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 9, str. 207-208; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 7, str. 227; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 500; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo, 2002; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Dar Es-Sekafe, Doha, 1987; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, Dar El-Kalem, Damask-Bejrut, 1994; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, El-Medželle el-arebijje, Rijad, 2017; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, Dar Ibn Hazm, Bejrut, 2012, sv. 1, str. 7-313; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, Oxford University Press, Oxford, 2012, str. 1081-1085; Mehmet Özşenel, ŞEYBANİ, Muhammed b. Hasan, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2010, sv. 39, str. 38-43; Zafar Ishaq Ansari, The Early Development of Islamic Fiqh in Kufah with Special Reference to the Works of Abu Yusuf and Shaybani; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.
[58] Vidi općenito o Šejbanijevim naučnim sposobnostima: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 44-50 (passim), 56-62 (passim); Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 71-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 150-171; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 134-135, 189-306; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 176-292; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.
[59] Vidi detaljnije o Šejbanijevom idžtihadu: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 44-50 (passim); Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 72-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 172-222; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 266, 287-301, 373-375; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.
[60] Ibn Rušd el-Džedd, El-Mukaddimat el-mumehhidat, sv. 1, str. 44-45.
[61] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na razvoj drugih mezheba: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 3, 14-35, 50-53, 62; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 83-91; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 150-151; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 124-127, 355-359, 369-372; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 41-43, 45.
[62] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 52.
[63] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 261; Ibn el-Dževzi, Menakib El-Imam Ahmed, str. 26.
[64] Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90.
[65] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na razvoj komparativnog fikha: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90-91; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 359, 366-372.
[66] Ovdje se pod Muhtesarom misli na Es-Sijeru-l-kebir ili Es-Sijeru-s-sagir.
[67] Ibn Tejmijje, Medžmu' el-fetava, sv. 4, str. 450-451.
[68] Vidi o Šejbanijevoj zasluzi za zapisivanje hanefijskog mezheba: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 62-72; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 52-70; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 92-149; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 144-188, 189-266, 272-278, 296, 351-355.
[69] Ovdje je očito riječ o grešci, pa je umjesto Bagdada navedena Kufa, budući da je imam Muhammed prije postavljenja na kadijsku službu u Rekki živio već u Bagdadu.
[70] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87-88; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 437-438; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 37-38.
[71] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak islamskog privrednog prava: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 103-119; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 169-170; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 176-177, 179-180.
[72] Hugo Grocije (lat. Grotius, holandski Groot) je novovjekovni holandski filozof koji se na Zapadu smatra ocem međunarodnog prava.
[73] Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 343; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081.
[74] Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081.
[75] Ibid., str. 1082.
[76] Christopher Weeramantry, Islamic Jurisprudence: An International Perspective, MacMillan Press, Hampshire-London 1988, str. 132.
[77] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak sijera: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 123-142; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 171; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 157-159, 325-326, 330-336 (passim), 340-345, 359-366; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081-1085; Grupa autora, El-Kanun ed-devlijj el-islamijj fi dav' kitabat ve idžtihadat el-Imam El-Evzai' ve el-Imam Eš-Šejbani, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2011; Osman ibn Džum'a Dumejrijje, El-Muahedat ed-devlijje fi fikh el-imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, Da've el-Hakk, Rabat, 1997, br. 177.
[78] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak nauke o fikhskim finesama: Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 152-164.
[79] Vidi detaljnije o Šejbanijevom kadiluku: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 40-44; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 229-232; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 86-91.
[80] Razloga za Jahjino dizanje ustanaka je mnogo. No, dovoljno je spomenuti činjenicu da je halifa El-Mensur (754-775), djed Haruna er-Rešida, strahovao da bi potomci h. Hasana ibn Alije mogli ugroziti njegovu vlast. Stoga je odlučio likvidirati sve uticajnije potomke. Tako je 145. god. po Hidžri (762. godine) uhapsio veći broj pripadnika h. Hasanove porodice i zatvorio ih u zatvor u A'zaru (El-A'zar) u Hašimiji, gradu 130 km južno od Bagdada. Ibn Kesir opisuje taj zloglasni zatvor: El-Mensur ih je stavio u zatvor u kojem nisu čuli ezan niti su znali koje je namasko vrijeme. Tako su u dotičnom zatvoru te godine pogubljeni: Jahjin amidža Hasan el-Muselles ibn Hasan el-Musenna i njegovi sinovi Alija el-Abid, Abdullah i Abbas; Jahjin otac Abdullah el-Mahd ibn Hasan el-Musenna; Jahjin amidža Ibrahim el-Gamr ibn Hasan el-Musenna i njegov sin Muhammed ed-Dibadž el-Asfer. Štaviše, te iste godine su likvidirana i njegova braća Ibrahim el-Dževad i Muhammed en-Nefs ez-Zekijje, sinovi Abdullaha el-Mahda, koji su podigli ustanak zbog dotičnih pogubljenja. Za detaljnije o prvim generacijama ehli-bejtu i njihovom stradanju vidjeti: Jusuf Džafić, Allahov poslanik i njegova porodica (ehli-bejt), MIZ Tuzla, Tuzla, 2018.
[81] Vidi za detaljnije o ovom događaju: Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 130-132; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 8, str. 247; Ebu el-Feredž el-Asbehani, Mekatil et-Talibijjin, Dar El-Ma'rife, Bejrut, str. 401-404; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 17-18; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 291; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 167-168; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 63; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 436-437; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 40-43; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 93-94, 96; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 87-88; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 25-26.
[82] Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 97-98; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 411-412; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 46; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 121, 130, 370.
[83] Vidi za detaljnije o arapskom jeziku u Šejbanijevom fikhu: Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 164-169; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 140-143; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 59-60.
[84] Vidi detaljnije o Zuferu: Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 6, str. 387; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 503-504; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 496; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 11, str. 654; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 3, str. 608-609; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 6, str. 339; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 269; Ebu eš-Šejh el-Asbehani, Tabekat el-muhaddisin bi Asbehan ve el-varidin alejha, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1992, sv. 1, str. 450-451; Ebu Nuajm, Tarih Asbehan, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1990, sv. 1, str. 373-374; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 109-113; Ibn Šahin, Tarih esma' es-sikat, Ed-Dar Es-Selefijje, Kuvajt, 1984, str. 94; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 142, 173-174; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 135; Es-Selmasi, Jahja ibn Ibrahim, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, str. 178 Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 6, str. 66-67; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 39, sv. 14, str. 134; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 197; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 2, str. 317-319; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 51-52; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 38-41; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 2, str. 71; Id., El-Mugni fi ed-duafa', sv. 1, str. 238; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 176; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 14, str. 134-135, sv. 27, str. 199; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 264; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 129; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 140, 243-244, 524, 534-536, sv. 2, str. 211-212, 330; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, str. 75-76; Id., Lisan el-mizan, sv. 2, str. 476-478; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 1, str. 330-332; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 32; Ibn Kutlubuga, Es-Sikat mimmen lem jeka' fi el-kutub es-sitte, Merkez En-Nu'man li el-buhus ve ed-dirasat el-islamijje ve tahkik et-turas ve et-terdžeme, San'a, 2011, sv. 4, str. 313-316; Id., Tadž et-teradžim, str. 169-170; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 2, str. 421; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 211; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 252; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 111; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 2, str. 1593; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 373; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 261; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1990, sv. 2, str. 369; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 45, 75-77, 224; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 457-463; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 3, str. 45; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 4, str. 181; Grupa autora, El-Mevsua et-tarihijje, dorar.net, sv. 1, str. 471; Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo; Atijje el-Džuburi, El-Imam Zufer ve arauhu el-fikhijje, Dar En-Nedve el-džedide, Bejrut, 1986, sv. 1-2; Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, Matbea Vizare el-evkaf ve eš-šuun ed-dinijje, Bagdad, 1982; Murteza Bedir, ZÜFER b. HÜZEYL, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2013, sv. 44, str. 527-530.
[85] Vidi općenito o Zuferovim naučnim sposobnostima: Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 6-9 (passim), 14-17, 18-25; Murteza Bedir, ZÜFER b. HÜZEYL, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, str. 529-530; Atijje el-Džuburi, El-Imam Zufer ve arauhu el-fikhijje, sv. 1-2; Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu.
[86] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 535; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 457; Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 12.
[87] El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 76.
[88] Vidi detaljnije o Zuferovom idžtihadu: Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 19-21; Murteza Bedir, ZÜFER b. HÜZEYL, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, str. 529-530; Atijje el-Džuburi, El-Imam Zufer ve arauhu el-fikhijje, sv. 1-2 (passim); Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, (passim), posebno str. 200-215, 220-247, 268-576.
[89] El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 244; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 170; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 111; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 457; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 3, str. 45; Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 20.
[90] Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 20; Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 209.
[91] Vidi o odabranim Zuferovim stavovima unutar hanefijskog mezheba: Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 220-247.
[92] Ibn Abidin, El-Hašije, sv. 3, str. 608-609.
[93] Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 242.
[94] Ibn Rušd el-Džedd, El-Mukaddimat el-mumehhidat, sv. 1, str. 44-45.
[95] Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani, Āsār (hanefijska hadiska zbirka), str. 58-60.
[96] Ibid., str. 62.
[97] Vidi o Zuferovoj zasluzi za širenje hanefijskog mezheba: Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 173-174; Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 18-19, 23-24; Atijje el-Džuburi, El-Imam Zufer ve arauhu el-fikhijje, sv. 1-2 (passim); Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 74-83.
[98] Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 2, str. 477.
[99] Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 18; Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 78.
[100] Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 173-174; Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 26.
[101] Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 113; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 462; Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 19.
[102] Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 2, str. 477-478.
[103] Vidi o Zuferovom kijasu: Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 268-292.
[104] Vidi detaljnije o Zuferovom kadiluku: Muhammed Zahid el-Kevseri, Lemehat en-nezar fi sire el-imam Zufer, str. 26-27; Atijje el-Džuburi, El-Imam Zufer ve arauhu el-fikhijje, sv. 1-2 (passim); Abdussettar Hamid, El-Imam Zufer ibn el-Huzejl: Usuluhu ve fikhuhu, str. 84-91.
[105] Vidi o Hasanu ibn Zijadu: Veki', Ahbar el-kudat, sv. 3, str. 188-189; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 8, str. 168; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 135-137, 164; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 7, str. 325-328; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 136; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 11, str. 230-231; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 10, str. 132-133; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 14, str. 218; Ibn es-Sai, Ed-Durr es-semin fi esma' el-musannifin, str. 350; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, sv. 2, str. 27; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 48-49; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 543-545; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 270; Id., El-Mugni fi ed-duafa', sv. 1, str. 159; Id., Divan ed-duafa', str. 80; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 1, str. 491; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 12, str. 15-16; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 2, str. 23; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 193-194; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', Mektebe Ibn Tejmijje, Kairo, sv. 1, str. 213; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 2, str. 208-209; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 1, str. 196-197; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 188; Ibn Kutlubuga, Es-Sikat mimmen lem jeka' fi el-kutub es-sitte, sv. 3, str. 357; Id., Tadž et-teradžim, str. 150-151; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 378; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 254; Katib Čelebi, Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 2, str. 1415, 1470, 1574, 1680, 1838; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 3, str. 25-26; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 2, str. 122; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 60-61; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 487-490; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 2, str. 191; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 3, str. 226-227; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 3, str. 15; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, sv. 3, str. 159; Ibn Šahin, Tarih esma' ed-duafa' ve el-kezzabin, str. 72; Ibn el-Dževzi, Ed-Duafa' ve el-metrukin, sv. 1, str. 202; El-Makrizi, Muhtesar El-Kamil fi ed-duafa', str. 267-268; Muhammed Zahid el-Kevseri, El-Imta' bi sire el-imamejn El-Hasan ibn Zijad ve sahibihi Muhammed ibn Šudža', El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo, 2003; Abdussettar Hamid, El-Hasan ibn Zijad ve fikhuhu bejne muasirhi min el-fukaha', doktorska teza, odbranjena na: Islamski univerzitet, Medina, 1976; Ibid., Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2005; Ševket Krasnići el-Albani, Mesail el-Imam Ebu Hanife bi rivaje El-Hasan ibn Zijad el-Lu'lui, Dar Er-Risale el-alemijje, Bejrut, 2018; Beşir Gözübenli, HASAN b. ZİYÂD, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1997, sv. 16, str. 361-362.
[106] Vidi o Abdullahu ibn el-Mubareku: Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 372; El-Idžli, Es-Sikat, Mektebe Ed-Dar, Medina, 1985, sv. 2, str. 54-56; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 511; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 46; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 1, str. 262-281; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 7, str. 7-8; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 309; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 1, str. 278; El-Hakim, Tarih Nejsabur, Kutubhane Ibn Sina, Teheran, str. 16; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 139-142; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 132-133; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 10, str. 151-167; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 94; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 3, str. 36-51; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 32, str. 396-484; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 58-63; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 12-23; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 285-287; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 3, str. 32-34; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 14, str. 13-31; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 16, str. 5-25; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 402-405; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, sv. 2, str. 15; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 882-900; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 378-421; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 1, str. 591; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 201-204; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 66; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 17, str. 225-226; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 294-296; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 178-179; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 281-282; Ibn Ferhun, Ed-Dibadž el-muzehheb fi ma'rife e'ajan ulema' el-mezheb, Dar Et-Turas li et-tab' ve en-nešr, Kairo, sv. 1, str. 407-409; Ibn Kunfuz, El-Vefejat, Dar El-Afak el-džedide, Bejrut, 1983, str. 143; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', sv. 1, str. 446; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 5, str. 382-387; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 2, str. 127-129; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 103-104; Ibn el-Mibred, Bahr ed-dem fimen tekelleme fihi El-Imam Ahmed bi medh ev zemm, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992, str. 89-90; Id., Tekzire el-huffaz ve tebsire el-ejkaz, Dar En-Nevadir, Damask, 2011, str. 135; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 123-124; Ed-Davudi, Tabekat el-mufessirin, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, sv. 1, str. 250; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 271-273; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 280; Katib Čelebi, Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 2, str. 1275, 1343, 1410, 1422, 1838; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 438; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 361-363; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 103-104; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 44-45; Muhammed Mahluf, Šedžere en-nur ez-zekijje fi tabekat el-malikijje, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2003, sv. 1, str. 87; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 441-455; Ebu Nuajm, Hilje el-evlija', Es-Seade, Kairo, 1974, sv. 8, str. 162-190; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 4, str. 115; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 6, str. 106; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, sv. 1, str. 320; Kasim Alija Sa'd, Džemhere teradžim el-fukaha el-malikijje, Dar El-Buhus li ed-dirasat el-islamijje ve ihja' et-turas, Dubai, sv. 2, str. 737-739; Grupa autora, El-Mevsua el-mujessere fi teradžim eimme et-tefsir ve el-ikra' ve en-nahv, Medželle El-Hikme, Mančester, 2003, sv. 2, str. 1387-1388; Abdulhalim Mahmud, El-Imam er-Rebanijj ez-Zahid Abdullah ibn el-Mubarek, Dar El-Mearif, Kairo, 1995; Muhammed Seid ibn Muhammed Hasan Ahmed Buhari, El-Imam Abdullah ibn el-Mubarek el-Mervezi: el-muhaddis en-nakid, Mektebe Er-Rušd, Rijad; Muhammed Osman Džemal, Abdullah ibn el-Mubarek: el-imam el-kudve, Dar El-Kalem, Damask, 1998; Alija et-Tantavi, Abdullah ibn el-Mubarek, Dar El-Fikr, Damask, 1997; Raşit Küçük, ABDULLAH b. MÜBÂREK, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1988, sv. 1, str. 122-124.
[107] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 6, str. 367; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 3, str. 240; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 1, str. 343; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 371; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 515; El-Mukaddemi, Et-Tarih ve esma’ el-muhaddisin ve kunahum, Dar El-Kitab ve es-Sunne, 1994, str. 120; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 3, str. 426; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 6, str. 282; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 266-267; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 387-388; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 114-123; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 8, str. 344-351; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 135; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 9, str. 22-23; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 8, str. 278-279; Imaduddin el-Katib, El-Bustan el-džami' li džemi' tevarih ehl ez-zeman, El-Mektebe el-Asrijje, Bejrut, 2002, str. 152; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 221; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 12, str. 343-350; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 2, str. 259-263; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 8, str. 455-461; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, sv. 2, str. 8; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 357-363; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 7, str. 422-425; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 1, str. 382; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 60; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 183; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 3, str. 174-178; Ibn el-Verdi, Et-Tarih, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1996, sv. 1, str. 191; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 13, str. 312-313; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 145; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 239-240, sv. 2, str. 325; Ibn Mulekkin, Tabekat el-evlija', Mektebe El-Handži, Kairo, 1994, str. 200-203; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 7, str. 213; Id., Takrib Et-Tehzib, Dar Er-Rešid, Damask, 1986, str. 200; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 1, str. 295; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 50; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 218; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 94-95; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 284; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 465-476; Ebu Nuajm, Hilje el-evlija', sv. 7, str. 335-361; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 2, str. 335; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 4, str. 141-142; Isam el-Hadždž Alija, Davud ibn Nusajr et-Tai: el-fekih ez-zahid, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1994; Mustafa Kara, DÂVÛD et-TÂÎ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1994, sv. 9, str. 48-49.
[108] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 6, str. 394; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ibn Muhriz, Medžme' El-Luga el-arebijje, Damask, 1985, sv. 2, str. 166; Id., Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 438, 484, 569; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 8, str. 179; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 341; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 389; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 507; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 184; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 1, str. 219-232; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 7, str. 562; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 272-273; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, sv. 1, str. 196-198; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 1, str. 303; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 400; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 155; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 136; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 13, str. 471-485; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 63, str. 58-108; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 10, str. 42-44; Id., Menakib El-Imam Ahmed, str. 90; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 443; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 267-271; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 26, str. 292-302; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 30, str. 462-484; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 440-444; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 1230-1240; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 140-168; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 253-254; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 2, str. 350; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 223-225; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 9, str. 349-360; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 4, str. 335-336; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 27, str. 261; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 350-351; Ibn Kesir, Et-Tekmil fi el-džerh ve et-ta'dil ve ma'rife es-sikat ve ed-duafa' ve el-medžahil, sv. 2, str. 81-85; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 540-541, sv. 2, str. 208-209; Ibn Kunfuz, El-Vefejat, str. 153; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 11, str. 123-131; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 156-159; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 153; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 133; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 415; Ed-Davudi, Tabekat el-mufessirin, sv. 2, str. 358-361; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 330-331; El-Ednevi, Tabekat el-mufessirin, Mektebe El-Ulum ve el-hikem, Medina, 1997, str. 22; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 53, 278; Katib Čelebi, Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 1, str. 461, sv. 2, str. 1423, 1838; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 2, str. 500; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 458-459; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 4, str. 367; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 222-223; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 477-480; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 8, str. 117-118; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 13, str. 166; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, sv. 2, str. 719-720; Muhammed Ahmed es-Sejjid Muhammed el-Kureši, Veki' ibn el-Džerrah - akvaluhu ve mervijjatuhu fi et-tefsir min evvel sure El-Fatiha ila nihaje sure El-Kehf, doktorska teza, odbranjena na: Fakultet dave i teologije (usuli-dina), Univerzitet Ummu-l-Kura, Mekka, 1998/99, sv. 1-3; Meha bint Sulejm ibn Sulejm el-Harbi, Veki' ibn el-Džerrah ve mervijjatuhu fi et-tefsir min evvel sure Merjem ila nihaje sure Et-Tahrim, magistarski rad, odbranjen na: Fakultet dave i teologije (usuli-dina), Univerzitet Ummu-l-Kura, Mekka, 2000-2001; Hejfa' bint Salih ibn Tahir Buks, Veki' ibn el-Džerrah ve mervijjatuhu fi et-tefsir min evvel sure Tebareke ila ahir sure En-Nas, magistarski rad, odbranjen na: Fakultet dave i teologije (usuli-dina), Univerzitet Ummu-l-Kura, Mekka, 2001; Mehmet Emin Özafşar, VEKΑ b. CERRÂH, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2013, sv. 43, str. 8-9.
[109] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 6, str. 389-390; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ibn Muhriz, sv. 1, str. 65, sv. 2, str. 245; Id., Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 169; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 2, str. 370; Id., Et-Tarih el-evsat, Dar El-Va'j, Mektebe Dar et-turas, Halep - Kairo, 1977, sv. 2, str. 278; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 1, str. 310; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 207; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 510; Veki', Ahbar el-kudat, sv. 3, str. 186-188; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 3, str. 185-186; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 6, str. 200; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 272; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 8, str. 185-196; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 137; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 13, str. 63; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 10, str. 29-32; Id., Menakib El-Imam Ahmed, str. 90; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 226-228; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 2, str. 197-201; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 7, str. 56-70; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 429-430; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 1094-1097; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 22-34; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 244; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 2, str. 401-403; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 1, str. 343; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 217-218; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 65; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 1, str. 567; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 13, str. 62-63; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 221-223; Ibn el-Iraki, El-Mudellisin, Dar El-Vefa', Mensura, 1995, str. 45; Sibt ibn el-Adžemi, El-Igtibat bi men rumije min er-ruvat bi el-ihtilat, Dar El-Hadis, Kairo, 1988, str. 94-96; Id., Et-Tebjin el-esma' ve el-mudellisin, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1986, str. 22; Ibn Hadžer, Lisan el-mizan, sv. 2, str. 330; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 1, str. 226-228; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 146; Ibn el-Mibred, Bahr ed-dem fimen tekelleme fihi El-Imam Ahmed bi medh ev zemm, str. 43; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 130-131; Ibn el-Kejjal, El-Kevakib en-nejjirat fi ma'rife min er-ruvat es-sikat, Dar El-Me'mun, Bejrut, 1981, str. 458-459; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 322; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 60; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 2, str. 1838; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 333; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 440; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 68; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 481-483; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 2, str. 264; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 4, str. 69; Iman Jahja Ahmed, Hafs ibn Gijas en-Nehai ve mervijjatuhu et-tarihijje, magistarski rad, odbranjen na: Fakultet humanističkih studija, Univerzitet Dijala, Dijala, 2015; Safet Köse, HAFS b. GIYÂS, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1997, sv. 15, str. 188.
[110] Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 338, 440; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 8, str. 273-274; Id., Et-Tarih el-evsat, sv. 2, str. 232; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 352; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 361; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 9, str. 144-145; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 6, str. 334, sv. 7, str. 615; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 274; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 352; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 156; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 119-124; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 13, str. 428-429; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 90; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 31, str. 305-312; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 1000-1001; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 337-341; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 70; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 2, str. 365; Id., El-Mugni fi ed-duafa', sv. 2, str. 734; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 196; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 9, str. 436; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 296-297; Ibn Kesir, Et-Tekmil fi el-džerh ve et-ta'dil ve ma'rife es-sikat ve ed-duafa' ve el-medžahil, sv. 2, str. 197-199; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 2, str. 541-543; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', sv. 2, str. 370; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 11, str. 208-210; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 205-206; Ibn Kutlubuga, Es-Sikat mimmen lem jeka' fi el-kutub es-sitte, sv. 2, str. 25, sv. 4, str. 328-329; Ibn el-Mibred, Bahr ed-dem fimen tekelleme fihi El-Imam Ahmed bi medh ev zemm, str. 171; Id., Tekzire el-huffaz ve tebsire el-ejkaz, str. 267; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 120; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 423; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 274; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 400; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 2 str. 513; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 366; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 224-225; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 485-486, 499; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 8, str. 145; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 13, str. 197-198; Ahmet Yaman, YAHYÂ b. ZEKERİYYÂ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2013, sv. 43, str. 270.
[111] Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 495; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 3, str. 149-150; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, sv. 3, str. 34-35; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 136; Ibn el-Dževzi, Ed-Duafa' ve el-metrukin, sv. 1, str. 110; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 2, str. 205; Ez-Zehebi, Divan ed-duafa', str. 32, 102; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 1, str. 590; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 287; El-Makrizi, Muhtesar El-Kamil fi ed-duafa', str. 253-254; Ibn Hadžer, El-Mu'džem el-mufehres: tedžrid esanid el-kutub el-mešhure ve el-edžza' el-mensure, Muessese Er-Risale, Bejrut, 1998, str. 269; Id., Lisan el-mizan, sv. 2, str. 346-347; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 50; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 275; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 64; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 344-345; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 69; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 491-492.
[112] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 6, str. 371-374; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 4, str. 92-93; Id., Et-Tarih el-evsat, sv. 2, str. 154; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 482; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 1, str. 407-415; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 497-498; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 45; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 11, str. 657; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 1, str. 55-126, sv. 4, str. 222-225; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 6, str. 401-402; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 263; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, sv. 1, str. 164-172; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 1, str. 229; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 480; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 9, str. 153-173; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 84-85; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 2, str. 173; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 3, str. 152-153; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 8, str. 253-254; Ibn el-Esir, El-Lubab fi tehzib el-ensab, sv. 1, str. 244; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 12, str. 328-335; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 222-223; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 2, str. 386-391; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 11, str. 154-169; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 309-312; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 382-396; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 7, str. 229-279; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 181; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 1, str. 449; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 4, str. 70-77; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 15, str. 174-175; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 268-271; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 250; Ibn el-Iraki, El-Mudellisin, str. 52; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', sv. 1, str. 308; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, str. 89; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 4, str. 111-115; Id., Tabekat el-mudellisin, str. 32; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 1, str. 415-417; Ibn el-Mibred, Tekzire el-huffaz ve tebsire el-ejkaz, str. 108-109; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 95; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 145; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 2, str. 433-434; Ed-Davudi, Tabekat el-mufessirin, sv. 1, str. 193-196; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 213-214; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 277; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 134-135; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 387; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 274-275; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 37-38; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 498; Ebu Nuajm, Hilje el-evlija', sv. 6, str. 356-393, sv. 7, str. 3-144; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 3, str. 104-105; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 4, str. 234-235; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, sv. 1, str. 211-212; Ibn el-Dževzi, Menakib El-Imam el-A'zam Ebu Abdullah Sufjan ibn Seid ibn Mesruk es-Sevri, Dar En-Nehda li et-turas, Tanta, 1993; Abdulganijj ed-Dakr, El-Imam Sufjan es-Sevri: emir el-mu'minin fi el-hadis, Dar El-Kalem, Damask, 1994; Abdulhalim Mahmud, Sufjan es-Sevri: emir el-mu'minin fi el-hadis, Dar El-Mearif, Kairo, 1998; Hašim Abdujasin el-Mešhedani, Sufjan es-Sevri ve eseruhu fi et-tefsir, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2006; Isam Muhammed el-Hadždž, Sufjan es-Sevri: sejjid el-huffaz, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992; Muhammed Ebu el-Feth Bejanuni, Sufjan es-Sevri, radijallahu anhu, ve hajatuhu el-ilmijje ve el-amelijje, Dar Es-Selam, Kairo, 1984; Lejla Muhammed Ahmed Sadik, Sufjan es-Sevri ve menhedžuhu fi et-tefsir, magistarski rad, odbranjen: Fakultet književnosti, Univerzitet Aleksandrija, Aleksandrija, 1989; Hasenejn Muhammed Husejn Filimban, Sufjan es-Sevri muhaddisen, magistarski rad, odbranjen: Fakultet islamskih studija, Univerzitet Kralj Abdulaziz, Mekka, 2005; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 242; Recep Özdirek - Ali Hakan Çavuşoğlu, SÜFYÂN es-SEVRÎ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2010, sv. 38, str. 23-28.
[113] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 517; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 246, sv. 4, str. 466, 476, 486-501; Id., Et-Tarih - rivaje Ibn Muhriz, sv. 2, str. 142; El-Buhari, Et-Tarih el-evsat, sv. 2, str. 209; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 230; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 235; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 505-506; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 45-46; El-Mukaddemi, Et-Tarih ve esma’ el-muhaddisin ve kunahum, str. 119; En-Nesai, Et-Tabekat, str. 53; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 7, str. 179-180; Ibn Junus el-Misri, Et-Tarih, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2000, sv. 1, str. 418-420; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 7, str. 360-361; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 303; Ebu eš-Šejh el-Asbehani, Tabekat el-muhaddisin bi Asbehan ve el-varidin alejha, sv. 1, str. 405-406; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 1, str. 400; Ibn Šahin, Tarih esma' es-sikat, str. 196; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 250; Ebu Nuajm, Tarih Asbehan, sv. 2, str. 138; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 13, str. 4-15; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 78; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 2, str. 73; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 50, str. 341-380; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 12-14; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 290; Id., El-Lubab fi tehzib el-ensab, sv. 2, str. 448; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 12, str. 449-452; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 2, str. 73-74; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 127-142; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 21, str. 246-255; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 24, str. 255-279; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 331-333; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 710-719; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 136-163; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 206; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 2, str. 151; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 62; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 7, str. 466-472; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 3, str. 423; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 24, str. 312; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 416-417; Ibn Kunfuz, El-Vefejat, str. 139; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', sv. 2, str. 34; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 8, str. 459-465; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 347; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 2, str. 502-505; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 82; Ibn el-Mibred, Bahr ed-dem fimen tekelleme fihi El-Imam Ahmed bi medh ev zemm, str. 133; Id., Tekzire el-huffaz ve tebsire el-ejkaz, str. 196; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 101-102; Id., Husn el-muhadare fi tarih Misr ve el-Kahire, Dar Ihja' el-kutub el-arebijje, Bejrut, 1967, sv. 1, str. 301-302; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 323; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 129-130; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 246-247; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 248; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 42-43; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 2, str. 1178; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 842; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 339-341; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 4, str. 90; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 132; Muhammed Mahluf, Šedžere en-nur ez-zekijje fi tabekat el-malikijje, sv. 1, str. 689; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 507; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 5, str. 248; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 8, str. 162; Ibn Hadžer, Er-Rahme el-gavsijje bi et-terdžeme el-lejsijje, El-Matbea el-emirijje, Kairo, 1884; Ahmed Halil, El-Lejs ibn Sa'd: fekih Misr, Dar El-Mearif, Kairo, 1998; Hilal Ahmed Ašur, El-Lejs ibn Sa'd ve fikhuhu fi el-ibadat, doktorska teza, odbranjena na: Fakultet Šerijata i islamskih studija, Univerzitet Ummu-l-Kura, Mekka, 1983; Şükru Özen, LEYS b. SA‘D, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2003, sv. 27, str. 164-168.
[114] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 6, str. 384; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 304; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 7, str. 170; Id., Et-Tarih el-evsat, sv. 2, str. 244; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 212; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 249; Veki', Ahbar el-kudat, sv. 3, str. 102, 149, 161-162, 175-182; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 7, str. 120-121; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 7, str. 339; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 268; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, sv. 5, str. 14; Ebu Bekr ez-Zebidi, Tabekat en-nahvijjin ve el-lugavijjin, Dar El-Mearif, Kairo, str. 133-134; Ibn Šahin, Tarih esma' es-sikat, str. 190; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 156; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 134; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 2, str. 214; Jakut el-Hamevi, Mu'džem el-udeba', Dar El-Garb el-islamijj, Bejrut, 1993, sv. 5, str. 2230-2232; El-Kifti, Inbah er-ruvat ala enbah en-nuhat, Dar El-Fikr el-arebijj, Kairo, Muessese El-Kutub es-sekafijje, Bejrut, 1982, sv. 3, str. 30-31; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 23, str. 449-451; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 352-353; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 708-709; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 190-191; Id., El-Iber fi haber men gaber, str. 207-208; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 7, str. 383-384; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 2, str. 131; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 175; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 62; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 412; El-Fejruzabadi, El-Bulga fi teradžim eimme en-nahv ve el-luga, Dar Sa'duddin, Damask, 2000, str. 235-235; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 2, str. 470-471; Ibn el-Mibred, Bahr ed-dem fimen tekelleme fihi El-Imam Ahmed bi medh ev zemm, str. 129; Es-Sujuti, Bugje el-vuat fi tabekat el-lugavijjin ve en-nuhat, El-Mektebe El-Asrijje, Sidon (Sajda), sv. 2, str. 263; Id., Tabekat el-huffaz, str. 107-108; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 314; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 94-95; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 25; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 2, str. 1980; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 825; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 342; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 154; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 495-496; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 5, str. 186; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 6, str. 126; Bekr Abdullah, Tabekat en-nessabin, Dar Er-Rašid, Rijad, 1987, str. 35; Grupa autora, El-Mevsua el-mujessere fi teradžim eimme et-tefsir ve el-ikra' ve en-nahv, sv. 2, str. 1853-1854, Bedr ibn Muhammed ibn Abbad el-Džabiri, El-Kasim ibn Ma'n el-Mesudi - terdžemetuhu ve menziletuhu bejne nahvijji el-Kufe ve lugavijjiha, prvi dio, Medželle ed-dirasat el-lugavijje, 2015, sv. 17, br. 3, str. 137-228.
[115] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 192; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 116, 178, 180, 183, 194, 195, 198, 201, 202, 213-216 (passim), 237, 238, 249, 405, sv. 4, str. 139, 251, 397, 453, 458, 487-502; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 7, str. 310; Id., Et-Tarih el-evsat, sv. 1, str. 169, sv. 2, str. 220; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 259; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 482; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 498-499; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 46; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 1, str. 11-32, sv. 8, str. 204-206; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 5, str. 383; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 223; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 1, str. 405; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 480; Ibn Hazm, Džemhere ensab el-Areb, sv. 1, str. 436; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, sv. 1, str. 100-104, 114, 122, 166, 171, 183, 184, 242, 399, 466, 508, 517-520 (passim), 536, sv. 2, str. 5, 23, 35, 36, 74, 144, 151, 237-239, 312, 318; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 9-47; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 67-68; Kavvam es-Sunne el-Asbehani, Sejr es-selef es-salihin, Dar Er-Raje, Rijad, str. 1043-1048; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 1, str. 41-44, 104-193, sv. 2, str. 13-169; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, str. 181-195; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 1, str. 281-282; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 8, str. 105-106, sv. 9, str. 42-45; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 12, str. 467-471; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 2, str. 75-79; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 135-139; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, sv. 2, str. 14; El-Džundi, Es-Suluk fi tabekat el-ulema' ve el-muluk, San'a, 1995, sv. 1, str. 141-142; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 27, str. 91-120; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 312-315; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 719-730; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 7, str. 48-135; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 210-211; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 2, str. 234; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 238; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 154-157; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 8, str. 352-358; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 290-293; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 6, str. 251, sv. 10, str. 174-175; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 546; Ibn Ferhun, Ed-Dibadž el-muzehheb fi ma'rife e'ajan ulema' el-mezheb, sv. 1, str. 82-139; Ibn Kunfuz, El-Vefejat, str. 141; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', sv. 2, str. 36; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, str. 159; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 10, str. 5-10; Id., Tabekat el-mudellisin, str. 23-24; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 3-4; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 96-97; Ibn el-Mibred, Tekzire el-huffaz ve tebsire el-ejkaz, str. 245; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 96; Es-Semhudi, Hulasa El-Vefa' bi ahbar Dar el-Mustafa, izdato o trošku Sejjida Habiba Mahmuda Ahmeda, Medina, sv. 2, str. 394; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 366; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 131-132; Ed-Davudi, Tabekat el-mufessirin, sv. 2, str. 294-301; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 250-251; El-Ednevi, Tabekat el-mufessirin, str. 23; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 247; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 45; , Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 1, str. 584, 635, 1908; Ismail-paša el-Bagdadi, Hedijje el-arifin, sv. 2, str. 1; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 350-354; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 4, str. 105; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 86-88; Muhammed Mahluf, Šedžere en-nur ez-zekijje fi tabekat el-malikijje, sv. 1, str. 43, 73, 80-83, 689-692; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 498; Ebu Nuajm, Hilje el-evlija', sv. 6, str. 316-355; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 5, str. 257-258; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 8, str. 168-169; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, sv. 2, str. 460; Kasim Alija Sa'd, Džemhere teradžim el-fukaha el-malikijje, sv. 1, str. 9-16; Ibn Haflun, Esma' šujuh El-Imam Malik ibn Enes, Mektebe Es-Sekafe ed-dinijje, Kairo, 1989; Ez-Zevavi, Menakib Sejjiduna el-Imam Malik, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1994; Ed-Demiri, Eš-Šamil fi fikh El-Imam Malik, Merkez Nedžibevejh li el-mahtutat ve hidme et-turas, Kairo, 2008; Es-Sujuti, Tezjin el-memalik bi menakib El-Imam Malik, Dar Er-Rešad el-džedide, Kazablanka, 2010; Ebu Zehre, Malik: hajatuhu ve asruhu - arauhu fikhijje, Dar El-Fikr el-arebijj, Kairo; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 311-314; Ahmet Özel, MÂLİK b. ENES, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2003, sv. 27, str. 506-513.
[116] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 5, str. 500; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 117; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 7, str. 123; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 207; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 511; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 179; El-Mukaddemi, Et-Tarih ve esma’ el-muhaddisin ve kunahum, str. 90; Veki', Ahbar el-kudat, sv. 1, str. 24; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 7, str. 315; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 235; Ibn Šahin, Tarih esma' es-sikat, str. 185; Ebu Abdurrahman es-Sulemi, Tabekat es-sufijje, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1998, str. 22-27; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 1, str. 34; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 2, str. 214; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 48, str. 375-453; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 8, str. 328, sv. 9, str. 148-152; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 104-117; Ibn Hallikan, Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 47-50; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 2, str. 51-52; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 20, str. 301-331; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, sv. 2, str. 17; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 23, str. 281-300; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 360-362; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 942-951; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 421-442; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 231; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 2, str. 124; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 180-181; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 68; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 7, str. 343-350; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 3, str. 361; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 24, str. 59-60; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 320-321; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 199-200; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 409-410; Ibn Mulekkin, Tabekat el-evlija', str. 266-271; El-Fasi, El-Ikd es-semin fi tarih el-beled el-emin, sv. 5, str. 449-452; Ibn Kunfuz, El-Vefejat, str. 146; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 8, str. 294-297; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 337; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 2, str. 455-456; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 121-123; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 110; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 310; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 294-295; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 14-15; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 399-401; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 3, str. 402; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 498; Ebu Nuajm, Hilje el-evlija', sv. 8, str. 84-139; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 5, str. 153; Abdulhalim Mahmud, El-Fudajl ibn Ijad: Sufijj min er-reil el-evvel, Dar Er-Rešad, Kairo, 2000; Osman Türer, FUDAYL b. İYÂZ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1996, sv. 13, str. 208-209.
[117] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 5, str. 497; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 11, 63, 65-67 (passim), 71-73 (passim), 76-80 (passim), 96, 101, 103, 106, 108, 114, 116, 117, 137, 164, 169, 181, 298, 303, sv. 4, str. 43, 358, 383, 389, 416, 471; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 4, str. 94-95; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 1, str. 417; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 2, str. 738; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 506-507; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 47, 185, 187; El-Mukaddemi, Et-Tarih ve esma’ el-muhaddisin ve kunahum, str. 195; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 1, str. 32-54, sv. 4, str. 225-227; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 6, str. 403-404; Id., Mešahir ulema' el-emsar, str. 235; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 1, str. 258, sv. 2, str. 443; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 9, str. 173-183; El-Kadi Ijad, Tertib el-medarik ve takrib el-mesalik, sv. 2, str. 174; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 13, str. 440-441; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 10, str. 66-69; Ibn el-Esir, El-Lubab fi tehzib el-ensab, sv. 3, str. 396; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 285-290; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 224-225; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 2, str. 391-393; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 11, str. 177-196; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 384-386; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 4, str. 1110-1116; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 8, str. 454-475; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 254-255; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 1, str. 449; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 193-194; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 65; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 4, str. 79-83; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 2, str. 170-171; Id., El-Mugni fi ed-duafa', sv. 1, str. 268-269; Salahuddin el-Alai, El-Muhtelitin, Mektebe El-Handži, Kairo, 1996, str. 45-47; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 15, str. 175-176; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 2, str. 40; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 250-251; Ibn Kunfuz, El-Vefejat, str. 149; Ibn el-Iraki, El-Mudellisin, str. 53-54; El-Fasi, El-Ikd es-semin fi tarih el-beled el-emin, sv. 4, str. 227-228; Ibn el-Džezeri, Gaje en-nihaje fi tabekat el-kurra', sv. 1, str. 308; Sibt ibn el-Adžemi, El-Igtibat bi men rumije min er-ruvat bi el-ihtilat, str. 148; Id., Et-Tebjin el-esma' ve el-mudellisin, str. 28-29; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 4, str. 117-122; Id., Tabekat el-mudellisin, str. 32-33; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 1, str. 418-420; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 158-159; Es-Sujuti, Esma' el-mudellisin, Dar El-Džil, Bejrut, str. 53; Id., Tabekat el-huffaz, str. 119; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 145-146; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 1, str. 355, sv. 2, str. 434; Ibn el-Kejjal, El-Kevakib en-nejjirat fi ma'rife min er-ruvat es-sikat, str. 220-234; Ed-Davudi, Tabekat el-mufessirin, sv. 1, str. 196-198; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 333; El-Ednevi, Tabekat el-mufessirin, str. 23; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 278; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 135-136, sv. 5, str. 403; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 1, str. 34, 439, 587; Ismail-paša el-Bagdadi, Idah el-meknun fi ez-zejl ala Kešf ez-zunun, sv. 3, str. 303; Id., Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 387; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 466-467; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 3, str. 7; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 38-39; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 498; Ebu Nuajm, Hilje el-evlija', sv. 7, str. 270-327; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 3, str. 105; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 4, str. 235; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, sv. 1, str. 212; Abdulganijj ed-Dakr, Sufjan ibn Ujejne: Šejh šujuh Mekke fi asrihi, Dar El-Kalem, Damask, 1992; Isam el-Hadždž Alija, Sufjan ibn Ujejne el-Hilali: muhaddis el-Harem el-mekki, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1994; Ahmed Salih Muhajiri, Sufjan ibn Ujejne mufessiren, magistarski rad, odbranjen na: Univerzitet Kralj Saud, Rijad, 1981; Ibrahim Hatiboğlu, SÜFYÂN b. UYEYNE, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2010, sv. 38, str. 28-29.
[118] Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 5, str. 548; Jahja ibn Mein, Et-Tarih - rivaje Ed-Duri, sv. 3, str. 106; El-Buhari, Et-Tarih el-kebir, sv. 6, str. 130; Id., Et-Tarih el-evsat, sv. 2, str. 320; El-Idžli, Es-Sikat, sv. 2, str. 93; Muslim, El-Kuna ve el-esma', sv. 1, str. 126-127; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 519; El-Fesevi, El-Ma'rife ve et-tarih, sv. 1, str. 47, 197; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 6, str. 38-39; Ibn Hibban, Es-Sikat, sv. 8, str. 412; Ibn Adijj, El-Kamil fi duafa' er-ridžal, sv. 6, str. 538; Ebu Sulejman er-Rebei, Tarih mevlid el-ulema' ve vefejatihim, sv. 2, str. 472; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 129; Muhammed ibn Ebu Ja'la, Tabekat el-hanabile, Dar El-Ma'rife, Bejrut, sv. 1, str. 209; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 331; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 36, str. 160-193; Ibn el-Dževzi, Ed-Duafa' ve el-metrukin, sv. 2, str. 104; Id., Menakib El-Imam Ahmed, str. 87-89; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 554; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 14, str. 115-119; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 3, str. 216-217; Ibn Menzur, Muhtesar Tarih Dimešk, sv. 15, str. 97-107; El-Mizzi, Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 18, str. 52-62; Ibn Abdulhadi, Tabekat ulema' el-hadis, sv. 1, str. 520-521; Ez-Zehebi, Tarih el-islam, sv. 5, str. 374-378; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 563-580; Id., El-Iber fi men gaber, sv. 1, str. 283; Id., El-Kašif fi ma'rife men lehu rivaje fi El-Kutub es-sitte, sv. 1, str. 651; Id., Tezkire el-huffaz, sv. 1, str. 266-267; Id., El-Muin fi tabekat el-muhaddisin, str. 76; Id., Tezhib Tehzib el-kemal fi esma' er-ridžal, sv. 6, str. 85-88; Id., Mizan El-I'tidal, sv. 2, str. 609-614; Id., Divan ed-duafa', str. 248; Id., El-Mugni fi ed-duafa', sv. 2, str. 393; Salahuddin el-Alai, El-Muhtelitin, str. 74-75; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 18, str. 244-245; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 2, str. 40; El-Makrizi, Muhtesar El-Kamil fi ed-duafa', str. 592-593; Ibn Hadžer, Tehzib Et-Tehzib, sv. 6, str. 310-315, sv. 12, str. 143, 357; Id., Tabekat el-mudellisin, str. 34; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 287; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 2, str. 222-223; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 202; Ibn el-Mibred, Bahr ed-dem fimen tekelleme fihi El-Imam Ahmed bi medh ev zemm, str. 99; Id., Tekzire el-huffaz ve tebsire el-ejkaz, str. 151; Es-Sujuti, Tabekat el-huffaz, str. 158-159; El-Hazredži, Hulasa Tezhib Tehzib El-Kemal, str. 238; Ibn el-Kejjal, El-Kevakib en-nejjirat fi ma'rife min er-ruvat es-sikat, str. 266-281; Ed-Davudi, Tabekat el-mufessirin, sv. 1, str. 302-303; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 402, 445; El-Ednevi, Tabekat el-mufessirin, str. 29; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 279; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 2, str. 275; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 1, str. 452, 576, sv. 2, str. 1008, 1712; Ismail-paša el-Bagdadi, Idah el-meknun fi ez-zejl ala Kešf ez-zunun, sv. 3, str. 285; Id., Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 566; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 3, str. 55-56; Ibn el-Gazzi, Divan el-islam, sv. 3, str. 279-280; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 64-65; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 508; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 3, str. 353; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 5, str. 219; Adil Nuvejhid, Mu'džem el-mufessirin min sadr el-islam ve hatta el-hadir, sv. 1, str. 281-282; Faruk ibn Mahmud ibn Hasan, E'lam es-sire en-nebevijje fi el-karn es-sani li el-Hidžre, Medžme' el-melik Fehd li tibaa el-Mushaf eš-šerif, Medina, str. 55-56; Ali Akyüz, ABDÜRREZZÂK es-SAN‘ÂNÎ, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 1988, sv. 1, str. 298-299.
Adress: Kovaci 36, 71000 Sarajevo Bosnia-Herzegovina
email: info@islam.ba